غلبه بیکاری و فقر به دنبال خشکسالی

خشکسالی در کرمان در کنار استفاده غیرصحیح از منابع طبیعی و آلاینده‌های کارخانه‌های صنعتی محیط‌زیست پهناورترین استان کشور را در معرض تهدید قرار داده است. منطقه کویر، خشکسالی‌های متمادی و برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی در 20 سال اخیر و نیز استفاده زیاد کود و سم برای افزایش تولید، سبب آلوده شدن آب‌های زیرزمینی و افزایش املاح معدنی آن شده است و بخش اعظمی از منابع آب‌های زیرزمینی، جنگل‌ها و مراتع به علت عدم آینده‌نگری کافی و نگاه سطحی به منابع طبیعی، تخریب شده است و در صورت ادامه روند فعلی این مهم می‌تواند به یک بحران زیست‌محیطی بزرگ تبدیل شود. «محمود صفرزاده» مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان کرمان در گفت‌وگو با «تجارت‌فردا» وضعیت کنونی محیط‌زیست استان کرمان را شرح می‌دهد. این مقام مسوول تاکید می‌کند: میزان آب‌های سطحی قابل استحصال برای مصارف کشاورزی بسیار ناچیز و برای مصارف شرب عملاً در حد صفر است. در صورت ادامه مصرف بی‌رویه آب و بی‌تفاوتی در خصوص مدیریت منابع آب ضمن تهدید و نابودی بخش کشاورزی، خالی شدن روستاها از سکنه باعث مهاجرت و تجمع غیرمنطقی جمعیت در شهرها و حاشیه آنها و در نتیجه بروز چالش‌های اساسی زیست‌محیطی و تنش‌ها و مسائل اجتماعی عدیده‌ای از قبیل بیکاری، فقر و... خواهد شد.

