تجارت زیر یک سقف

پنجره‌ای در راستای تسهیل تجارت و سرعت بخشیدن به این موضوع ایجاد شده و با الگوبرداری مناسب از سایر کشورها در حال تکمیل است. سرعت و امنیت، دو شاخص مهم این پنجره واحد تجارت به شمار می‌رود. در این گفت‌وگو، وی گریزی هم به سامانه گمرکی می‌زند و در خصوص عمر و عملکرد این سامانه نیز توضیحاتی ارائه می‌دهد. یکی از مسائلی که در مصاحبه پیش رو به آن پرداخته شده، مربوط به ارتباط گمرک ایران با سایر گمرکات خارجی است. رئیس پژوهشکده سامانه‌های هوشمند می‌گوید در این باره اقدامات بسیار خوبی صورت گرفته و می‌توان امیدوار بود که نتیجه آن به زودی مشخص شود. وی در بخشی از سخنان خود به روند تکمیل سامانه گمرک نیز اشاره می‌کند و می‌گوید ما در روند اجرا، توسعه این سامانه را در دستور کار قرار دادیم و این‌طور نبود که سامانه را به صورت کامل از همان ابتدا راه‌اندازی کنیم. بنابراین طی این سه سال، توانسته‌ایم در تکمیل این سامانه موفق شویم. بر این اساس، انتظار می‌رود که روانسازی تجارت به واسطه این سامانه به زودی میسر شود.

پنجره واحد تجارت چیست و چه کاری انجام می‌دهد؟

برای پاسخ به این سوال لازم است ابتدا به مطالبی اشاره کنم. همان‌طور که مستحضرید وظیفه گمرک اعمال قانون در چرخه تجارت بین‌المللی است و برای اعمال قانون با چالش بهبود سرعت و امنیت در تجارت به‌صورت توامان روبه‌رو است. اگر به دلیل امنیت، سرعت کاهش یابد، زیانبار خواهد بود. اگر سرعت را هم بدون کنترل لازم افزایش دهیم، مشکلات امنیتی ایجاد می‌کند. مدیریت سرعت و امنیت به‌عنوان موضوعی مهم در پژوهش‌های بین‌المللی است. برای ایجاد بیشترین بهبود در تجارت ایران ما باید از تجربه کشورهای دیگر دنیا استفاده کنیم. مثلاً در شماره 79 مجله سازمان جهانی گمرک، گزارشی از گمرک انگلستان منتشر شده است که نشان می‌دهد متوسط فاصله زمانی از اظهار تا صدور پروانه گمرکی زیر یک دقیقه است. در نگاه اول شاید چنین عملکردی بعید به نظر برسد. اما عملاً بررسی این تجربیات نشان می‌دهد تحقق چنین سرعتی با امنیت مناسب با استفاده از یکپارچه‌سازی اطلاعات امکان‌پذیر است.

نکته دیگری که باید به آن توجه کرد پاسخ به این سوال است که چرا سازمان گمرک سازمانی استراتژیک و مهم است؟ برای پاسخ به این سوال باید به این نکته اشاره کرد که تمام اسناد و کالاها برای تجارت از یک نقطه عبور می‌کنند و آن نقطه، سازمان گمرک است. اگر تمام اسناد و کالاها با هم در یک نقطه جمع و چک شوند، نیاز به وقت زیاد، نیروهای کار زیاد و هزینه‌های زیاد است تا کنترل‌های لازم اعمال شود. هرچه تجارت گسترش یابد حجم کاری گمرک بیشتر خواهد شد و اگر گمرک بخواهد منتظر بماند تا تمام اسناد توسط صاحب کالا تسلیم شود و بعد بررسی‌های گمرک شروع شود، وقفه بالایی به تجار اعمال می‌شود و اعمال قانون نیز با خطا و اشتباه همراه خواهد شد. آن چیزی که در خصوص گمرک بر اساس تجربیات کشورهای دیگر مطرح است، الکترونیکی‌سازی داده‌ها و مهاجرت از روش کاغذی است. برای این امر هم سه سامانه برای بهبود تجارت به کار گرفته شده است. با بهره‌گیری از سامانه‌های الکترونیکی‌سازی و یکپارچه‌سازی داده‌ها در حوزه زنجیره تامین و فرآیند‌های گمرکی مورد توجه قرار گرفته است. یکی از این سه سامانه مورد استفاده گمرک همان پنجره واحد تجاری است که این سامانه درگاهی است که داده‌های رویه گمرک را با ذی‌نفعان بیرونی یکپارچه می‌کند. پیاده‌سازی صحیح پنجره واحد طوری عمل می‌کند که اگر ذی‌نفعی داده‌ای را در اختیار گمرک قرار داد، یکپارچگی داده با داده‌های پیشین و پسین و مسوولیت ارائه‌دهنده آن داده تضمین شود.

