رفتارهای مالی مریخی‌ها و ونوسی‌ها
آمارها در مورد تفاوت رفتارها و فعالیت مالی زن‌ها و مردها و دلایل آن چه می‌گویند؟
کنترل کن چیزی را که تحت کنترل تو است! این یکی از مهم‌ترین جملاتی است که سخنران‌های انگیزشی این روزها با تکیه بر آن، تلاش می‌کنند انسان‌ها را به تغییر وادارند. اما چیزهای زیادی وجود دارند که از کنترل ما خارج هستند؛ جنسیت، سن، محل تولد و مسائلی از این دست، اعمال ما را تحت تاثیر قرار می‌دهند. تاثیر این عوامل بر رفتار انسان‌ها، یکی از مهم‌ترین موضوعاتی است که توجه محققان بینارشته‌ای را در سال‌های اخیر به خود جلب کرده است. هر فردی در زندگی تصمیمات مالی فراوان مرتبط با فعالیت‌های خود می‌گیرد. همه افراد در انتخاب ابزارهای مالی رویه یکسانی را پیش نمی‌گیرند و با پیچیده‌تر شدن بازارهای مالی فاصله به‌وجود‌آمده بین این تصمیمات بیشتر شده است. بررسی تفاوت رفتاری مردان و زنان قدمت طولانی دارد اما در سال‌های اخیر آکادمیسین‌ها تلاش کردند زاویه دوربین را به سوی موضوعات خاص متمرکز کنند. آنچه در پیش‌رو خواهید خواند چکیده‌ای از چند تحقیق دانشگاهی و تالیف در خصوص «تاثیر جنسیت بر رفتارهای اقتصادی» است. در ادامه با تکیه بر آمارهای اقتصادی، تلاش شده است برخی نتایج حاصل‌شده از این تحقیقات توضیح داده شود.
ابتدا بخش‌هایی از مقاله‌ای با عنوان «تفاوت‌های جنسیتی در رفتارهای مالی» که از سوی محققان اقتصادی لهستانی نوشته شده مورد بررسی قرار گرفته است. مقاله دیگری که از سوی دو محقق در دانشگاه‌های میزوری و ویرجینیا در خصوص تفاوت «تحمل ریسک» در میان مردان و زنان نگاشته شده، مطلب دیگری است که در خلال مقاله رفتارهای مالی، به مرور نتایج جالب توجه آن نیز پرداخته شده است. کتابی با عنوان «زن و پول» که با محوریت رابطه میان زن‌ها و مفهوم پول نگاشته شده، معرفی و بررسی شده و تلاش شده است به این موضوع پرداخته شود که پول برای مرد و زن چه تفاوتی از نظر مفهومی دارد؟ در نهایت مقاله جذابی که مفهومی با عنوان «تعصب‌های رفتار مالی» افراد بسته به جنسیت آنها را مطرح کرده است، مورد بررسی قرار گرفته است. دمین والزاک دکترای اقتصاد و محقق در کنار سیلویا پینکولسکا کامنیسکا استادیار اقتصاد دانشگاه وارمیا اند مازوری، در سال ۲۰۱۸ مقاله‌ای را با عنوان «تفاوت‌های جنسیتی در رفتارهای مالی» در ژورنال انجینرینگ اکونومیکس1 منتشر کردند. روش این دو محقق لهستانی برای تهیه این مقاله، مصاحبه با بیش از ۳۹ هزار نفر از افراد بالای ۱۶ سال و کمتر از ۶۴ سال در این کشور بود. این دو در شروع تحقیق خود عنوان کردند: «تصمیم‌گیری‌های اقتصادی بخشی مهم از زندگی بشر است و نقشی انکارناپذیر در رونق اقتصادی حال حاضر و آینده دارد. این موضوع هم در مورد مردان و هم در مورد زنان صدق می‌کند و دامنه آن برای گروه دوم در حال افزایش است.» در ادامه این تحقیق آمده است: «گرچه در مورد زنان ابعاد مختلفی از رفتارهایشان تفاوت‌هایی با مردان را نشان می‌دهد. برای مثال استفاده از خدمات بانکی، به جنسیت وابستگی دارد که به شکلی چند‌وجهی بر استفاده از این خدمات تاثیر می‌گذارد.»
