نوبت موفقیت
بررسی راهکارهای برون‌رفت از بحران در صندوق‌های بازنشستگی در گفت‌وگو با محمود شهشهانی‌پور
صندوق‌های بازنشستگی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مجموعه‌های اقتصادی در دنیا همواره با چالش‌های مالی متعددی مواجه هستند؛ چالش‌های مالی‌ای که زمینه بروز دغدغه‌هایی همچون اصلاح ساختار به منظور بهبود وضعیت اقتصادی و افزایش ثروت این نهادهای مالی را همیشگی می‌کند.
صندوق‌های بازنشستگی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مجموعه‌های اقتصادی در دنیا همواره با چالش‌های مالی متعددی مواجه هستند؛ چالش‌های مالی‌ای که زمینه بروز دغدغه‌هایی همچون اصلاح ساختار به منظور بهبود وضعیت اقتصادی و افزایش ثروت این نهادهای مالی را همیشگی می‌کند. این صندوق‌ها اما در ایران نه‌تنها با مشکلات جهانی مواجه‌اند بلکه علاوه بر آن با مشکلات اختصاصی کشور نیز دست به گریبان‌اند. مسائلی همچون قوانین بی‌پشتوانه، اختصاص بخش اعظمی از بودجه عمومی دولت به پرداخت حقوق بازنشستگان و چالش‌ها و موانع بنگاهداری موفق در ایران. به منظور بررسی این چالش‌های صندوق‌های بازنشستگی در کشور و روش‌های بنگاهداری موفق در ایران با محمود شهشهانی‌پور، معاون سرمایه‌گذاری و امور اقتصادی صندوق بازنشستگی کشور به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
* * *
در شرایط فعلی اقتصاد ایران اصلاح ساختار در صندوق‌های بازنشستگی چگونه باید انجام گیرد؟ صندوق‌های موفق در دنیا از چه راهکارهایی برای عبور از بحران‌های خود استفاده کرده‌اند؟
همان‌طور که گفتید، ما در چند سال اخیر با بررسی روند کارکرد در صندوق بازنشستگی و شناخت همه ابعاد در این صندوق برنامه‌ای مدون برای اصلاح ساختار در این مجموعه بزرگ و هلدینگ‌های زیرگروه آن تدوین کرده‌ایم که خوشبختانه تدوین این برنامه‌ها منجر به انجام کارهای زیربنایی بسیار ظریف اما تاثیرگذار شد، به گونه‌ای که این اقدامات زیربنایی منجر به حفظ ثروت در صندوق، ارتقای ثروت صندوق بیش از 10 درصد و افزایش ارزش روز دارایی‌های گروه ارزش سرمایه (هلدینگ مالی صندوق بازنشستگی کشوری) شده است. این افزایش ارزش دارایی‌ها در حالی رخ داده است که شاخص بورس سال گذشته کاهش داشته است.
ضمن اینکه این اقدامات زیربنایی با تیم اجرایی عریض و طویلی انجام نشده بلکه این اقدامات در معاونت اقتصادی با تیمی 14نفره با حضور بنده و همه مسوولان دفاتر صورت گرفته است. برای این اصلاح ساختار علاوه بر برخورداری از ساختار سازمانی چابک و مناسب با تدوین دستورالعمل‌ها، آیین‌نامه‌ها و مقررات داخلی خوب و کارآمد، روابط صندوق بازنشستگی با هلدینگ‌های زیرگروه بر مبنای رویکرد کنترل استراتژیک تعریف شده است. همچنین روابط هلدینگ‌ها با شرکت‌های زیرمجموعه بر مبنای رویکرد کنترل برنامه‌ریزی استراتژیک تعریف شده است. در کنار این اقدامات ما کمیته‌های فرعی متعددی را در صندوق تشکیل داده‌ایم تا در این کمیته‌ها هدف اصلی ما که حفظ و ازدیاد ثروت بازنشستگان و ثروت صندوق در شرایطی که بازار سرمایه دچار افت بوده است، محقق شود.
