ترحیم نفت

جو بایدن رئیس‌جمهور ایالات متحده یک ماه پیش، با یک فرمان اجرایی مسیر جدیدی مقابل صنعت خودرو آمریکا قرار داد. او در امتداد هدف کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای اعلام کرد که نیمی از خودروهای جدید تولیدی تا سال 2030 باید برقی باشند. بایدن برای اینکه میزان حمایت خود را از توافق اقلیمی پاریس و جلوگیری از گرم شدن زمین نشان دهد، مدتی پیش نیز جان کری را به‌عنوان نماینده ویژه آمریکا در امور اقلیمی انتخاب کرده بود. همین چند روز پیش، جان کری با فاتح بیرول رئیس آژانس بین‌المللی انرژی دیداری داشت تا درباره کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل که آخر اکتبر یعنی سه هفته دیگر برگزار می‌شود، تبادل نظر کنند. بیست‌وششمین کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل متحد 2021 که به COP26 معروف است به ریاست بریتانیا در گلاسکو برگزار خواهد شد. در این کنفرانس همچنین شانزدهمین نشست پروتکل کیوتو و سومین نشست مربوط به توافقنامه پاریس برگزار خواهد شد.

آغاز روند جدید از سال 2008

سال 2003 زمانی که ایلان ماسک در رستوران غذاهای دریایی در ساحل ال‌سگوندو در لس‌آنجلس با جی بی اشتروبل مدیر ارشد فنی فعلی تسلا قرار گذاشت و درباره پتانسیل‌های هواپیمای برقی شنید، هیچ‌کس و البته خود ماسک باور نمی‌کرد که 18 سال بعد، بایدن چنین دستوری برای نصف شدن تولید و فروش خودروهای برقی تا سال 2030 صادر کند. ماسک، ایده اشتروبل را نپسندید اما آنها روی خودرو برقی تمرکز کردند و پنج سال بعد اولین خودرو تسلا رودستر را روانه بازار کردند. امروز اما تولید خودروهای برقی در انحصار تسلا نیست. نیسان البته زودتر از تسلا کار روی خودروهای برقی را شروع کرده بود، اما نیسان لیف دو سال بعد از تسلا رودستر به بازار آمد. فرصت مرور تاریخچه تولید و عرضه خودروهای برقی و هیبریدی نیست، اما می‌توان به آینده پرداخت که بسیاری از سناریوهای آینده‌پژوهانه، دنیایی خالی از خودروهای با موتور احتراق داخلی را نشان می‌دهند؛ مساله‌ای که برای کشورهای دارنده ذخایر نفتی نظیر ایران بسیار نگران‌کننده و خطرناک جلوه می‌کند. شرکت‌های بزرگ خودروسازی نیز تلاش کرده‌اند تا در دنیای جدید، غافلگیر نشوند. جنرال‌موتورز در استقبال از فرمان اجرایی بایدن اعلام کرده که هدفش تمام‌الکتریکی شدن تا سال 2035 است. در بسیاری از کشورهای اروپایی از سال 2030 یا 2035 فروش خودروهای با سوخت فسیلی ممنوع خواهد شد و روند توسعه خودروهای الکتریکی در دنیا رو به صعود است. مرسدس بنز هم پیشتر، هدف تولید صددرصدی خودروهای سبک برقی تا سال 2030 را اعلام کرده است.

چین که فعلاً بزرگ‌ترین واردکننده نفت دنیاست، سال 2020 رکورد فروش سالانه خودروهای برقی را شکسته و 3 /1 میلیون خودرو الکتریکی در این کشور فروخته شده است. فروش جهانی خودروهای برقی در سال 2020 نیز 39 درصد نسبت به سال قبلش افزایش داشته است.

