در میانه مدرنیزاسیون

«یک دوره‌ای گمرک وظیفه کسب مالیات و موارد دیگر برای درآمدزایی دولت را بر عهده داشت. اما اکنون وظیفه گمرک در کشورهای دنیا صیانت از جامعه و اقتصاد کشور است. گمرک وضعیتی دارد که همه آحاد جامعه انتظار دارند وقتی کالایی را می‌خرند خیال آنها راحت باشد.» معاون دفتر برنامه‌ریزی و امور بین‌الملل گمرک ایران با اشاره به چنین تغییری در وظایف گمرک شرح می‌دهد که استفاده از تکنولوژی‌های جدید و فناوری اطلاعات چقدر می‌تواند به انجام این وظایف گمرک کمک برساند. علی بعیدی با اشاره به دستاوردهایی مانند کاهش قابل توجه مدت ترخیص کالا از گمرک و انتشار روزانه آمارهای تجارت کشور اظهار می‌کند: «در حوزه فناوری اطلاعات ما همیشه در وسط راه هستیم و خیلی راه برای رفتن داریم. یکی از اقدامات ما این است که به‌رغم داشتن سرورهای مدرن و مناسب ما باید حتماً میرور اطلاعاتی در یک شهر دیگر داشته باشیم.» وی در این مصاحبه تشریح می‌کند که گمرک ایران در مسیر تبدیل‌شدن به یک گمرک مدرن چه تغییراتی را پشت سر گذاشته و این تغییرات چه مزایایی برای مراجعان گمرک داشته است.
با توجه به تغییرات تکنولوژی، کدام بخش‌های گمرک نیاز بیشتری دارند که به روز شوند؟

دنیا در فناوری اطلاعات با سه سطح از تغییرات مواجه بوده، سطح اول دیجیتال‌بیس بوده که گمرک اطلاعات خودش را به سمت دیجیتالی شدن برد. در سطح دوم که در کشور ما کمتر اما در دنیا حدود 20 سالی می‌شود که شروع شده بحث وب‌بیس کردن مطرح بوده است. اینکه ما داده‌های خود را به سمت وب‌بیس ببریم و کاملاً همه موارد یکپارچه باشند. سطح سومی که اکنون در دنیا مطرح است و تقریباً همه سازمان‌های مدرن، چه دولتی و چه غیردولتی به سمت آن در حال حرکت هستند موبایل‌بیس کردن است. یعنی حالا همه این موارد را به بستر موبایل ببریم. اگر بخواهیم با این تقسیم‌بندی جلو برویم ما بحث دیجیتال بیس را با آسیکودا شروع کردیم، به سمت وب‌بیس و فراتر از آن به سمت طرح سامانه جامع گمرکی و طرح پنجره واحد تجاری رفتیم. چون علاوه بر اینکه معماری متمرکز (centralized) شده بود، معماری توزیع‌شده (Distributed) هم بود. یعنی وقتی شما با سامانه ما کار می‌کنید همه موارد روی وب وجود دارد. ما تقریباً از سال گذشته به چند دلیل شروع کردیم که کار را به سمت موبایل‌بیس ببریم. یک علت این است که اکنون دیگر بحث موبایل، فراگیر و خیلی کار کردن با آن راحت‌تر شده و شبکه خیلی فراتری دارد و علاوه بر این، در دسترس‌تر است. بنابراین همه این اتفاقات کمک می‌کند که ما به سمت موبایل‌بیس حرکت کنیم. موبایل‌بیس کردن در تمام سازمان‌هایی که به سمت توسعه حرکت می‌کنند جزو اهداف‌شان است. ما از یک سال پیش به سمت موبایل‌بیس کردن حرکت کرده بودیم و چند کار انجام دادیم. اولاً سامانه‌ای تحت عنوان سامانه موبایلی طرح جامع گمرکی طراحی شد که همه اتفاقات مرتبط با یک تاجر یا حق‌العمل‌کاری که با گمرک کار می‌کند در آن سامانه قابل پیگیری است. اقدام دیگر این است که زمینه را برای این کار فراهم کردیم که نیروی انتظامی یا نهادهای دیگر با موبایل به صورت برخط می‌توانند از ما اطلاعات بگیرند. یعنی بدین شکل که اگر نهادی مانند نیروی انتظامی اطلاعاتی از یک کامیون بخواهد به راحتی می‌تواند به آن دسترسی پیدا کند. دستور اکید رئیس‌کل گمرک هم این است که تمام فرآیندهای ما به این سمت برود. چرا که این کمک می‌کند ما حتی ناپایداری موردی را نداشته باشیم، چون دیگر در آینده روی شبکه ملی اطلاعات می‌رویم.

