بلوای بنزین

در آبان سال 1388 و هنگامی که هنوز مسعود میرکاظمی وزیر نفت بود، خبر اجرای آزمایشی طرح ضربتی تولید بنزین منتشر شد تا بسان اغلب طرح‌های از این دست، برخی آن را یک دستاورد ملی بدانند و برخی دیگر با دیده تردید به آن بنگرند. آن روزها برای قضاوت کارایی و اثربخشی طرحی که میرکاظمی و وزارت متبوعش مبدع آن بودند اندکی زود بود. کمتر از یک سال بعد اما طرح اصلی تولید بنزین در پی تصویب تحریم فروش بنزین به ایران در کنگره آمریکا آغاز شد. هوای تهران و چند کلانشهر هم البته با شروع فصل سرد دوباره به تیرگی گرایید. این بار اما ادعاهایی ضدونقیض مطرح بود که گزینه‌هایی جز سرما و وارونگی هوا را برای آلودگی هوا مطرح می‌ساخت. این بار عنوان «بنزین پتروشیمی» نیز در میان این گزینه‌ها جای گرفته بود؛ اما احتمالاً نه مسعود میرکاظمی که طی مراسمی در کنار محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهور وقت، از 30 تلاشگر طرح بنزین پتروشیمی تقدیر کرد حدس می‌زد چهار سال بعد به دلیل اجرای همین طرح پایش به دادگاه بازخواهد شد و نه دست‌اندرکاران صنعت پتروشیمی و پالایش ‌و پخش گمان می‌کردند تخصصی‌ترین عبارات و محصولات این صنایع، از «پیرولیز» و «اکتان‌افزا» و «ریفورمیت» گرفته تا «عدد اکتان» و «بنزن» و «آروماتیک» به نقل مطالب اقتصادی، اجتماعی و سیاسی نشریات تبدیل شود. بذری که در سال 1388 کاشته شد، اکنون به گمان بسیاری از کارشناسان و صاحب‌نظران حوزه بهداشت و محیط ‌زیست آلودگی سال‌های اخیر کلانشهرهای کشور ثمر آن بوده و در سال 1393 بیش از هر زمان دیگری جنجال‌ساز شده است. آن‌گونه که نمایندگان مجلس و اعضای هیات دولت را وادار به موضع‌گیری می‌کند، صفحه اول روزنامه‌ها و سایت‌ها را به خود اختصاص می‌دهد و حتی پای برخی را به دادگاه می‌گشاید. اما بازی بنزین چگونه شروع شد و اکنون اوضاع از چه قرار است؟