تغییر استراتژی کشورهای نفتی

کشورهای موسوم به نفتی با اقتصادهای وابسته به نفت و گاز، سال‌های پر از خوف و رجایی را پشت سر می‌گذارند و در پی تغییرات اساسی و ساختاری در اقتصاد خود هستند. روندها نشان می‌دهد که کشورهای نفتی به‌شدت مشغول افزایش تولید هستند تا در دهه پیش‌رو که روندهای جهانی هنوز از اهمیت نفت می‌گوید، بیشترین منافع را نصیب کشور خود کنند. گذار جدید انرژی آغاز شده و کشورهای OECD با اتکا به سازمان بین‌المللی انرژی، هم تبلیغات گسترده‌ای برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و حذف کربن در پیش گرفته‌اند و هم با تغییر قوانین خود تلاش می‌کنند از اهمیت استراتژیک نفت بکاهند. به نظر می‌رسد که تغییرات پیش‌رو، غیرقابل برگشت خواهند بود. در همین امتداد، غول‌های بزرگ نفتی دنیا هم تحت تاثیر قرار گرفته‌اند و زمینه فعالیت‌هایشان را متناسب با گذار جدید انرژی تغییر داده‌اند.

مبنای سیستم جهانی انرژی در قرن بیستم، افزایش دائمی تقاضا و عرضه محدود بود، حال آنکه در قرن بیست‌ویکم، با توسعه نفت‌های غیرمتعارف در آمریکای شمالی، کشف مخازن بزرگ در اروپا و روسیه و افزایش تولید در کشورهای مختلف از عراق و امارات گرفته تا برزیل و نیجریه و همچنین پیشرفت فناوری، طرف عرضه نفت و گاز با افزایش قابل ملاحظه‌ای روبه‌رو بوده است. طرف تقاضا نیز با اهمیت روزافزون تغییرات اقلیمی و تعهدات کشورها به کنوانسیون پاریس با کاهش سهم انرژی‌های فسیلی روبه‌رو خواهد بود. روندها و سناریوهای متفاوت نهادهای مختلف نشان می‌دهد که در سال‌های پیش‌رو، سهم برق در سبد مصرفی جهان بیشتر خواهد شد و در بخش حمل‌ونقل جاده‌ای با توسعه خودروهای هیبریدی و برقی با راندمان بالا، میزان تقاضای سوخت‌های فسیلی کاهش خواهد یافت. در یک جمله می‌توان گفت: «دوران پادشاهی نفت به پایان رسیده است.» فاتح بیرول همین هفته گذشته در کنفرانس «گذار انرژی در خاورمیانه و شمال آفریقا» که در عمان برگزار شد، اعلام کرد که پادشاه جدید انرژی دنیا، خورشید است!

گذار انرژی از سوخت‌های فسیلی به ‌سوی تجدیدپذیرها

موضوع گذار انرژی در سال‌های اخیر بیش از همیشه مورد توجه بوده است. فرآیندهای صنعتی و سوخت‌های فسیلی مانند زغال‌سنگ، نفت و گاز طبیعی باعث افزایش 78درصدی کل انتشار گازهای گلخانه‌ای از سال 1970 تا 2010 بوده است. گذار انرژی قرن جدید، آینده‌ای سبزتر از طریق اشکال تجدیدپذیر انرژی مانند انرژی‌های خورشیدی، بادی، هسته‌ای و برق‌آبی است. کارشناسان معنقدند اگر استفاده از انرژی تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی با سرعت بیشتری رشد نکند، اهداف بین‌المللی اقلیمی برآورده نخواهند شد و هدف اصلی توافق‌نامه پاریس در سال 2015 که جلوگیری از افزایش دمای زمین بیش از دو درجه سانتی‌گراد است، قابل دستیابی نخواهد بود. به همین دلیل، به نظر می‌رسد که مسیر استفاده از سوخت‌های فسیلی مثل زغال‌سنگ و نفت مثل دهه‌های پیشین نخواهد بود و با رشد استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و جایگزینی استفاده از بنزین و دیزل با برق در وسایل نقلیه، دیگر مثل چند دهه گذشته، به نفت به‌عنوان کالایی استراتژیک نگریسته نخواهد شد. هرچند، بحث ماشین‌های سنگین که در حمل‌ونقل جاده‌ای استفاده می‌شوند، متفاوت است و برقی شدن آنها چندان میسر نیست. بنا به گزارش آژانس بین‌المللی انرژی‌های تجدیدپذیر، مسیر پیش‌رو به سمت گذار انرژی، به‌رغم پیشرفت‌های چشمگیر و افزایش حمایت از تدابیر و خط‌مشی‌ها در حوزه تجدیدپذیر، هنوز با موانعی کلیدی مواجه است که علاوه بر موانع سیاسی، نظارتی، نهادی و اداری، به فناوری، ظرفیت، هزینه، زیرساخت آگاه‌سازی، و پذیرش عمومی مرتبط است. در بسیاری از کشورها، منابع تجدیدپذیر همچنان در رقابت با نیروگاه‌های حرارتی با سوخت فسیلی یارانه‌ای هستند.