براین اساس کمیته‌های فرعی تشکیل‌شده به بررسی روند سودآوری و استحصال سود در صندوق از طریق شرکت‌ها می‌پردازند و به دنبال حفاظت و حراست از این روند و پیگیری افزایش مناسب سود هستند.
چطور شد که ایده اصلاح ساختار در صندوق بازنشستگی کشوری را دنبال کردید و چرا کار اصلاح را از این مسیر آغاز کردید؟
موضوع اصلاح ساختار در پی بحرانی بودن وضعیت صندوق‌های بازنشستگی و تحمیل زیاد بار بودجه‌ای این صندوق‌ها به بودجه سالیانه دولت مطرح شد.
اما اینکه کدام راهکارها می‌تواند مسیر درست را به ما نشان دهد، موضوعی است که با بهره‌گیری از مدیران مجرب و کارآمد محقق می‌شود.
آیا در مسیر شناسایی مشکلات و بررسی ساختار صندوق بازنشستگی و همچنین راهکارهای احتمالی خروج از بحران از تجربه‌های کشورهای دیگر نیز بهره گرفته‌اید؟
بله، اتفاقاً برای شناسایی مشکلات و پیدا کردن راهکارهای احتمالی اقدام به بنچ‌مارک کردیم و در این مسیر با یک شرکت مشاور خارجی قرارداد بستیم. این اقدام کمک بزرگی در شناسایی مشکلات و یافتن راهکارهای مناسب با توجه به تجربه‌های کشورهای مختلف کرد که در ادامه توضیح خواهم داد اما باید تاکید کنم ما برای انجام این اصلاحات نقشه راهی مناسب داشتیم، اصلاحاتی که انجام آن به خلق ثروت برای صندوق بازنشستگی و بازنشستگان منجر شد و انجام ندادن آن مورد نقد هیچ نهادی قرار نمی‌گرفت.
می‌گویید خلق ثروت، می‌توانید برای نمونه نتایج حاصل از این اقدامات اصلاحی را با سایر هلدینگ‌های مشابه قیاس کنید.
بله، ما برای ارزیابی فعالیت خود و رسیدن به نتیجه مبنی بر اینکه این اصلاحات ضریب سودآوری مجموعه را چقدر افزایش داده است، اقدام به مقایسه شرکت با شرکت‌های هلدینگ مشابه بزرگ بورسی کشور کردیم؛ این مقایسه نشان داد که ضریب سودآوری ما نسبت به هلدینگ‌های مشابه افزایش پیدا کرده است. براین اساس ضریب سودآوری هلدینگ مالی صندوق بازنشستگی نسبت به ثروت در اختیار این مجموعه بیش از 10 درصد افزایش یافته که این آمار بسیار قابل قبولی است چراکه در سنوات گذشته کمتر از پنج درصد بوده است. همچنین نسبت سود به ارزش دارایی‌های مجموعه افزایش داشته و سود مجموعه نیز متعاقباً افزایش و روند رو به رشدی را نشان می‌دهد.
در روند اصلاحات انجام‌شده چگونه دست به انتخاب مدیران و افراد کارآمد زدید؟ چه معیارها و استانداردهایی را مدنظر قرار دادید؟
یکی از مهم‌ترین مواردی که در این روند اصلاحات موردنظر قرار گرفته بود تشکیل کمیته انتصابات در سطح هلدینگ‌ها و صندوق بازنشستگی بود که این کمیته اهلیت‌سنجی مدیران را از نظر توانایی حرفه‌ای و اجتماعی مدنظر قرار می‌داد. نباید فراموش کنیم که یکی از موضوعات بسیار مهم در مورد انتصاب مدیران اهلیت‌سنجی آنان است.