فتنه بنزینی

آغاز سیاسی شدن ماجرای بنزین، همان هفته‌های نخست توزیع اکتان‌افزای تولیدی پتروشیمی‌ها، موسوم به «بنزین پتروشیمی» بود. میرکاظمی در شهریور 1389، در پیامی به مناسبت تولید ضربتی و مستمر بنزین در مجتمع‌های پتروشیمی اعلام کرد: «برخی رسانه‌های بیگانه سعی داشتند آلودگی اخیر هوای تهران را به تولید بنزین در پتروشیمی‌ها ربط دهند این در حالی است که بنزین مورد نیاز استان تهران از پالایشگاه تهران تامین می‌شود و کیفیت بنزین تولیدی از مجتمع‌های پتروشیمی نیز از برخی بنزین‌های وارداتی بالاتر است.»1 در پاییز 1389 زمانی که آلودگی هوای تهران افزایش یافت، علیرضا ضیغمی، مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران انتساب آلودگی هوا به بنزین غیراستاندارد را «فرافکنی و دروغ بزرگ رسانه‌های بیگانه»2 خواند و افزود: «بنزین سوپر تولید شده در این مجتمع‌ها از نظر کیفیت فراتر از بنزین وارداتی است.» عبدالحسین بیات، مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی، نیز مساله را «فتنه بنزینی»3 لقب داد. بعد از این ماجرا، میرکاظمی چند ماهی بیشتر در وزارت نفت نماند و در اردیبهشت 1390 با مطرح شدن ماجرای ادغام وزارتخانه‌های نفت و نیرو برکنار شد تا پس از مدتی سرپرستی این وزارتخانه توسط احمدی‌نژاد و علی‌آبادی، رستم قاسمی از قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیاء بیاید و سکان این وزارت را به همراه میراث بنزینی میرکاظمی در دست گیرد. در همین سال بود که معصومه ابتکار، رئیس وقت کمیسیون محیط ‌زیست شورای شهر تهران، اعلام کرد: «تحت هیچ شرایطی بنزین عرضه‌شده فعلی قابل قبول نیست و بر اساس اندازه‌گیری‌های جدید از طرف شرکت کنترل کیفیت هوا میزان بنزن بنزین فعلی که بسیار خطرناک و سرطان‌زاست ۳۵ برابر حد مجاز شهر تهران بوده که نسبت به سال گذشته وضعیت بدتر شده است.»4 ابتکار تنها فردی نبود که به تاثیر بنزین بر آلودگی هوا اشاره می‌کرد و دیگر مسوولان نیز از آلایندگی بنزین جدید می‌گفتند. یوسف رشیدی، مدیرعامل وقت شرکت کنترل کیفیت هوای تهران نیز در سال 1390 گفت میزان آلاینده بنزین در جایگاه‌ها به 438 برابر حد استاندارد می‌رسد.5 باوجود انتقادهایی از این دست، بنزین پتروشیمی کماکان تولید شد و حتی سخن از طرح جدیدی برای افزودن متانول به بنزین معمولی به میان آمد. این خبر واکنشی حتی گسترده‌تر از تولید بنزین پتروشیمی در پی داشت و از جمله احمد نعمت‌بخش، دبیر انجمن خودروسازان، گفت: «استفاده از بنزین 35درصد متانول در صورت تولید، خطرات بسیار زیادی دارد که از آن جمله می‌توان به کوری، آسیب‌های کلیوی و... اشاره کرد.»6 مرکز پژوهش‌های مجلس نیز طی گزارشی اعلام کر د: «علاوه بر آثاری که سوخت حاوی متانول بر سیستم سوخت‌رسانی و موتور خودرو دارد، بخارهای ناشی از متانول تاثیرات مخربی بر سیستم تنفسی انسان دارد و می‌تواند خطرات جدی برای سلامت انسان داشته باشد.»7 طرح افزودن الکل برخلاف بنزین پتروشیمی در عمل راه به جایی نبرد، ولی ماجرای اصلی که تولید بنزین پتروشیمی بود کماکان ادامه داشت. چندان عجیب نبود که با تغییر دولت، چهره‌هایی مثل بیژن زنگنه و معصومه ابتکار از تاثیر بنزین پتروشیمی بر آلودگی بگویند و درصدد توقف تولید آن برآیند تا «بنزین پاک» در کلانشهرها مصرف شود. اما واقعاً چه کسی گمان می‌کرد توقف تولید بنزین پتروشیمی، بیش از تولید آن حاشیه‌ساز شود؟

پاک و پرحاشیه

از بهمن سال گذشته و به صورت گسترده، توزیع بنزین یورو4 در تهران، کرج و اراک شروع شد. این بار تنها چند هفته زمان نیاز بود تا همزمان سه اتفاق بیفتد: گزارش شرکت کنترل کیفیت هوای تهران درباره کاهش روزهای ناسالم به صفر در فروردین امسال منتشر شود، موج جدید خبرها درباره آلاینده نبودن بنزین پتروشیمی یا نامناسب بودن بنزین به راه افتد و هیات دولت برای کاهش آلودگی هوا برنامه مدونی را به تصویب برساند. تصویب‌نامه 24 فروردین 1393 هیات دولت، اقدامات اجرایی را در هشت بند و به تفکیک وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های اجرایی برای بهبود وضعیت هوا در زمینه سوخت، خودرو، نیروگاه‌ها، خانه‌ها و کارخانه‌ها، پایش هوا و حتی اطلاع‌رسانی و زیرساخت‌های شهری با تعیین دستگاه مجری، ناظر و زمان مشخص کرده است که در نوع خود نسبتاً کم‌نظیر به شمار می‌رود. از جمله اقدامات مندرج در این تصویب‌نامه، «توقف افزودن حلال‌های صنعتی تولیدی واحدهای پتروشیمی تحت عنوان اکتان‌افزا و پتروبنزین»، «پایش بیماری‌ها و مرگ منتسب به آلودگی هوا به صورت سالانه» و «اصلاح حدود مجاز آلایندگی در معاینه فنی» اشاره کرد. بر اساس گزارش شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، در فروردین امسال 25 روز هوا سالم و شش روز پاک بود؛ عددی که مشابه آن در سال‌های اخیر مشاهده نشده است. بسیاری از کارشناسان این بهبود وضعیت هوا را به تغییر بنزین توزیعی در تهران نسبت دادند. در نقطه مقابل، خبرگزاری‌هایی مثل «فارس» و «تسنیم» منتسب به نهادهای خاص، اخباری درباره کیفیت پایین بنزین وارداتی نسبت به بنزین تولید پتروشیمی‌ها منتشر کردند. از آن جمله خبرگزاری فارس در 30 فروردین در گزارشی با عنوان «بنزین وارداتی آلاینده‌تر است یا بنزین پتروشیمی‌ها؟» نوشت: «به رغم آنکه وزارت نفت به بهانه آلایندگی بنزین پتروشیمی‌ قصد دارد با توقف استفاده از ریفرمیت پتروشیمی در تولید بنزین، آن را با بنزین وارداتی جایگزین کند، اسناد محموله‌های بنزین وارداتی به کشور از آلایندگی بسیار بالاتر و کیفیت پایین‌تر آنها نسبت به بنزین پتروشیمی حکایت دارد.»8 تسنیم نیز در گزارشی به «‌نظر مستند ۱۲ مدیر نفتی در مخالفت با آلایندگی بنزین پتروشیمی‌ها» پرداخت و نوشت: «۱۲ مدیر صنعت نفت کشور از زمان آغاز تولید بنزین در واحدهای پتروشیمی‌ها تاکنون با تاکید بر اینکه بنزین پتروشیمی آلاینده نیست، کیفیت آن را از بنزین تولیدی برخی از پالایشگاه‌ها بالاتر دانستند.»9 گزارش‌هایی از این دست تنها در این دو خبرگزاری، طی ماه‌های اخیر سه‌رقمی شده‌اند و البته کماکان نیز به تعداد آنها افزوده می‌شود. هفته‌نامه «تجارت فردا» نیز طی گزارشی در 27 اردیبهشت، به موضوع اکتان‌افزای تولیدی پتروشیمی‌ها و از جمله «بنزین پیرولیز» پرداخت که از جمله تاثیرات استنشاق بیش از حد این ماده می‌توان به بی‌نظمی در ضربان قلب، تحریک سیستم عصبی مرکزی، لوسمی و... اشاره کرد.