اما در دو دهه گذشته، قیمت ترازشده انرژی‌های تجدیدپذیر برای تولید هر مگاوات برق به میزان زیادی کاهش یافته است و این روند کاهشی در دهه جاری و دو دهه آتی به دلیل توسعه فناوری و رشد رقابت میان شرکت‌ها ادامه خواهد داشت. دوسوم مردم جهان در مناطقی زندگی می‌کنند که استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر ارزان و به‌صرفه است و به‌عنوان نمونه، استفاده از سلول‌های خورشیدی روی پشت‌بام‌ها جز هزینه اولیه سرمایه‌گذاری، رایگان خواهد بود. اتحادیه اروپا برنامه کربن‌زدایی خود را به‌شدت دنبال می‌کند و به‌دنبال کاهش 55درصدی آلایندگی تا سال 2030 است. ایالات متحده نیز با تخصیص دو تریلیون دلار به دنبال این است که تا سال 2035 کل آلایندگی نیروگاه‌هایش را به صفر برساند.

همه این روندها نشان می‌دهد که در دهه‌های پیش رو از ارزش استراتژیک و اقتصادی نفت و گاز کاسته خواهد شد و احتمالاً با تغییرات شگرف ژئوپولیتیک در اثرگذاری انرژی مواجه خواهیم شد.

اگر قرن بیستم، قرن اهمیت و نفوذ دولت‌های نفتی بود، قرن بیست‌ویکم، قرن دولت‌های برقی خواهد بود.

در چنین شرایطی، رصد دقیق و تمرکز بر تحولات و تطورات سیستم‌های انرژی دنیا برای کشوری مثل ایران که دارنده منابع سرشار نفت و گاز و البته بهره‌مند از شرایط مناسب بهره‌برداری از انرژی خورشیدی و بادی است، ضروری و چه‌بسا حیاتی است.

آنچه متخصصان انرژی و سیاستگذاران این حوزه بر آن تاکید دارند، آغاز دوره جدیدی از گذار انرژی از سوخت‌های فسیلی به سوخت‌های پاک یا کمتر آلاینده است که در این دوره نقش انرژی‌های تجدیدپذیر و گاز طبیعی بیش از سایر حامل‌های انرژی خواهد بود. پیش‌زمینه اصلی این گذار نیز توافق اقلیمی پاریس و رشد مصرف انرژی اولیه در جهان و به‌ویژه در آسیاست که استفاده فزاینده از انرژی‌های تجدیدپذیر و پاک را ضروری جلوه می‌دهد. روندهای جهانی به‌ویژه در بخش وسایل نقلیه الکتریکی و استفاده از برق خورشیدی و بادی نیز این ایده را تقویت می‌کنند. به همین دلیل، توجه و رصد دقیق روندها و توسعه فناوری‌های مختلف در این بخش‌ها برای سیاستگذاری به‌روز و بهنگام و به‌موقع در همه دنیا ازجمله کشورمان ضروری است. به‌ویژه که ایران دومین دارنده منابع گازی جهان و چهارمین دارنده منابع نفتی جهان است و البته به دلایل مختلفی از جمله تحریم‌ها و عدم سرمایه‌گذاری مناسب در بخش توسعه بالادستی نفت و گاز در میان بزرگ‌ترین صادرکنندگان نفت و گاز دنیا قرار ندارد.