تفاوت‌های جنسیتی و خدمات آنلاین بانکی
والزاک و کامنیسکا در بخش مرور تحقیقات، به چند تحقیق مهم که پیش از این در این زمینه صورت گرفته اشاره می‌کنند. از جمله نتایج یک تحقیق که حکایت از این دارند که زنان نسبت به مردان پذیرش پایین‌تری نسبت به اینترنت‌بانک دارند. از سوی دیگر مردان بیشتر از زنان از خدمات آنلاین بانک استفاده می‌کنند. دلیل این آمار صرفاً این نیست که مردان این شیوه ارتباط با بانک را ترجیح بدهند بلکه آنها در کار با کامپیوتر احساس راحتی بیشتری دارند. در مقابل، عملیات‌های جدید آنلاین بانکی برای زنان جذابیت کمتری دارد. اما تحقیق این دو لهستانی، یک نتیجه‌گیری انکارناپذیر را به دنبال دارد. مردان در استفاده از خدمات، محصولات و معاملات مالی فعالانه و آزادانه‌تر عمل می‌کنند. در این تحقیق به عوامل و شرایطی که چنین وضعی را رقم زده، پرداخته شده است.
برای زنان علم بهتر است یا ثروت؟
یکی از موارد جالب تعریف مفاهیمی چون «پول» نزد مردان و زنان است. در بخشی از این تحقیق این موضوع مورد بررسی قرار گرفته است که میان شادی و پول چه رابطه‌ای وجود دارد؟
نتیجه نشان می‌دهد اگرچه پول برای افراد این تحقیق شادی نمی‌آورد اما کمبود آن باعث احساس غمشان است. اما در این تحقیق مردان وزن بیشتری به درآمد دادند. از طرف دیگر زنان به عوامل غیر‌مالی در محل کارشان اهمیت بیشتری نشان داده‌اند که یکی از آنها امنیت شغلی است.
والزاک و کامنیسکا می‌نویسند: «معنای این گزاره این نیست که زنان از نظر احساسی به پول اتصالی ندارند، برعکس، مفهوم پول برای زنان بیش از مردان مفهومی مملو‌شده از احساسات است. از یک‌سو خرج کردن پول به آنها احساس لذت می‌دهد و از سوی دیگر باعث پشیمانی در دراز‌مدت می‌شود.» مفهوم دیگری که دو جنس رویکرد متفاوتی در قبال آن دارند «ریسک» و «ریسک‌گریزی» است. تعداد زنانی که حداقل از یک بیمه استفاده می‌کنند نسبت به مردان به میزان قابل توجهی بالاتر بوده است. اگرچه چند محقق بیان کرده‌اند عملکرد افراد در قبال کاهش ریسک، به عوامل متعددی بستگی دارد و پیچیده‌تر از صرف جنسیت و سن است.
موضوع تاثیر جنسیت بر تحمل ریسک، سوژه مقاله‌ای دیگر در حوزه اقتصاد رفتاری بوده است. در سال ۲۰۱۷ ژورنال اکونومیک سایکولوژی2 در مقاله‌ای با همین عنوان به این موضوع پرداخته است. پتی فیشر از دانشگاه ویرجینیا و روی یائو استاد دانشگاه میزوری نویسندگان این مقاله به این نتیجه دست پیدا کردند که تفاوت فاحشی در تحمل ریسک مالی میان زنان و مردان وجود دارد. آنها در بخشی از این مقاله تاکید کرده‌اند که این تفاوت از جنسیت آنها به صورت ذاتی ناشی نشده و مربوط به عوامل تعیین‌کننده ریسک مالی به صورت فردی است.
ارتباط میان کارت اعتباری و جنسیت افراد
اما به مقاله والزاک و کامنیسکا برگردیم. یکی از نتایج دیگر این پژوهش این است که زنان نسبت به مردان بدهی کارت اعتباری خود را بیشتر به ماه‌های بعد منتقل می‌کنند و در وضعیت بدهکاری قرار دارند. از سوی دیگر کمتر پیش می‌آید که به طور کامل بدهی خود را صفر کنند. زنان اما کمتر از مردان از خانواده و اقوام پول قرض می‌گیرند. اگرچه از آنجا که درآمد و اعتبار کمتر کارت‌های اعتباری، آنها را به سمت دریافت وام از سوی سیستم‌های مالی غیررسمی یا اصطلاحاً «بانکداری در سایه»3 سوق داده است.تصمیم‌های مالی زنان با یک رویکرد منطقی در تصمیم‌های مالی گره خورده است. آنها این ویژگی را در موقعیت‌هایی که باید تصمیماتی اتخاذ کنند که مشکلاتی مالی را در آینده ایجاد می‌کند هم نشان می‌دهند.