آیا ساختار گمرک ایران آمادگی پذیرش تکنولوژی و فناوری‌های مدرن را دارد؟

ما از نظر زیرساختی به سمت استفاده از ماهواره رفتیم. در این مورد تاکنون در دو گمرک شهید رجایی و گمرک فرودگاه امام اقداماتی انجام شده و در نظر داریم که تمام گمرکات اصلی را به این سمت ببریم. از نظر معماری هم روش و معماری که ما داریم استفاده می‌کنیم جزو نوین‌ترین شکل‌هایی است که در دنیا به کار گرفته می‌شود. این معماری خیلی پیچیده به نظر می‌رسد و نگهداری آن نیاز به متخصصان و دانش زیاد دارد.

مشکلات گمرک در زمینه زیرساخت‌های تکنولوژی چیست؟ مثلاً در روند استقرار پنجره واحد تجاری با چه مشکلات ساختاری مواجه بوده است؟ آیا اکنون ما از نظر تکنولوژی در گمرک نسبت به کشورهای دیگر عقب نیستیم؟

این را که می‌گویم، نه اینکه نظر شخصی بنده باشد، بلکه گزارش‌هایی در این زمینه وجود دارد که نتایجش این است. گزارش عارضه‌یابی سازمان جهانی گمرک و نتایج بازدید کارشناسان نخبه آنکتاد از سیستم ما نشان می‌دهد که ما از سیستم‌های به‌روز دنیا بهره می‌بریم و خودشان اقرار کردند که این سامانه‌ها ویژگی‌های قابل توجهی دارند و حتی خیلی از آنها ابراز تمایل کردند افرادی را که در سیستم ما کار می‌کنند جذب کنند. اما چرا این اتفاق افتاده و چطور می‌شود در یک سازمان دولتی کاری انجام شود که به اتفاقات در دنیا تنه‌ای بزند؟ من در این مورد به دو مساله اشاره می‌کنم. یکی طرح «پیکارد» است که شما با دانشگاه کشور خود کار را جلو برده‌اید. سازمان جهانی گمرک توصیه می‌کند که گمرکات کشورهای مختلف کار خود را با مراکز آموزشی کشور خود جلو ببرند. دومین بحث نگاه و بینش مدیریت عالی سازمان است. این بسیار مهم است. من بیش از 23 سال در حوزه آی‌تی گمرک کار کرده‌ام و می‌دانم که اگر نگرش درست مدیریت و حمایت بی‌دریغ رئیس‌کل گمرک نباشد امکان ندارد کار جلو برود.

بحث فناوری اطلاعات که مطرح می‌شود معمولاً اخلال در سیستم و وقفه‌هایی در کار پیش می‌آید. گمرکات برای جلوگیری از این مشکلات چه برنامه‌هایی دارند؟