تغییر جهت سرمایه‌گذاری‌ها در شرکت‌های بزرگ نفتی و بانک‌ها

غول‌های نفتی و بانک‌های بزرگ جهان مطابق انتظارات به گذار انرژی توجه ویژه‌ای داشته‌اند و سرمایه‌گذاری در این بخش را شدت بخشیده‌اند. آنها نیک می‌دانند که در صورت بی‌توجهی به واقعیت‌ها و فرصت‌های موجود، بازندگان اصلی گذار انرژی خواهند بود.  بی‌پی وعده داده که تولید نفت و گاز این شرکت در اواخر دهه جاری به میزان ۴۰ درصد کاهش خواهد یافت و در همین حال تلاش می‌کند میزان تولید انرژی‌های تجدیدپذیر نظیر انرژی بادهای ساحلی و خورشیدی را افزایش دهد. بی‌پی می‌گوید که تجارت انرژی می‌تواند به این شرکت کمک کند تا به سود ۸ تا ۱۰درصدی از انرژی‌های تجدیدپذیر دست یابد (که بالاتر از میانگین معمول آن یعنی پنج تا شش درصد است) تا بتواند سود سهام خود را حفظ کند یا حتی افزایش دهد. همچنین شرکت انگلیسی-هلندی شل به دنبال راهی برای کاهش ۴۰درصدی هزینه تولید نفت و گاز خود و پس‌انداز نقدینگی است تا بتواند تجارت خود را اصلاح کند و تمرکز بیشتری بر بازار انرژی‌های تجدیدپذیر و برق داشته باشد. کاهش هزینه‌ها برای برنامه‌های شل در جهت انتقال به بخش برق و انرژی‌های تجدیدپذیر که حاشیه سود نسبتاً کمی دارند، بسیار حیاتی است. شل در حال بررسی روش‌های کاهش ۳۰ تا ۴۰ درصد هزینه‌های تولید نفت و گاز از طریق کاهش هزینه‌های عملیاتی و سرمایه‌های پروژه‌های جدید است. توتال نیز در سال ۲۰۲۱، به همان اندازه پارسال در اضافه کردن دارایی‌های مربوط به انرژی‌های تجدیدپذیر فعال است. توتال در تلاش است وابستگی خود به نفت را کاهش دهد و مسیر فعالیتش به سمت برق و انرژی‌های تجدیدپذیر سوق یابد. هدف توتال این است که ظرفیت تولید انرژی تجدیدپذیر ناخالص ۹گیگاواتی خود را تا سال ۲۰۲۵ به ۳۵ گیگاوات برساند. بودجه سرمایه‌گذاری این شرکت برای برق و انرژی‌های تجدیدپذیر در سال ۲۰۲۱ فراتر از دو میلیارد دلار است.

بانک جی‌پی مورگان متعهد شده به مشتریانش کمک کند تا فعالیت‌هایشان را در راستای اهداف معاهده پاریس تنظیم کنند. بانک HSBC از تامین مالی یک تریلیون‌دلاری برای انرژی سبز خبر داده است. یک گروه سرمایه‌گذاری با حدود ۲۰ تریلیون دلار دارایی، از تولیدکنندگان گازهای گلخانه‌ای خواسته تا به سمت فعالیت‌های پاک حرکت کنند. در واقع پیش از همه‌گیری کرونا و سقوط قیمت‌ها نیز تمایل بانک‌های آمریکایی به تامین مالی و دادن وام به شرکت‌های نفت و گاز کاهش یافته بود. روند «گذار انرژی» اتفاقی آنی و یکباره نیست و در صورتی که بانک‌ها و دیگر نهادهای مالی به این موضوع توجه نکنند، با زیان‌های سنگینی مواجه می‌شوند. به ‌همین ترتیب، در ایران نیز عدم توجه به سیاستگذاری‌های جدید متناسب با گذار انرژی می‌تواند مسائل فراوانی برای کشور ایجاد کند.

چشم‌انداز آینده انرژی از نگاه بی‌پی

بی‌پی در چشم‌انداز انرژی خود در نسخه 2020 هم متناسب با روندهای جهان از جمله کووید 19 اوضاع 30 سال آینده را تحت سه سناریو ارائه کرده است که به بخش‌های مهم آن که با تغییرات روندی انرژی‌های تجدیدپذیر به‌ویژه انرژی خورشیدی و بادی مرتبط است، اشاره می‌کنیم. در سناریوی گذار سریع که متناسب با توافق اقلیمی پاریس تنظیم شده، مصرف انرژی اولیه دنیا 10 درصد افزایش خواهد یافت و میزان تولید کربن از انرژی تا 70 درصد تا سال 2050 کاهش خواهد یافت و افزایش دمای هوای کره زمین تا سال 2100 از دو درجه تجاوز نخواهد کرد. در سناریوی کربن صفر، مصرف انرژی اولیه تا سال 2050 حدود 10 درصد افزایش خواهد داشت و میزان تولید کربن از انرژی تا سال 2050 تا 95 درصد کاهش خواهد یافت و افزایش دمای هوای زمین نیز از 5 /1 درجه سلسیوس بیشتر نخواهد شد. در سناریوی روند فعلی، میزان افزایش مصرف انرژی اولیه 25 درصد خواهد بود و قله تولید کربن در میانه دهه 2020 خواهد بود و در سال 2050 حدود 10 درصد کمتر از سطح سال 2018 خواهد بود.