دانش مالی مردان بیشتر از زنان
یکی از موضوعاتی که در «تحقیق تاثیر جنسیت بر رفتارهای اقتصادی» از آن صحبت کوتاهی به میان آمده موضوع «دانش مالی» است. در جایی از این تحقیق عنوان شده است که مردان دانش ذاتی سرمایه‌گذاری بالاتری دارند و به طور متوسط زنان کمتر از مردان در مورد امور مالی شخصی اطلاعات دارند. در مورد ارتباط میان دانش مالی و فعالیت مالی زنان و مردان، ذکر این موضوع اما خالی از لطف نیست که صرف دانش می‌تواند منجر به عمل نشود. مقالات علمی با تمرکز بر اقتصاد رفتاری، اخیراً در لایه‌هایی عمیق‌تر به این موضوع پرداخته‌اند. نتیجه تحقیقی که از ۲۰۱ مطالعه منتج شده اخیراً نشان داده است که میلیاردها دلار هزینه روی افزایش دانش اقتصادی، تاثیر بسیار کمی روی رفتارهای اقتصادی افراد داشته است. محققان بر پایه همین نتیجه مطرح می‌کنند که صرف بالا رفتن دانش اقتصادی منجر به تصمیمات مالی بهتر نخواهد شد. اینجا موضوع وجود عزم برای استفاده از دانش مالی نیز بیشتر خود را نشان می‌دهد. گروهی از محققان اقتصاد رفتاری همان‌طور که عنوان شد باور دارند صرف داشتن دانش مالی منجر به تصمیم‌گیری خوب اقتصادی نمی‌شود. مفهوم «willingness to apply knowledge» در همین زمینه مطرح می‌شود.
چهره اشتغال بر اساس جنسیت
در اینجا باید به یاد آورد که زنان در این زمینه موقعیتی متفاوت با مردان دارند. قبل از هر چیز میزان منابع مالی و راه‌های دستیابی به آن در زنان با مردان متفاوت است.طبق آخرین آمارها زنان ۴۰ درصد مشاغل دنیا را در دست دارند. به این آمار باید شکاف قابل توجه دستمزد را که در سراسر جهان همچنان میان مردان و زنان وجود دارد هم اضافه کرد. وقتی پای خانواده در میان باشد، در اغلب مواقع این زنان هستند که در دوران حساسی مانند سال‌های اولیه تولد فرزند، از شغل مستقل صرف نظر می‌کنند. در ایالات متحده در خانوارهای با فرزند 4 /71 درصد زن‌ها بیرون از خانه مشغول به کار هستند و بیش از ۹۳ درصد مردها. این آمار در نهایت باعث می‌شود منابع مالی جهان بین دو جنس به طور متوازن توزیع نشده باشند. همان‌طور که در نمودار هم مشاهده می‌شود اگرچه فاصله میان سهم زنان و مردان از اشتغال در سال‌های اخیر کم شده اما همچنان اختلافی انکارناپذیر قابل مشاهده است.
تعهدات متفاوت زن‌ها و مردها در عملکرد مالی
از سوی دیگر تعهدات زن‌ها نسبت به محیط خانواده به میان می‌آید. در بخشی از مقاله والزاک عنوان شده است: «زنان کمتر از مردان به سپرده یا سرمایه‌گذاری منابع مالی علاقه نشان می‌دهند. این بدین خاطر است که آنها بیشتر از مردان برای خانه خواربار و غذا تهیه می‌کنند که منابع مالی آنها را محدودتر می‌کند.» تعهداتی که زن‌ها به دلایل مختلف نسبت به خانواده احساس می‌کنند و رابطه احساسی با «پول» که بالاتر از آن صحبت شد، وضع متفاوتی را برای زن‌ها رقم زده است. معنای پول برای زن در معنای عرفی از معنای پول برای مرد متفاوت است. کتاب زن و پول در همین راستا به این پرسش می‌پردازد که چرا زندگی مالی زنان سرشار از ندامت و پشیمانی است؟ این نویسنده و سخنران انگیزشی آمریکایی در کتاب «زن و پول» تلاش می‌کند زنان را وا دارد که احساس گناه را کنار بگذارند و به زندگی مالی خود سر‌و‌سامان بدهند. او در پادکستی که با همین نام منتشر می‌کند4 با تکیه بر همین مسائل، مفهوم «آزارگری مالی» را مطرح کرده است. در قسمت‌های مختلف این پادکست، سوزی اورمون تلاش می‌کند به زن‌هایی که از نظر او در روابطی آزاردهنده از نظر مالی گرفتار شده‌اند کمک و هم‌فکری بدهد. در یکی از اپیزودهای پادکست زن و پول، سوزی با چند زن مصاحبه می‌کند که همه در یک وضعیت ثبات شغلی و مالی وارد یک رابطه شدند اما در آخر قصه در یک اوضاع نابسامان مالی رابطه را ترک کردند.اثر چنین اتفاق‌هایی بر میزان فعالیت مالی زنان در قیاس با مردان بدون تاثیر نیست.
