حسرت تفریح

سال گذشته برای اولین بار در یک دهه اخیر هزینه تفریح خانوار ایرانی نسبت به سال قبل از آن، منفی اعلام شد. پیش از این 11 سال پیش یعنی در سال 1384 هم این میزان منفی شده بود، منتها آن زمان هزینه تفریح خانوار تنها 1 /0 درصد کاهش یافته بود و این بار خانوار ایران هزینه تفریح خود در سال 1394 را نسبت به سال 1393 بیش از 10 درصد کم کرده است. آیا این محاسبه و بررسی بانک مرکزی ایران نشان می‌دهد امکان تفریح خانوار ایرانی کاهش یافته است؟ اگر این گونه است، علت آن چه می‌تواند باشد؟ خانوار ایرانی برای تفریح سالانه خود چقدر هزینه‌ می‌کند و این میزان هزینه چقدر از کل هزینه‌های خانوار سهم دارد؟ از سوی دیگر همزمان با تغییرات شاخص‌های اصلی اقتصاد (رشد اقتصادی، بیکاری و تورم) تفریح خانوار چه تغییراتی می‌کند؟

هرچند آمارهای رسمی نشان می‌دهد خانوارها در یک دهه اخیر با رشد قابل توجه هزینه‌های تامین مایحتاج اولیه خود مواجه بوده‌اند اما میزان بهره‌مندی این خانوار از امکاناتی نظیر خودرو افزایش قابل توجهی یافته است. خانوار ایرانی در سال گذشته برای هر کیلو از خوراکی‌هایی که در سال 85 مصرف می‌کرد شش برابر بیشتر هزینه کرده اما در سوی دیگر دقیقاً در همین سال‌های 1385 تا 1394 میزان خانوار بهره‌مند از خودرو از 31 درصد به حدود 50 درصد افزایش یافته است. در واقع به نظر می‌رسد با وجود افزایش هزینه‌های خوراک خانوار و البته کاهش 28‌درصدی میزان مصرف خوراکی‌ها و آشامیدنی‌های خانوار طی یک دهه اخیر اما این خانواده‌ها با تهیه خودرو یکی از مهم‌ترین امکانات لازم برای سفر و تفریح را برای خود تامین کرده‌اند. با این حال آنها چقدر توانسته‌اند از این نوع امکان‌های خود برای تفریح بهره ببرند؟

گرانی تفریح

بررسی سبد هزینه خانوار نشان می‌دهد هرچند در این یک دهه به صورت میانگین هزینه تفریح 13 درصد در سال بیشتر شده اما سهم هزینه «تفریح و امور فرهنگی» خانوار از کل هزینه‌های آنها از سه درصد به دو درصد تنزل یافته است. هر خانوار ایرانی در سال 1385 حدود 215 هزار تومان برای تفریح خود هزینه می‌کرد که این رقم 10 سال بعد یعنی در سال 1394 به 692 هزار تومان افزایش یافته است. در واقع هزینه تفریح خانوار ایرانی طی تنها یک دهه رشد 2 /3 برابری داشته است. با این حال در سال گذشته برای اولین بار طی یک دهه اخیر میزان هزینه تفریح خانوار منفی 10 درصد محاسبه شده و سهم تفریح از کل هزینه‌های خانوار به دو درصد تنزل یافته است. در واقع در سال گذشته با کاهش 10‌درصدی که در هزینه‌های تفریح خانوار رخ داده، سهم هزینه تفریح به دو درصد افت کرده است. نکته قابل توجه دیگر این است که در همین دهه سهم هزینه‌های رفتن خانوار به رستوران و هتل نیز از 4 /2 درصد در سال 1385 به 2 /2 درصد در سال 1394 کاهش یافته است. موضوع قابل توجه آن که در این دوره هزینه سالانه رفتن خانوار به رستوران و هتل از 172 هزار تومان به 740 هزار تومان افزایش یافته است. به عبارتی همزمان با رشد 3 /4 برابری هزینه‌ رستوان و هتل رفتن خانوار ایرانی، آنها ترجیح داده‌اند سهم این نوع هزینه از کل هزینه‌های خود را کاهش دهند.

تفریح و شاخص‌های کلان

برای تحلیل اقتصادی رفتار خانوار ایرانی در بخش هزینه‌کرد برای تفریح شاید بتوان سراغ شاخص‌های اصلی اقتصاد رفت. بررسی‌های تغییرات هزینه‌کرد تفریح خانوار با روند سه شاخص بیکاری، تورم و رشد اقتصادی در یک دهه اخیر نشان می‌دهد بیشترین ارتباط زمانی تغییرات هزینه‌کرد تفریح خانوار با تغییرات بیکاری است. در هفت سال از این 10 سال نرخ بیکاری رابطه معکوسی با تغییرات هزینه‌کرد تفریح خانوار داشته است. در واقع به نظر می‌رسد هر سال که نرخ بیکاری در اقتصاد ایران افزایش یافته میزان رشد هزینه‌ خانوار برای بخش تفریح منفی شده و هر سال هم که نرخ بیکاری کاهش یافته میزان رشد هزینه‌های خانوار برای تفریح بیشتر شده است. این ارتباط زمانی در شاخص تورم با هزینه تفریح خانوار هم تا حدی دیده می‌شود. در شش سال از این 10 سال تورم و افزایش هزینه‌های تفریح خانوار رابطه همزمانی داشته‌اند. در واقع در هر سال که تورم صعودی‌تر شده، میزان افزایش هزینه تفریح خانوار هم بیشتر شده و هر سال که تورم نزولی شده، درصد افزایش هزینه تفریح خانوار ایرانی هم تنزل یافته است. اما در مورد نرخ رشد اقتصادی و تغییرات هزینه تفریح خانوار ایرانی رابطه زمانی آنچنانی مشاهده نمی‌شود.