اتهام به ابتکار، شکایت از میرکاظمی

در روزهای نخست خرداد، سایت «خردادنیوز» دو گزارش درباره اکتان‌افزای تولیدی پتروشیمی‌ها منتشر کرد که در رسانه‌ها منعکس شد. در گزارش نخست با عنوان «اثبات سرطان‌زایی بنزین پتروشیمی با ماده سمی «بنزین پیرولیز»»، تصاویر «برگه اطلاعات ایمنی مواد» مربوط به بنزین پیرولیز به صورت عمومی منتشر شد.10 در گزارش دوم نیز با استفاده از صورت‌های مالی شرکت پتروشیمی نوری، بزرگ‌ترین واحد آروماتیک کشور، گفته شد حدود نیمی از ریفورمیت این پتروشیمی را «زایلین» تشکیل می‌دهد و خبرگزاری فارس آمیختن آن‌را خلاف قانون عنوان کرده است.11 درست در روز انتشار این خبر بود که سید‌مهدی موسوی‌نژاد، عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی، از منافع برخی بستگان مسوولان دولتی در واردات بنزین خبر داد و گفت: «همسر یک مقام دولتی از واردکنندگان بزرگ بنزین است.»12 به‌زودی مشخص شد منظور از این مقام دولتی، کسی نیست جز قدیمی‌ترین چهره معترض به بنزین پتروشیمی، یعنی معصومه ابتکار، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست. چند روز بعد سه وکیل دادگستری با پیگیری موضوع، از مسعود میرکاظمی شکایت کردند تا دور جدید حاشیه‌های سیاسی بنزین آغاز شود. مصطفی ترک‌همدانی، درباره شکایت خود و دو وکیل دیگر گفت: «لینک اطلاعات مربوط به «برگ اطلاعات ایمنی مواد» که در سایت شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران منتشر شده بود، من را نسبت به کیفیت سوختی که در پتروشیمی‌ها تولید می‌شد حساس کرد. زمانی که این اطلاعات را مشاهده کردم، به اتفاق آقایان علیرضا دقیقی و پیمان حاج‌محمود‌عطار که وکلای دادگستری هستند علیه گروهی که سلامت مردم را تهدید کرده‌اند اعلام شکایت کرده و در دادسرای ویژه کارکنان دولت شکایت خود را تقدیم کردیم؛ به اعتقاد ما سوخت تولیدی پتروشیمی‌ها آلوده بوده و نباید به صورت گسترده توزیع می‌شد.»13 شکایت از مسعود میرکاظمی در حالی صورت گرفت که او خود ادعا می‌کند، بنزین‌های وارداتی دولت یازدهم نیز فاقد استاندارد یورو 4 است و وزارت نفت و سازمان محیط‌زیست باید به عنوان متخلف به مراجع قضایی معرفی شوند.