♦♦♦

‌ محیط‌زیست استان کرمان در حال حاضر با چه شرایطی روبه‌رو است؟

کرمان پهناورترین استان کشور است، تنوع اقلیمی و تنوع زیستی بسیار خوبی دارد، این استان ویترین تنوع زیستی کشور محسوب می‌شود. استان کرمان با مساحتی بالغ بر 183 هزار کیلومترمربع با حدود 25 /11 درصد از مساحت کل کشور، به لحاظ ویژگی‌های خاص جغرافیایی از قبیل تنوع توپوگرافی و ارتفاعی، دارای بلندترین قله استان (قله هزار) به ارتفاع 4465 متر و گودترین چاله ایران (گودال تکاب در کویرلوت) بالغ بر 100 متر از سطح دریا، با تنوع اقلیمی و آب وهوایی منحصر به فرد خود، استانی چهارفصل و ویترینی از تنوع زیستی کشور است، این تنوع آب‌وهوایی در نتیجه تنوع زیستی خوبی را برای استان کرمان رقم زده است، به طوری که برآیند این ویژگی‌ها رویشگاه بالغ بر 1350 گونه گیاهی (17 درصد از فلور کشور) و زیستگاه بالغ بر 336 گونه حیات وحش (حدود 24 درصد از گونه‌های حیات وحش کشور) را فراهم کرده است که حدود 70 گونه از آنها تحت حمایت و در معرض خطر انقراض قرار دارند و بعضاً ارزش زیستی بالایی دارند. یوزپلنگ آسیایی، خرس سیاه آسیایی، گور ایرانی و هوبره از جمله این گونه‌ها هستند. در نهایت این توان اکولوژیک اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان کرمان را ملزم به تعریف 22 منطقه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست در استان کرده است که در مجموع بالغ بر 15 درصد از عرصه‌های استان را پوشش می‌دهد. پارک ملی خبر، یک اثر طبیعی ملی (سرو هزارساله سیرچ)، چهار پناهگاه حیات‌وحش روچون، مهروئیه، زریاب و دربند راور و 10 منطقه حفاظت‌شده دهج، کوه سنگ آسیا، چهار کوچه، بیدوئیه، کوه سعدی، کوه جوپار، کوه شیر، کوه سنگ مس، بهر آسمان و مارز و شش منطقه شکار ممنوع پاریزکوه، گودچاه شهربابک، گودغول، نودرهنگ، انجرک و جنگل‌های قلایی گوغر مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست در استان کرمان هستند. منطقه منصورآباد رفسنجان با وسعت 126 هزار هکتار دارای جمعیت خوب حیات وحش است که به صورت پایلوت به عنوان قرق اختصاصی است. مناطق حفاظت‌شده سطح استان کرمان در کوهبنان، زرند، کوه سعدی، کوه جوپار، بیدوئیه بردسیر، دهج شهربابک، مارز قلعه گنج، بهر آسمان جیرفت، پناهگاه حیات وحش در دربند راور و کرمان، پناهگاه حیات وحش زریاب در جیرفت و بم قرار دارند. بنابراین استان کرمان در گردشگری به ویژه طبیعت‌گردی و توسعه صنعت اکوتوریسم با رویکرد توسعه پایدار کارآفرینی و مشاغل سبز و در راستای تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی و گسترش اقتصاد سبز با تاکید بر صنعت کم‌کربن، توان و ظرفیت قابل قبولی دارد، زیرا به دلیل صنعتی شدن، باید از منابع زیستی و پایه حیات وحش با هدف حفظ منافع بین‌نسلی، حراست کنیم. مرزهای اکولوژیک از مرزهای سیاسی جداست. در استان کرمان دو منطقه زیست‌محیطی مشترک با استان‌های دیگر داریم که منطقه بهرام گور تحت مدیریت استان فارس و 130 هزار هکتار از این منطقه در استان کرمان است و منطقه گلزار و نیزار که شکار ممنوع بوده و با مدیریت هرمزگان است و 13 هزار هکتار آن در استان کرمان قرار دارد. رویکرد دنیا این است که محیط‌زیست متعلق به همه بوده و حفاظت از آن وظیفه همگانی است و همه باید از تخریب محیط‌زیست جلوگیری کنند. تعامل خوبی با سازمان‌های مردم‌نهاد در زمینه زیست‌محیطی داریم و چندین سمن در این حوزه در استان کرمان فعال است و سعی بر جلب مشارکت مردم، دانشگاه‌ها، دانش‌آموزان و... است تا همه مردم حامی محیط‌زیست باشند. از اهداف دولت این است که حجم دولت را کم کرده و بیشتر فعالیت‌های اقتصادی و خدماتی که بخش خصوصی می‌تواند به آن ورود کند، برون‌سپاری شود، اقدامی که در حوزه محیط‌زیست بسیار اثرگذار است و نتایج خوبی در حفاظت از محیط‌زیست در‌پی‌خواهد داشت.