ناگفته نماند که ما در همه موارد موفق نبوده‌ایم اما تمام تلاشمان را کردیم که ساختاری مناسب ایجاد و آن ساختار را نیز اجرا کنیم. هدف این بود که ساختار ایجادشده ضریب اطمینان را بالا برده و ضریب خطا را پایین بیاورد. به اعتقاد ما اهلیت در همه چیز مهم است و یکی از مهم‌ترین بخش‌ها در انتصاب مدیران است که باید مدیر توانمندی ویژه و متناسب با حرفه خود و وضعیت اجتماعی مناسبی با شغل موردنظر خود داشته باشد. همچنین در این زمینه برگزاری دوره‌های آموزشی متناسب با شغل مورد تصدی مورد توجه قرار گرفت.
به منظور اصلاح ساختار از نظام هوش تجاری (BI) نیز استفاده کرده‌اید؟
بله، البته، یکی از مهم‌ترین اقداماتی که در سال‌های اخیر انجام داده‌ایم ایجاد نظام هوش تجاری بوده است که امکان تحلیل داده‌ها را در اختیار ما قرار می‌دهد و موجب می‌شود تا هلدینگ‌ها اقدامات بهنگام داشته باشند تا بتوانند در زمان مناسب تصمیم‌گیری کنند و از هرگونه انحراف جلوگیری شود. خوشبختانه این نظام به صورت پایه‌ای در صندوق بازنشستگی ایجاد شده و همه هدف ما از انجام این امور حفظ و ارتقای ثروت، افزایش استحصال سود و سبد درآمدی بازنشستگان است.
خوشبختانه ما موفق شدیم به جای اینکه شغل ثابت برای افراد تعریف کنیم، ساختارهای مناسبی را ایجاد کنیم و به صورت پروژه‌ای موضوعات را پیش ببریم. یکی از نمونه‌های موفق این اقدامات عقد قرارداد بوئینگ برای شرکت هواپیمایی آسمان بوده است که براین اساس 30 هواپیمای 737 مکس را به صورت قطعی خریداری کردیم و در قرارداد پیش‌بینی شده است که در صورت نیاز آسمان 30 هواپیمای دیگر نیز خریداری شود.
ابعاد منحصر به فرد این قرارداد موجب شده تا ریسک این قرارداد متمایل به صفر باشد.
این موفقیت‌ها ناشی از آن است که ما افراد بسیار متبحری را در یک کمیته به عنوان کمیته قراردادهای بین‌المللی جمع کردیم که از این پس قراردادها و سرمایه‌گذاری‌های بزرگ را در آن کمیته بررسی می‌کنیم. این کمیته متشکل از نیروهای موجود در صندوق که افرادی بسیار تحصیل‌کرده، مجرب در بخش‌های مختلف حقوقی، مالی و قراردادی هستند، است. از این تجربه موفق استفاده کردیم و کمیته بحرانی نیز برای شرکت‌هایی که در وضعیت بدی هستند، تشکیل دادیم که وظیفه آنها رصد هفتگی وضعیت شرکت‌ها، ارائه گزارش و در نهایت تعیین تکلیف برای شرکت‌هاست که آیا این دارایی می‌تواند به چرخه مناسبی برگردد یا باید برای استفاده به صورت دیگری آماده‌سازی شود. همچنین اطمینان حاصل می‌کنیم در صورت خروج از شرکت این اقدامات نیز به صورت مناسب انجام شود.
خوشبختانه اصلاح ساختار و انجام کارهای زیربنایی در صندوق بازنشستگی در بازار پرنوسان سرمایه ایران در سال 95 و سه‌ماهه سال 96 نه‌تنها منجر به مثبت بودن عملکرد صندوق شده بلکه موجب افزایش ثروت نیز شده است.