گرمای بحث‌ها در سرمای هوا

تاکنون خبری درباره نتیجه نهایی شکایت سه وکیل از مسعود میرکاظمی منتشر نشده است؛ نتیجه‌ای که هرچه باشد احتمالاً حاشیه‌های سیاسی جدید بنزین را به‌راه خواهد انداخت. باوجود این آغاز فصل سرما و بروز پدیده وارونگی دما و در نتیجه افزایش روزهای آلوده باعث شده است دور جدید حاشیه‌های بنزین به راه افتد. در یکی از مشهورترین نمونه‌ها از این دست، روزنامه وطن امروز در 25 آبان تیتر یک خود را به آلودگی هوا اختصاص داد و در مطلبی با عنوان «سلام خانم ابتکار» نوشت: «هوای نفسگیر این روزهای پایتخت ادعاهای مسوولان دولتی درباره پاک بودن بنزین وارداتی و آلوده بودن بنزین داخلی را دود کرد.» کمتر از یک هفته بعد و در اولین روز آذر، این روزنامه دوباره در مطلبی با عنوان «آبروریزی بنزین بیژن» نوشت: «انتشار اسناد جدید نشان می‌دهد کیفیت بنزین‌های وارداتی کمتر از بنزین داخلی بوده و آلودگی‌های چند روز اخیر در تهران و کلانشهرها نشان می‌دهد اظهارات مسوولان درباره کاهش آلودگی هوا با مصرف بنزین‌های وارداتی فاصله زیادی با واقعیت دارد.» در مقابل گزارش‌هایی از این دست، اخباری درخصوص بهبود وضعیت سوخت، کاهش تعداد روزهای ناسالم و افزایش روزهای پاک و سالم منتشر شده است. شانا در خبری به نقل از محمد رستگاری، معاون پایش و نظارت محیط زیست استان تهران، از افزایش شش‌برابری تعداد روزهای پاک در سال جاری نسبت به سال قبل خبر داده است.14 همزمان اسنادی نیز از کاهش بنزن در بنزین از شش درصد در سال 1391 به سه درصد در سال 1392 و 8/0 درصد در سال 1393 و به طور همزمان افت محتوای آروماتیک بنزین از 70 درصد به 40 درصد و 33 منتشر شده است.15

کبریت سیاست بر بنزین آلوده

با نگاهی به اخبار منتشره در خصوص بنزین طی ماه‌های اخیر، به نظر می‌رسد می‌توان از غلبه نگاه سیاسی در ماجرای بنزین آلوده سخن گفت. ماجرای کیفیت سوخت به جای آنکه در مراجع کارشناسی و نهایتاً قضایی مورد بررسی قرار گیرد، محل تصفیه‌حساب سیاسی شده و نمود اختلاف سیاسی برخی چهره‌ها و رسانه‌ها را می‌توان در بنزین دید. صحبت هر طرف، نهایتاً به محکومیت طرف مقابل ختم می‌شود. به جای سازمان استاندارد، شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی یا شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها به متولی سنجش کیفیت سوخت و هوا مبدل شده‌اند. در این میان به نظر می‌رسد به برخی پرسش‌ها به اندازه کافی پرداخته نمی‌شود: در شرایطی که اغلب خودروهای بنزینی و دیزلی تولید کشور از استانداردهای قدیمی برخوردار هستند، چه برنامه اجرایی برای ارتقای کیفیت خودروها همزمان با ارتقای کیفیت مصرف سوخت وجود دارد؟ در شرایطی که درصد گوگرد موجود در گازوئیل چندده تا چندصد برابر استاندارد گزارش می‌شود، چه برنامه‌ای برای بهبود کیفیت گازوئیل وجود دارد؟ نهایتاً کدام نهاد متولی بررسی کیفیت سوخت و اعلام نظر نهایی است؟ کدام مرجع می‌تواند نظر نهایی را درباره آلودگی هوا ارائه کند؟ در شرایطی که بهبود کیفیت سوخت به چند کلانشهر محدود شده است، تکلیف دیگر شهرها چیست؟ جایگاه توسعه حمل‌ونقل عمومی، سیاستگذاری قیمتی سوخت و ارتقای کیفیت خودروها در کنترل آلودگی چیست؟

منابع:

1- خبر 165572 شانا / 2- خبر 162412 شانا / 3 - خبر 132980 تابناک / 4- خبر 13900916001301 فارس / 5 - خبر 100851886893 جام‌جم / 6 - خبر 13911029000343 فارس/ 7 - گزارش 13143 مرکز پژوهش‌های مجلس / 8- خبر 13930130000641 فارس / 9 - خبر 350213 تسنیم / 10- خبر 62646 خردادنیوز / 11 - خبر 63335 خردادنیوز / 12 - خبر 2300318 مهر / 13 - خبر 218676 شانا / 14 - خبر 230195 شانا / 15- خبر 102408 خردادنیوز