‌ چالش‌های زیست‌محیطی کرمان چه مواردی است؟

 وقوع خشکسالی بیش از دو دهه در استان کرمان و استمرار آن و پیشروی کویر و حرکت شن‌های روان و بیابان‌زایی، بحران آب و کاهش چشمگیر منابع آب سطحی و زیرزمینی و تغییرات فاحش کمی و کیفی منابع آبی، بروز و شیوع پدیده گردوغبار، آلودگی هوا با منشأ طبیعی و بعضاً صنعتی، تخریب تنوع زیستی و فرسایش ژنتیکی از جمله چالش‌های اساسی محیط‌زیست استان کرمان است. خشکسالی یکی از چالش‌های اصلی این استان است که سال‌هاست شاهد این پدیده هستیم و در نهایت بر منابع آبی استان اثر گذاشته و اکثر منابع آبی، چشمه‌ها و قنوات خشک شده است. در استان کرمان برداشت آب از منابع زیرزمینی صورت می‌گیرد، در این زمینه دچار بحران هستیم و این برداشت‌ها بر کمیت و کیفیت آب اثر گذاشته است. همچنین تاثیر کم‌آبی را بر پوشش گیاهی، مراتع و جنگل‌های استان شاهد هستیم. به تبع آن تولید علوفه خشک کاهش داشته، در نتیجه بر حیات وحش و زادآوری آنها اثر گذاشته است. چالش دیگر زیست‌محیطی استان، فرسایش بادی است، 16 کانون فرسایش بادی و تولید گردوغبار در استان وجود دارد و تحت تاثیر کویر درانجیر و بادهای 120 روزه سیستان هستیم. استان کرمان چندان تحت تاثیر ریزگردها نیست، مگر در زمانی که خیلی زیاد باشد، بیشتر گردوغبار محلی داریم که بعضاً ممکن است در شش‌ماهه اول سال و نیمه دوم اسفندماه ریزگردهای گردوغبار بیش از حد استاندارد باشد. مصرف بیش از اندازه انرژی‌های فسیلی و آلودگی هوا از دیگر چالش‌های محیط‌زیست استان است و منشأ آلودگی هوا هستند. بیش از 70 درصد آلودگی هوا مربوط به منابع متحرک و 30 درصد دیگر مربوط به صنایع، خدمات و تجارت است که بر اساس پایش‌ها، استان کرمان در برخی پارامترها در پهنه صنعتی است که اخطار داده و تعدادی از صنایع خوداظهاری کردند و آلاینده‌ها اصلاح شده است.

‌ بحران خشکسالی در استان کرمان ناشی از چیست؟

علت اصلی این تهدیدات و بعضاً بحران‌های زیست‌محیطی در استان ناشی از وقوع بلیه خشکسالی‌های مستمر طی بیش از دو دهه گذشته و برداشت بی‌رویه از منابع آب سطحی و زیرزمینی و تغییر کاربری اراضی و عدم رعایت اصول آمایش و توجه به توان اکولوژیک سرزمین و همچنین تعیین اولویت کاربری اراضی است.

‌ تالاب جازموریان در حال حاضر چه وضعیتی دارد؟

اکثر رودخانه‌ها و تالاب‌های استان به ویژه تالاب جازموریان در اثر وقوع پدیده خشکسالی و برداشت بی‌رویه از منابع آبی خشکیده‌اند. تالاب جازموریان یکی از بزرگ‌ترین حوضه‌های آبریز فلات مرکزی ایران و جنوب شرق کشور و تنها تالاب فصلی ادواری، کویری و آب شیرین کشور است که به‌وسیله ده‌ها رودخانه فصلی و دو رودخانه دائمی بمپور و هلیل‌رود تغذیه می‌شود، افزون بر این دو رودخانه، شماری آبراهه نیز وجود دارد که آب آنها مستقیماً وارد هامون جازموریان می‌شود. در این حوضه آبریز 91 رودخانه کوچک و بزرگ جریان دارد که هلیل‌رود بزرگ‌ترین آنهاست، اما تالاب جازموریان طی سال‌های گذشته به بیابانی بی‌آب‌وعلف و محل چرای شترها و دام‌های مردم محلی تبدیل شده است. احداث سازه‌های آبی و برداشت بی‌رویه منابع آب زیرزمینی، کشاورزی غیراصولی با مصرف آب بالا و بهره‌وری کم و توسعه سطح زیر کشت در حوضه آبریز جازموریان از مهم‌ترین دلایل خشک شدن این تالاب ارزشمند است که با توجه به ویژگی‌های مورفولوژیکی محدوده تالاب، شرایط اقلیمی خاص و نیز ویژگی‌های رسوب‌شناسی، با ادامه روند خشکی تالاب، این هامون منشأ مهم رسوبات بادی و یکی از مهم‌ترین کانون‌های گردوغبار در جنوب شرق کشور به‌شمار می‌رود. خشکیدگی این تالاب نیز از آثار خشکسالی است و به دلیل طرح‌های آبخیزداری و کانال‌های انحرافی، آب به این تالاب وارد نمی‌شود و حقابه‌های رها شده نیز به تالاب نمی‌رسد. در صورتی که بارندگی خوب باشد و سیلاب فصلی در استان کرمان و سیستان و بلوچستان جاری شود، این تالاب احیا خواهد شد. همچنین پیگیری و مطالعه و تامین اعتبار در زمینه احیای تالاب جازموریان تاثیرگذار است.