کدام خانوارها بیشتر تفریح می‌کنند؟

برای اینکه بتوان پاسخ داد کدام خانوار ایرانی بیشتر تفریح می‌کنند می‌توان به تقسیم‌بندی‌های مختلفی اشاره کرد. شاید مهم‌ترین آن تقسیم‌بندی براساس دهک‌های درآمدی باشد که طبیعتاً دهک‌های بهره‌مندتر امکان مالی بیشتری دارند تا برای تفریح خود هزینه کنند. آمارهای بانک مرکزی هم این موضوع را تایید می‌کند اما نکته قابل توجه درصد تغییر هزینه تفریح این دهک‌‌ها در سال گذشته است. در سال گذشته بیشترین کاهش هزینه تفریح را ابتدا دهک اول یعنی ضعیف‌ترین دهک درآمدی جامعه داشته و سپس دهک نهم بیشترین کاهش هزینه تفریح را داشته است. هزینه تفریح دهک اول طی سال گذشته بیش از 28 درصد نسبت به سال 93 کاهش داشته و میزان هزینه تفریح دهک نهم هم طی این مدت بیش از 20 درصد تنزل یافته است. پس از این دو دهک، دهک‌های سوم و چهارم بیشترین کاهش هزینه تفریح را داشته‌اند. اما دو دهک پنجم و هشتم کمترین تغییر هزینه تفریح را داشته‌اند. در واقع هرچند به نظر می‌رسد هر خانواری در دهک پردرآمدتری قرار دارد هزینه تفریحش بیشتر است اما در سال گذشته این‌طور نبوده که هرچقدر خانواری درآمدش بیشتر است، کمتر از هزینه‌های تفریحش زده باشد.

از نظر تعداد خانوار هم نکته قابل توجهی در مورد تفریح وجود دارد. آمارهای بانک مرکزی نشان می‌دهد تا خانوار چهار‌نفره، هرچه تعداد افراد خانوار بیشتر باشد، آنها هزینه بیشتری را صرف تفریح خود در سال گذشته کرده‌اند اما از خانوار پنج تا ده‌نفره، هرچه تعداد افراد خانوار افزایش پیدا کرده، هزینه تفریح خانوار در سال گذشته کاهش یافته است. بر این اساس در سال گذشته هر خانواده یک‌نفره بیش از 305 هزار تومان، خانواده دو‌نفره 420 هزار تومان، خانواده سه‌نفره 672 هزار تومان و خانواده چهار‌نفره 954 هزار تومان برای تفریح خود هزینه کرده است. هزینه تفریح خانوار‌های پنج، شش، هفت، هشت و 9‌نفره نیز در سال گذشته به ترتیب 789 هزار، 699 هزار‌، 674 هزار، 583 هزار و 527 هزار تومان بوده است. برای خانوار 10 نفر و بیشتر نیز میزان هزینه تفریح آنها در سال گذشته بیش از 278 هزار تومان از سوی بانک مرکزی محاسبه شده است. اما در تقسیم‌بندی خانوار برحسب تعداد شاغلان وضعیت چطور است؟ بر این اساس بانک مرکزی خانوار را به چهار دسته بدون فرد شاغل، یک نفر شاغل، دو نفر شاغل و خانواده سه نفر شاغل و بیشتر تقسیم‌بندی کرده است. طبق این محاسبات تا خانواده‌های دو نفر شاغل رابطه «هرچقدر شاغل بیشتر، هزینه تفریح بیشتر» صدق می‌کند اما در خانوار با سه نفر شاغل وضعیت این‌طور نیست. در سال گذشته خانواده‌های بدون فرد شاغل بیش از 446 هزار تومان، خانواده‌های با فرد شاغل 704 هزار تومان، خانواده‌های با دو نفر شاغل یک میلیون و 95 هزار تومان و خانواده‌های با سه‌نفر شاغل و بیشتر 727 هزار تومان صرف تفریح خود کرده‌اند. اما نکته قابل توجه آنکه از میان این خانوارها بیشترین کاهش هزینه تفریح در سال گذشته مربوط به خانوار بدون فرد شاغل و کمترین کاهش هزینه تفریح در سال گذشته مربوط به خانوار با دو نفر شاغل بوده است. بررسی هزینه تفریح خانوار تقسیم‌بندی‌شده بر اساس نحوه تصرف مسکن نیز نکات قابل توجهی دارد. از میان چهار دسته خانوار مالک‌نشین، اجاری، اسکان در برابر خدمت و اسکان رایگان، بیشترین خانواری که برای تفریح خود در سال گذشته هزینه کرده، ابتدا مالک‌نشینان، بعد کسانی که اسکان در برابر خدمت دارند، سپس اجاره‌نشینان و بعد هم صاحبان مسکن‌های رایگان بوده است. اما بیشترین کاهش هزینه تفریح در سال گذشته نسبت به سال 93 از میان این چهار خانوار ابتدا مربوط به کسانی است که اسکان در برابر خدمت دارند و سپس مالک‌نشین‌ها. نکته قابل توجه در این است که اجاره‌نشین‌ها و رایگان‌نشین‌ها هزینه تفریح خود را در سال گذشته افزایش داده بودند. با این حال، تمام این موارد برگرفته از محاسبات بانک مرکزی و بیشتر از ابعاد اقتصادی است اما باید دید به جز مسائل اقتصادی، چه مسائل دیگری می‌توانند بر میل تفریح مردم تاثیر بگذارند؟