ببینید وقتی راجع به سرعت کار صحبت می‌کنیم از چند منظر می‌توانیم بحث را ببینیم، یکی اینکه این طراحی و معماری حاصل سیستم درست و بهینه است. خیلی مهم است که این نرم‌افزار شما درست و علمی طراحی و پیاده شده باشد. چون یک نرم‌افزار می‌تواند با چند شکل مختلف نوشته شود که بهینه‌ترین حالتش تنها یک شکل است. یک زمان هم هست که راجع به زیرساخت‌ها حرف می‌زنیم. بالاخره روی یک زیرساخت‌هایی اطلاعات خود را انتقال می‌دهیم که آن دیگر زیرساخت‌های کشور ماست. در مورد اول می‌توان گفت معماری کاملاً مطلوبی داریم و به گفته صاحب‌نظران و کارشناسان مناسب عمل کردیم. بنابراین ما در حوزه نرم‌افزاری مشکلی نداریم و وضعیت ما مناسب است. یک بحث دیگر این است که آیا سخت‌افزارهای ما قدرت و قابلیت دارند؟ ما تقریباً از شش ماه پیش به حد مطلوب رسیدیم. یعنی گزارشی آماده شد و ما از ضعف‌ها مطلع شدیم و سپس برای رفع آنها تلاش کردیم. با این حال این‌طور نیست که ما به نقطه مطلوبی رسیده باشیم. بلکه در حوزه فناوری اطلاعات همیشه در وسط راه هستیم و خیلی راه برای رفتن داریم. یکی از اقدامات ما این است که به‌رغم داشتن سرورهای مدرن و مناسب باید حتماً میرور اطلاعاتی در یک شهر دیگر داشته باشیم. بالاخره در بحث پدافند غیرعامل مطرح است که شما باید میرور اطلاعاتی در یک شهر دیگر هم داشته باشید که ما هنوز نداریم و باید به این سمت برویم. این جزو برنامه‌های ماست.
البته الان در تهران میرور اطلاعاتی در یک نقطه دیگر تهران داریم اما بهتر است در شهری دیگر هم با یک ویژگی‌های خاص داشته باشیم. بحث دیگر مربوط به زیرساخت‌های کشور است که ما هم مثل برخی کشورهای دیگر سیستم ارتباطی پایداری نداریم. خیلی پیشرفت خوبی داشتیم اما پایدار نیست. بالاخره اختلال و کندی داریم و تنها راهی که به ذهن ما رسیده این است که از یک بک‌آپ قابل اطمینان‌تر استفاده کنیم و آن هم ماهواره است. حرکت به سمت فناوری موبایل این امکان را به ما می‌دهد که عملاً از شبکه ملی اطلاعات با کل قابلیت‌هایش استفاده کنیم. این هم کمک می‌کند که ما از زیرساخت‌های مطمئن‌تری استفاده کنیم. ما مشکلاتی داشتیم که با اعمال تغییراتی مسائل حل شد. چون لحظه به لحظه داریم سیستم را مانیتور می‌کنیم مشکلی نیست. یکی از نکات مهم ما رفتن به سمت استفاده از سیستم‌های کاملاً اوپن سورس است. هرچند این سیستم سختی‌های خاص خود را دارد اما خوبی آن این است که استقلال ما را حفظ می‌کند و دست ما را باز نگه می‌دارد تا بتوانیم تغییراتی را در شرایط خاص انجام دهیم.

استفاده از این تکنولوژی‌های مورد اشاره شما چه تاثیری بر سرعت روند کارها در گمرک گذاشته است؟