‌ آینده آب را در استان کرمان چگونه می‌بینید؟

 بروز خشکسالی و مصرف بی‌رویه آب به همراه افت شدید منابع آبی دشت‌های استان کرمان، موجب شده، علاوه بر اتمام منابع آبی یا شور شدن آنها، مخازن ذخیره آب‌های زیرزمینی نیز در معرض تخریب قرار گیرد و فرونشست دشت‌ها در استان انجام شود. در حال حاضر بالغ بر 800 میلیون مترمکعب بیلان منفی برداشت آب از مخازن زیرزمینی استان کرمان وجود دارد که قسمت قابل توجهی از آن مربوط به چاه‌های بدون پروانه است. این در حالی است که میزان آب‌های سطحی قابل استحصال برای مصارف کشاورزی بسیار ناچیز و برای مصارف شرب عملاً در حد صفر است. ادامه روند کنونی و عدم مدیریت عالمانه و هوشمندانه آن و مصرف بی‌رویه آب کمافی‌السابق و بی‌تفاوتی در خصوص مدیریت منابع آب ضمن تهدید و نابودی بخش کشاورزی و خالی شدن روستاها از سکنه باعث مهاجرت و تجمع غیرمنطقی جمعیت در شهرها و حاشیه آنها و در نتیجه بروز چالش‌های اساسی زیست‌محیطی و تنش‌ها و مسائل اجتماعی عدیده‌ای از قبیل بیکاری، فقر و... خواهد شد. در این راستا جناب آقای مهندس‌ علیرضا رزم‌حسینی استاندار محترم، فهیم، خوش‌فکر، توسعه‌گرا و محیط‌زیستی استان کرمان، با تشکیل شورای آب استان در قالب شورای حفاظت از منابع آب استان و حتی فراتر از آن با حمایت معنوی و فرهنگی ائمه جمعه و جماعات به ویژه حمایت و همراهی حضرت آیت‌الله جعفری نماینده محترم ولی فقیه در استان و امام جمعه محبوب کرمان و همکاری بخش خصوصی، سازمان‌های مردم‌نهاد و دیگر گروه‌های مرجع و اخذ نظرات متخصصان بخش آب، طرح صرفه‌جویی در منابع آب استان (همیاران آب) را تهیه و راهکارهای برون‌رفت از بحران کم‌آبی را در قالب 17 مصوبه با همکاری و حمایت دستگاه‌ها و نهادهایی از قبیل استانداری کرمان، آب منطقه‌ای، جهاد کشاورزی، آب و فاضلاب شهری و روستایی، توزیع برق، محیط‌زیست، منابع طبیعی، صنعت و معدن و تجارت، قوه قضائیه، صداوسیما، نیروی انتظامی، اندیشکده تدبیر آب ایران، اتاق بازرگانی، خانه کشاورز و... برشمرده و تصویب کرده و این بحران را مدیریت می‌کند. مهم‌ترین بحران جاری محیط‌زیست کرمان ذخیره آب است. وضعیت آب استان کرمان از حد بحران گذشته و به فاجعه‌ای زیست‌محیطی بدل شده است.

‌ در راستای حل آسیب‌های موجود در محیط‌زیست کرمان حمایت چه دستگاه‌ها و نهادهایی الزامی است؟