با توجه به اقداماتی که انجام داده‌اید فاصله مجموع سرمایه‌گذاری‌های شما با تعهدات آتی صندوق چقدر است و استاندارد این فاصله در دنیا چه رقمی است؟
متاسفانه صندوق یک صندوق بسته است و نسبت شاغل به بازنشسته حدود 9 /0 است؛ به این معنی که به ازای هر یک نفر پرداخت‌کننده کسور بازنشستگی 1 /1 نفر مستمری دریافت می‌کند. از سوی دیگر ثروت مولد در اختیار صندوق با تعهدات آتی خیلی فرق دارد و مشاورانی که در زمینه بنچ‌مارک به ما کمک کرده‌اند، اعلام کردند که در بسیاری از کشورهای دنیا که نظام بازنشستگی مناسبی دارند همواره سعی شده است تا 70 درصد تعهدات آتی را در صندوق بازنشستگی خود سرمایه‌گذاری کنند، این بدان معناست که نرخ مطلوب سرمایه‌گذاری 70 درصد تعهدات آتی است. این در حالی است که رقم‌ها در ایران بسیار پایین است و فکر می‌کنم در شرایط فعلی ما حدود پنج یا شش درصد تعهدات آتی‌مان را سرمایه‌گذاری کرده‌ایم که در تعهدات درآمد سرمایه‌گذاری در قیاس با بودجه سالانه رقم بسیار بالایی نیست. بنابراین ما به بودجه سالانه‌ای که از دولت دریافت می‌کنیم بسیار وابسته هستیم. از سوی دیگر تعهدات درآمد سرمایه‌گذاری‌ها در قیاس با بودجه سالانه ما رقم خیلی بالایی نیست و این وابستگی ما به بودجه دولت را بیش از پیش افزایش می‌دهد اما سعی شده در این چند سال صندوق از اتکا به بودجه دولتی فاصله بگیرد.
در زمان حاضر حدود دو هزار میلیارد تومان سود سرمایه‌گذاری‌های صندوق در بودجه 30 هزار میلیارد‌تومانی است. این رقم بالایی نیست اما سال‌های قبل حجم سود سرمایه‌گذاری‌ها ارقام 800 میلیارد، 900 میلیارد و 1100 میلیارد تومان بوده است و در دو سه سال اخیر با اقداماتی که انجام شده به موفقیت‌های بهتری دست یافته‌ایم.
البته ناگفته نماند بهبود محیط کسب‌وکار و فضای حاکم کشور همچنین کاهش تحریم‌ها و اتفاقات ناشی از برجام موجب شد تا شرایط اقتصادی خوبی در کشور حاکم باشد. اصلاحات ساختاری و نگاه اقتصادی مدیریت صندوق هم بسیار موثر بوده است.
جهت‌گیری خوب و مناسب در سال‌های اخیر و افزایش نرخ بازدهی دارایی‌ها در همین سال‌ها و تمام آنچه ذکر کردم موجب شده تا بتوانیم سود بیشتری را کسب کنیم و اتکای صندوق به بودجه دولتی را تا حدی کاهش بدهیم، اما هنوز تا استقلال کامل فاصله داریم.
به اعتقاد شما اقتصاد سیاسی و محیط بیرونی تا چه میزانی در عملکرد صندوق و بنگاه‌های اقتصادی تاثیرگذار است؟
همان‌طور که می‌دانید اقتصاد سیاسی در کشور ما بسیار دامنه گسترده‌ای دارد و تصمیمات سیاسی بر امور تاثیر زیادی دارند. به عنوان مثال شرایط فعلی کشور قطر را مشاهده کنید و ببینید چقدر فضای اقتصادی این کشور در زمان حاضر و به صورت ناگهانی تغییر کرده است.
وقتی درباره محیط بیرونی صحبت می‌کنیم منظورمان فضای کسب‌وکار، تغییرات محیطی و فضای ذاتی اقتصاد محیطی است. بنابراین همه این مولفه‌ها بر شرایط اقتصادی تاثیر می‌گذارند.
نگاهی ساده به کسب‌وکارهای اینترنتی که این روزها در کشور راه‌اندازی شده است، نشان از تغییرات محیط اقتصادی دارد و باید همه بنگاه‌های اقتصادی این موارد را مدنظر داشته باشند.
صندوق بازنشستگی نیز به منظور پیش‌بینی این فضاها و شناسایی به موقع فرصت‌ها و تهدیدها اقدام به راه‌اندازی سیستم BI در مجموعه کرده است تا بتوانیم اثرات اتفاقات بر شرکت‌ها را به سرعت بررسی کنیم و از فرصت‌ها و تهدیدها به خوبی بهره‌مند شویم.