یکی از مهم‌ترین اتفاق‌ها این است که ما می‌توانیم روزانه آمارهای تجارت را روی سایت گمرک قرار دهیم. پیش از این اصلاً این‌طور نبود و ما تنها در آخر سال گزارش سالنامه آماری خود را با چندین ماه تاخیر منتشر می‌کردیم. چون باید اطلاعات جمع‌آوری و پایش و کارهای دیگری انجام می‌شد که طول می‌کشید. اکنون آمارهای ما روزانه شده است. منتها این کار را با یک روز تاخیر انجام می‌دهیم. به دلیل اینکه امکان دارد مواردی باشد که پیش از انتشار روی سایت، نیاز باشد کارشناسان آنها را نگاه کنند تا خطای ثبت نداشته باشیم. بالاخره ممکن است در بین این همه اظهارنامه کدی به اشتباه ثبت شده باشد. بنابراین با یک روز تاخیر که صرف مطالعات می‌شود ما آمارها را منتشر می‌کنیم. نکته دیگر این است که همین الان داشبوردی فراهم است تا رئیس‌کل گمرک، مدیران عالی و میانی هم بنا بر دسترسی‌ای که دارند از آن استفاده می‌کنند.
یعنی می‌توانند در لحظه و همین الان هر نوع اطلاعاتی را به صورت داشبوردی یعنی بدون اینکه کار خاصی بخواهند انجام دهند دریافت کنند. سومین نکته که در دنیا بی‌نظیر است، به کارشناسان مجازی گمرک مربوط می‌شود. اگر یک نفر در گمرک شهید رجایی از طریق خانه یا هر جای دیگر کالایی را اظهار می‌کند، این اظهارنامه به صورت کاملاً تصادفی در سطح کشور به یک کارشناس اختصاص داده می‌شود. در واقع ارتباطی بین درخواست‌دهنده و کارشناس گمرک وجود ندارد و مهم‌تر آنکه شخص درخواست‌دهنده نمی‌داند که کدام کارشناس در کدام گمرک درخواست او را بررسی می‌کند. بلکه در یک چت با هم صحبت‌های ضروری می‌کنند تا کارشناس گمرک بتواند کالا را تشخیص بدهد. تا آخرین ذهنیتی که من دارم تنها یک یا دو کشور در دنیا چنین سیستمی دارند. چرخش این نوع اطلاعات خیلی موثر است. شما در این سیستم می‌توانید یک مدیریت کاملاً اثربخش روی نیروی انسانی خود داشته باشید. یک نکته دیگر اینکه زمان ما از 26 روز واردات به سه روز و جدیداً چهار روز رسیده است. به دلیل فشارهایی که به گمرک وارد شده، ما کمی سرعت گمرک را کم کردیم و اکنون زمان ترخیص کالاهای وارداتی به چهار روز رسیده است. در صادرات هم روند هفت‌روزه به کمتر از هفت، هشت ساعت رسیده و در ترانزیت هم به محض حرکت، اطلاعات در گمرک ثبت می‌شود و به محض وصول، اطلاعات تکمیل می‌شود. بررسی‌های بانک جهانی نشان می‌دهد که هر یک روز تاخیر در واردات یک درصد به آن کالا برای کل جامعه هزینه تحمیل می‌کند. با در نظر گرفتن چنین هزینه‌ای، آن وقت متوجه می‌شویم کاهش تعداد روزهای مورد نیاز برای ترخیص از 26 روز به چهار روز چقدر اهمیت دارد.

واکنش تجار و فعالان اقتصادی کشور به این اتفاقات چه بوده است؟ آیا استقبال کرده‌اند؟ آنها چه دشواری‌هایی برای کار کردن با این سیستم دارند؟