میزان مصرف نفت در سال 2050 در هر سه سناریو کاهش خواهد یافت و به‌ویژه در دو سناریوی اول که متناسب با توافق اقلیمی پاریس ارزیابی شده، این میزان به شدت کم خواهد شد. این برای کشورهای دارنده منابع نفتی ازجمله ایران بسیار ناخوشایند است. میزان افزایش مصرف تجدیدپذیرها در هر سه سناریو به‌ویژه در دو سناریوی اول نیز بسیار گویاست. در سناریوی صفر خالص میزان مصرف گاز طبیعی جهان هم بسیار نگران‌کننده است. باوجود کمتر آلاینده بودن گاز طبیعی، سطح پایین مصرف گاز حتی به نسبت امروز، خبر بسیار بدی برای روسیه و ایران به‌عنوان دو صدرنشین منابع گازی دنیاست. در سناریوی گذار سریع، سهم نفت و زغال‌سنگ رو به کاهش خواهد بود و گاز طبیعی نیز تا سال 2030 روند افزایشی و پس از آن روند کاهشی خواهد داشت. البته این الزاماً به مفهوم کاهش مقدار مصرف نفت و گاز طی سال‌های آتی نیست و به مفهوم کاهش سهم آنها از کل سبد مصرف انرژی است. هرچند، بنا به ارزیابی کارشناسان قله تقاضای نفتی پیش از سال 2030 محقق خواهد شد و پس از آن میزان تقاضای نفت دنیا کاهش خواهد یافت و این زنگ خطر بسیار بزرگی برای کشور ماست.

استفاده از تجدیدپذیرها برای ارزش دادن به نفت و گاز

عموم روندهای کلان انرژی دنیا حکایت از این دارند که نفت و گاز به‌زودی موقعیت ویژه خود را از دست خواهند داد و تجدیدپذیرها گذار جدید انرژی دنیا را رقم خواهند زد.

تقریباً هر کشوری متناسب با محدوده جغرافیایی خود قادر به مهار انرژی‌های تجدیدپذیر در آن حوزه جغرافیایی است و ایران سرزمینی با ظرفیت‌های بسیار در بخش خورشیدی و بادی است. وجود منابع بی‌نظیر تجدیدپذیر در کشور می‌تواند شرایط را برای تغییر منابع انرژی از سوخت‌های فسیلی به منابع بادی، خورشیدی و سایر منابع تسهیل کند.

علاوه بر مسائل زیست‌محیطی فراوان مرتبط با استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، یکی از مهم‌ترین مزایای توسعه این انرژی، باز شدن فضا برای استفاده مناسب‌تر از نفت و گاز و کسب درآمد ارزی گسترده‌تر از منابع انرژی کشور است. با وجود مصارف بسیار بالای گاز در کشور و پوشش ندادن مصارف داخلی در نقاط اوج مصرف، با توسعه تجدیدپذیرها تقاضای مصرف خانگی، تجاری و نیروگاهی کشور پوشش داده می‌شود و از نعمت نفت و گاز برای درآمد بیشتر ارزی کشور استفاده خواهد شد. با توسعه تجدیدپذیرها می‌توان با تولید صدها محصول به ‌جای سوزاندن منابع هیدروکربوری ارزش چندبرابری ایجاد کرد. ایران باید کمتر نفت و گاز بسوزاند و با استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، برق بیشتری تولید کند و نفت و گازش را یا صادر کرده یا با تولید فرآورده‌ها و محصولات با ارزش افزوده بالا درآمدزایی کند.