اعتماد به نفس و تصمیم‌گیری مالی
مسئله دیگر نوع نگاه حاکم نسبت به توانمندی‌های زن‌ها در یک جامعه است. تحقیقی در اکونومیک سایکولوژی به ارتباط میان عزت نفس و اعتماد به نفس افراد، در اتخاذ تصمیم‌های مالی پرداخته است. اعتماد به نفس پایین‌تر زن‌ها در عرصه اقتصاد، می‌تواند سبب شده باشد آنها بیش از مردان نسبت به احتمال تصمیمات بد اقتصادی واهمه داشته باشند. این واهمه مانند مانعی بر سر فعالیت بیشتر اقتصادی عمل می‌کند چراکه هر تصمیم و هر اقدام ممکن است مخاطراتی به همراه داشته باشد و در نتیجه بهترین سیاست هیچ کاری نکردن خواهد بود. موضوع «زاد‌و‌ولد» مولفه دیگری است که در تحلیل چرایی تفاوت رفتارهای مالی مردان و زنان نباید از آن غافل شد. در سال‌های اخیر سیاست جهان به سمت کاستن از سنگینی بار فرزندان صرفاً روی مادرها بوده است. سیاستگذاری‌های مختلفی در جهت از بین بردن تعارضاتی که زن‌ها بیشتر از مردها به آن دچار می‌شدند هم وضع شده است. در نهایت اما حتی اگر روی کاغذ هم بهترین سیاست‌ها مستقر شوند، تفاوت‌های فیزیولوژیک باعث می‌شوند زن‌ها برای مدت چند ماه به دلیل پروسه بارداری و زایش، آزادی فکری و عمل کمتری برای فعالیت‌های مالی داشته باشند. مثلاً در آمریکا هر سال به طور متوسط از هر هزار زن صد زن باردار می‌شوند. طبیعتاً فعالیت مالی این گروه تحت تاثیر تجربه منحصر به فردی که از سر می‌گذرانند، تغییر می‌کند.
رفتارهای مالی و تعصب‌های جنسیتی
یکی از پژوهش‌های دیگر جالب توجه که در این حوزه نوشته شده مقاله‌ای با این عنوان است: «آیا سواد مالی، تعصب‌های رفتاری ناشی از جنسیت را تغییر می‌دهد؟» رویکرد این پژوهش رویکردی متفاوت است و روی تعصب‌هایی که زن‌ها یا مردها در رفتارهای مالی خود دارند تمرکز می‌کند. محققان این پژوهش از طریق نظرسنجی آنلاین با هزار و ۲۱۵ نفر افراد بالای ۱۸ سال که حداقل یک سال در بازار سهام تایوان فعالیت کرده‌اند، دست به تهیه مقاله زدند. نتیجه این تحقیق نشان داد در زمینه فعالیت در بورس، زن‌ها به طرز قابل توجهی «تاسف‌گریزی» بیشتری نشان می‌دهند. از سوی دیگر مردها خیلی بیشتر از زن‌ها دچار خطاهای شناختی از جمله «توهم کنترل» و تسلط بر اوضاع می‌شوند. محققان در این اثر، در ادامه تلاش کردند اثر مولفه‌های دیگر در کاهش تعصبات رفتاری ناشی از جنسیت را ارزیابی کنند. آنها به این منظور گروهی از شرکت‌کنندگان را با دانش مالی بالاتر انتخاب کردند و به نتایج جالب توجهی دست پیدا کردند. در مواردی که این مردان بودند که تعصبات مالی بیشتری نشان می‌دادند، وقتی نمونه‌ها را به افراد با دانش مالی بالاتر محدود کردند، دیگر هیچ تعصب مالی از جمله توهم کنترل که بالاتر به آن اشاره شد، دیده نشد. از سوی دیگر وقتی مواردی که در آن زن‌ها تعصبات مالی از جمله «ریسک‌گریزی» نشان داده‌اند در میان بود، وقتی نمونه‌ها را به افراد با دانش مالی بالاتر محدود کردند، فاصله میان عملکرد مالی مطلوب در مردان با زنان بیشتر شد و مردها عملکرد بهتری نشان دادند. این نشان می‌دهد که افزایش دانش مالی روی کاهش تعصبات رفتاری مالی در مردها اثر بزرگ‌تری دارد تا روی تعصبات رفتاری زن‌ها. به طور کلی گروهی از شرکت‌کنندگان در این تحقیق که دانش مالی بالاتری داشتند تعصبات مالی جنسی کمتری در رفتارهایشان نشان دادند. در پایان باید در نظر داشت اگرچه شمار تحقیقات و پژوهش‌ها در مورد تاثیر جنسیت بر فعالیت مالی افراد رو به افزایش است، اما در اغلب این پژوهش‌ها نکته‌ای مهم مورد اشاره قرار می‌گیرد. از آنجا که تصمیمات اقتصادی بسیار پیچیده هستند عوامل دیگری مثل سن، محل اقامت، وضعیت اجتماعی و اشتغال، تحصیلات و... هم اثرگذار هستند.
پی‌نوشت‌ها:
1- The Engineering Economist / 2- Journal of Economic Psychology
3- Shadow banking / 4- Women and money