ببینید چند اتفاق افتاده است. یک مساله به نام ارائه روان‌سازی دارید که این خیلی توصیه شده است و باید گمرکات هم در نظر بگیرند. می‌گویند وظیفه گمرک کنترل است. همان‌طور که می‌دانید در 40، 50 سال اخیر وظیفه گمرک تغییر کرده است. یک دوره‌ای گمرک وظیفه کسب مالیات و موارد دیگر برای درآمدزایی دولت را بر عهده داشت. اما اکنون وظیفه گمرک در کشورهای دنیا صیانت از جامعه و اقتصاد کشور است. گمرک وضعیتی دارد که همه آحاد جامعه انتظار دارند وقتی کالایی را می‌خرند خیال آنها راحت باشد. یا وقتی از لوازمی استفاده می‌کنند تردیدی نداشته باشند. یعنی وقتی کالایی از گمرک خارج می‌شود از نظر بهداشتی و ایمنی مورد اعتماد باشد. ما یک روان‌سازی و یک کنترل داریم. وقتی از روان‌سازی استفاده کنیم کنترل کاهش می‌یابد و وقتی از کنترل صحبت کنیم ناخودآگاه روان‌سازی کمرنگ می‌شود. بهترین راه برای توجه همزمان به این دو، استفاده از فناوری‌های نوین است و مهندسی مجدد فرآیند، یعنی کاری که ما انجام دادیم.
ما الان به نقطه‌ای رسیده‌ایم که سرعت کار خیلی خوب و روان‌سازی شده اما این به آن معنا نیست که کنترل فراموش شده باشد. قدیم مدیریت ریسک ما سه مسیر داشت؛ مسیر قرمز، زرد و سبز. قرمز مربوط به بررسی فیزیکی محصولات بود، مسیر زرد بررسی اسناد بود و مسیر سبز به معنای این بود که نیاز به کنترل ندارد. یعنی طبق مدیریت ریسک به اینجا رسیده بودیم که فلان محصول ریسکی ندارد و در مسیر سبز می‌تواند ردوبدل شود. اکنون هم ما سه مسیر داریم اما نه قرمز، نه زرد و نه سبز. بلکه مسیر یک، دو و سه. مسیری که معادل سبز قدیم ماست و تنها با کنترل‌های نامحسوس انجام می‌شود مسیر یک است. ارباب‌رجوع فکر می‌کند که چقدر خوب کنترل محسوسی نشده و ما هم کار کنترل نامحسوس را از نظر کارت بازرگانی و موارد دیگر انجام می‌دهیم. همه این اطلاعات یعنی از بازرسی کالا تا کارت بازرگانی و موارد دیگر در مدت‌زمانی کوتاه به صورت نامحسوس انجام می‌شوند. در حال حاضر 50 درصد اظهارنامه‌های ما به این مسیر یک که قبلاً مسیر سبز می‌گفتند می‌رود. قبلاً این میزان دو درصد بود. مسیر دوم که قدیم مسیر زرد بود، کنترل کامل و در عین حال بررسی انسانی اسناد یا کنترل کامل و در عین حال بررسی انسانی فیزیکی کالاست. یعنی کنترل‌های الکترونیکی سر جای خودش است. یعنی هم دقت و مدیریت ریسک ما بهینه شده و هم تسهیلات روان‌سازی با توجه به زمان آن اتفاق افتاده است. بازخوردی که ما از ارباب‌رجوع‌های خود می‌گیریم این است که کسانی که قرار است قانونی از گمرک کالا عبور بدهند و هدف آنها واقعاً تجارت سالم است، رضایت کامل دارند. من می‌دانم که اشکالاتی در سیستم وجود دارد و انتقادهایی هم هست و مواردی وجود دارند که جای بحث است و ما در مورد آنها به بحث و تبادل نظر خواهیم پرداخت. کنترل هم برای کسانی که می‌خواهند غیرقانونی فعالیت کنند وجود دارد و ما کشفیاتی در مواد مخدر و کالاهای قاچاق داریم و بحث‌هایی هم از کارت‌های بازرگانی یک بار مصرف به گوش رسیده که با این شیوه مدیریت ریسک و ارتباطات با سازمان‌های همجوار می‌توانیم این وضعیت را ساماندهی کنیم. ارتباط ما با سازمان‌های نظارتی باعث خیلی از کشفیات می‌شود که این حاصل کنترل‌های دقیق و اثربخش است. در نتیجه کسانی که می‌خواهند کارهای غیرقانونی کنند از این فضا ناراضی هستند و هدف ما هم اتفاقاً نارضایتی آنها از این است که عرصه برای آنها تنگ شود و رضایت کسانی جلب شود که می‌خواهند درست کار کنند. در ارزیابی پروژه‌های اولویت‌دار اقتصاد مقاومتی که توسط سازمان برنامه صورت گرفته، ما تقریباً از 16 شاخص، در 15 شاخص امتیاز 100 را آوردیم و فکر می‌کنم چنین امتیازی نشان می‌دهد که کارهای خیلی خوبی انجام داده‌ایم. بالاخره کارشناسان بانک جهانی این روند را دیده‌اند و تایید کرده‌اند. اما به‌رغم این همه تلاش آیا ما به وضع مطلوب رسیده‌ایم؟ باید بگویم ما در برنامه‌ریزی‌های خود وضع مطلوب دست‌نیافتنی را ندیدیم، بلکه یک وضع مطلوب مقدور دیدیم که هم مطلوب و چالش‌برانگیز باشد و هم اینکه واقعاً با تلاش فراوان قابل دستیابی باشد. به‌رغم همه این اتفاقات، همچنان خیلی کارهای دیگری داریم. بالاخره این‌طور نیست که ما به راه نهایی رسیده‌ایم و باید فقط از کارهای گذشته لذت ببریم. هیچ موقع هیچ مرحله‌ای نقطه آخر در کیفیت نیست. ما حتماً در رضایتمندی مشتریان و ارباب‌رجوع و زیرساخت‌ها و ارتباطات با کشورهای دیگر می‌توانیم بیشتر کار کنیم. ما همواره نگاه می‌کنیم که در دنیا چه اتفاق‌های به روزی رخ می‌دهد تا بهترین تجربه‌ها را برداریم و مطابق با کشور خود آن را عملی کنیم.