در راستای تحقق سیاست‌های کلی محیط‌زیست ابلاغی مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) و مدیریت چالش‌های اساسی زیست‌محیطی و حل تهدیدات و آسیب‌های موجود در حوزه محیط‌زیست استان از قبیل مقابله با بلیه خشکسالی، بحران کم‌آبی، پدیده گردوغبار، آلودگی هوا، تخریب محیط‌زیست و آلاینده‌های زیست‌محیطی در حوزه‌های مختلف و کشتار حیات وحش و فرسایش ژنتیکی، همراهی و حمایت کلیه مبادی ذی‌ربط و ذی‌صلاح قانونی اعم از بخش دولتی به مفهوم کل حاکمیت (اعم از قوای مجریه، مقننه و قضائیه) و همکاری و مساعدت معنوی و مادی تمامی اقشار جامعه اعم از دولتی و خصوصی به ویژه نخبگان، فرهیختگان، دانشگاهیان و فرهنگیان و بالاخص گروه‌های مرجع و اثرگذار از جمله هنرمندان، سازمان‌های مردم‌نهاد و سمن‌های زیست‌محیطی، دوستداران طبیعت و همیاران و حامیان محیط‌زیست را می‌طلبد. اصحاب رسانه نیز می‌توانند در حفاظت محیط‌زیست کرمان و جلوگیری از تخریب آن کمک کنند. در حوزه محیط‌زیست اگر چالش‌هایی وجود دارد، ناشی از ویژگی‌های جغرافیایی است و مردم باید همکاری کنند. باید مسائل را به مردم اطلاع‌رسانی کنیم و رسانه‌های محلی و ملی باید پای کار بیایند تا استان کرمان را به جایگاه واقعی خود در عرصه زیست‌محیطی برسانیم و آسمان آبی و خاک تمیز داشته باشیم. به عنوان مثال ما معتقدیم سدسازی نباید سبب از بین رفتن عرصه‌های زیست‌محیطی شود، احیای تالاب جازموریان با هدف مقابله با ایجاد ریزگردها، به اعتبارات ویژه دولتی نیاز دارد و پیگیری‌ها برای احیای تالاب جازموریان در دست کار است.

‌ جامعه کرمان تا چه حد نسبت به محیط‌زیستشان حساس هستند؟ آیا برای مقابله با خشکسالی در استان تلاش می‌کنند؟

 مدیران به‌تنهایی قادر به رفع مشکلات و چالش‌های محیط‌زیست نیستند و حفظ این مهم ورود آحاد جامعه را می‌طلبد. مردم نجیب، شریف و فهیم استان کرمان همگام با مدیران ارشد استان با همکاری‌های بین‌بخشی و فرابخشی و با تعامل مثبت و سازنده در حوزه محیط‌زیست در راستای حفاظت، حراست و صیانت از محیط‌زیست و دیگر منابع طبیعی و زیستی استان به خصوص مولفه‌های پایه حیات هوا، آب، خاک و تنوع زیستی استان به ویژه حمایت و حفاظت از حیات وحش همچون دیگر حوزه‌ها لحظه‌ای درنگ نمی‌کنند. در همین راستا در حوزه محیط‌زیست همواره در قالب سمن‌های زیست‌محیطی، دوستداران طبیعت و همیاران و حامیان محیط‌زیست یار و مددکار اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان کرمان بوده، هستند و خواهند بود. اقتصاد بیشتر مردم کرمان به کشاورزی وابسته است، این در حالی است که با کاهش آب‌های زیرزمینی، فرسایش خاک و تخریب محیط‌زیست می‌توان پیش‌بینی کرد که در آینده نه‌چندان دور، استان با بحرانی بزرگ مواجه می‌شود که در این میان جمعیت روستایی بیشترین ضربه را متحمل می‌شود. در دو دهه گذشته استان کرمان با خشکسالی روبه‌رو بوده و همین مساله تهدیدی برای وحوش و دیگر حیوانات و در مجموع محیط‌زیست محسوب می‌شود. استان کرمان به‌شدت به سمت صنعتی شدن پیش می‌رود و وجود شهرک‌ها و نواحی صنعتی می‌تواند برای محیط‌زیست خطراتی را ایجاد کند که باید هم از آنها در توسعه اقتصاد استفاده کرد و هم به اشتغال‌زایی پرداخت. در چنین شرایطی باید به‌گونه‌ای عمل شود تا محیط‌زیست آسیب نبیند.