خوشبختانه با اقداماتی که انجام‌شده ریسک‌های احتمالی را کم کردیم اما هنوز نمی‌توانیم تاثیرات محیط بیرونی را کاهش دهیم.
پیشتر درباره 28 تصمیمی که از سوی قانونگذاران از سال‌های گذشته گرفته شده بود و بر سرنوشت صندوق‌های بازنشستگی تاثیر داشت، صحبت کرده بودیم. تا چه میزان این 28 تصمیم را در حدود تاثیرات محیط بیرونی قرار می‌دهید؟
اتفاقاً یکی از مسائل مربوط به محیط بیرونی همین 28 تصمیم است. مشاوران بین‌المللی ما پس از بررسی وضعیت صندوق و بررسی راهکارهای احتمالی و تجربه کشورهای دیگر اقدام به مقایسه صندوق در ایران با کشورهای دیگر کردند؛ بنابراین به دنبال راهکارهایی برای خروج از وضعیت فعلی با استفاده از تجربیات گذشته بودند. در نهایت نتیجه حاصل از این بررسی‌ها آن شد که بخشی از مسائل صندوق‌ها مربوط به خودشان است که ما با انجام برنامه‌های اصلاحی بخش اعظمی از آنها را رفع کرده‌ایم. اما قسمت بزرگی از مشکلات باید با همکاری دولت، مجلس، هیات امنای صندوق و دیگر مجموعه‌ها مرتفع شود. یعنی محیط بیرونی ما دامنه بزرگی دارد که باید با اصلاح آن به دنبال ارتقای کیفیت و بهره‌وری در صندوق باشیم. ناگفته نماند اصلاح 28 تصمیم و فراهم کردن محیط بیرونی مناسب کسب‌وکار تاثیر بسیار زیادی در وضعیت بازنشستگان خواهد داشت چراکه موجب می‌شود ثروت صندوق بازنشستگی بیشتر شود و منافع آن عاید بازنشستگان شود. وابستگی کنونی به بودجه سالانه موجب می‌شود که در آینده دست دولت برای انجام پروژه‌های عمرانی بسته باشد چراکه اگر با همین وضعیت پیش برویم هر ساله باید دولت بخش زیادی از بودجه خود را به پرداخت حقوق بازنشستگان اختصاص دهد. مشاوران بین‌المللی ما در گزارشی که در سال 96 ارائه کردند فاز مطالعاتی کار را تمام کردند و اکنون در مرحله اجرا هستند. در این مرحله ما با تلاش هیات امنای صندوق و ارتباطاتی که با مجلس، دولت، سازمان برنامه و دیگر نهادها داریم به دنبال اصلاح قوانین و هدایت آینده صندوق‌ها به مسیر درست و افزایش بهره‌وری در محیط کسب‌وکار هستیم.
از تجربیات چه کشورهایی در بنچ‌مارک استفاده کردید و با چه کشورهایی مقایسه شدید؟
مشاوران بین‌المللی ما از تجربیات سه گروه از کشورها استفاده کردند. کشورهای خیلی پیشرفته همچون سوئد که از رفاه اجتماعی و خدمات خوبی در ازای پرداخت حق بیمه برخوردارند، کشورهای اطراف ما همچون ترکیه، پاکستان و کشورهایی که با این‌گونه بحران‌ها مواجه بودند. مشاوران بین‌المللی ایران را با 20 کشور مقایسه کردند و در این مقایسه‌ها به موضوعات مختلفی همچون تغییر سن بازنشستگی توجه شده و شاخص‌های اثرگذار زیادی محاسبه و بررسی شده است. در نهایت با بهره‌گیری از تجربیات این 20 کشور راهکارهایی ارائه شده که حال باید این راهکارها در گام مهم بعدی به اجرا درآید. ناگفته نماند همه این تلاش‌ها با همکاری مرکز پژوهش‌های صندوق بازنشستگی و بخش معاونت اقتصادی و فنی انجام شده است