آیا پنجره واحد تجارت در ایران توانسته اهداف را محقق کند؟ تعداد سازمان‌هایی که با این پنجره واحد لینک هستند چند سازمان است؟ آیا همکاری‌ها با پنجره واحد رضایت‌بخش است؟

در حال حاضر ما قبل از اینکه کالایی وارد کشور شود تا حد قابل قبولی داده‌های قابل اطمینان آن کالا را در اختیار داریم. شرکت‌های حمل‌ونقل قبل از اینکه کالا را بیاورند، اطلاعات محموله‌ها را در اختیار گمرک قرار می‌دهند. در حال حاضر بیش از 20 سازمان به طور سیستماتیک دارند به گمرک خدمات می‌دهند. یکسری سازمان‌ها هم هستند که سیستم ندارند. گمرک برای آنها درگاهی درست کرده که با استفاده از این درگاه، اطلاعات لازم ارسال شود. در مجموع راه‌اندازی پنجره واحد به نقطه نهایی رسیده است و می‌توان گفت تمامی سازمان‌ها به‌صورت برخط به پنجره متصل شده‌اند.

آیا برای این کار نیاز است گمرک‌های دیگر کشورها با ایران لینک شوند یا خیر؟

بله، الان یکی از مهم‌ترین مسائلی که شروع شده و در حال وقوع است، دروازه مرزی است. دروازه مرزی به این صورت عمل می‌کند که در امر واردات و صادرات با کشورهای مبدأ و مقصد تبادل اطلاعات می‌کنیم. این یک مساله مهم است که در خیلی از کشورهای اروپایی و آمریکایی اجرا شده است. این برنامه ان‌شاءالله تا تابستان سال آینده به نقطه مطلوبی در اجرا خواهد رسید.

به جز سرعت و امنیت که به‌واسطه پنجره واحد تجارت تحقق می‌یابد، سامانه گمرکی که یکی از بخش‌های پنجره واحد است هم توانسته آثار خوبی را در تجارت بر جای بگذارد. این سامانه در مورد کاهش تخلف‌های گمرکی، چقدر موثر بوده است؟

این موضوع مهمی است که در تجارت سیستم‌هایی راه‌اندازی می‌شوند که بتوانند شاخص‌های سرعت و امنیت را بهبود ببخشند و با بهره‌گیری از این سامانه‌ها گمرک بتواند به بهترین نحو ممکن خدمات لازم را در راستای عمل به قانون ارائه کند. وقتی قانون به بهترین نحو ممکن اعمال شود، به طور سیستماتیک تخلفات از بین می‌رود. توسعه سامانه پنجره واحد و سامانه جامع امور گمرکی منجر به شناسایی چند ده خلأ کوچک و بزرگ در گمرک شد که بسیاری از آنها به ‌واسطه اقداماتی که انجام شد، برطرف شده است. یعنی ما لیست 200 یا 300 مشکل را داریم که تا به حال حل شده؛ که با نظر رئیس گمرک برخی از این مشکلات، در کتابی مستند شده است.

این سامانه از چه زمانی کلید خورد و چه اتفاقی افتاد که بعد از این همه سال توانستید از این سامانه بهره‌برداری کنید؟

اجرای سامانه‌ای غول‌پیکر مثل سامانه گمرک که قرار است تمام کشور را پوشش دهد و از 90 بندر دنیا مثل الان اطلاعات بگیرد، کار آسانی نبود و با چالش‌های زیادی روبه‌رو بود. ولی ما یکسری مزیت‌ها داشتیم تا بتوانیم این موضوع را جلو ببریم. مهم‌ترین مزیتی که داشتیم این بود که دکتر کرباسیان، رئیس‌کل گمرک، چالش‌های گمرک در سال‌های دهه 80 را احصا کرده و صاحب ‌تجربه خوبی در این مورد است. دومین چیزی که وجود داشت این بود که تحقیقاتی در گمرک از دوره‌های مختلف موجود بود که اینها قابل بررسی مجدد بود. سومین مساله هم تجربیات کشورهای دنیا بود که توسط یکسری از پژوهشگران به دقت مورد مطالعه قرار گرفت. موضوع این بود که دکتر کرباسیان می‌گفتند ما وقت زیادی نداریم. پس هنگام توسعه سامانه، می‌توانیم مطالعات خود را تکمیل کنیم. البته این روش، روشی است که در کشورهای پیشرفته در توسعه سیستم سازمان‌های حوزه اقتصادی مورد استفاده قرار می‌گیرد. علت این امر هم این است که می‌گویند در بازه کوتاه‌مدت اگر دو درصد در محیط اقتصادی بهبود ایجاد شود، با همان بهبود دو‌درصدی، ارزش افزوده و منفعتی ایجاد می‌شود که با بهره‌گیری از آن می‌توان چهار درصد بهبود ایجاد کرد و در نتیجه این بهبود مستمر اتفاق می‌افتد. گمرک هم با بهره‌گیری از این متدولوژی و تجربه و کار مستمر توانست در اجرای سامانه پیشرفت کند. در حال حاضر در این سه سال سامانه در ایتریشن های دوهفته‌ای در متدولوژی Scrumban توسعه پیدا کرده است.

در حال حاضر با وجود این سامانه جایگاه تجارت و گمرک ما چقدر تغییر کرده است؟

با بهره‌گیری از سه سامانه پنجره واحد، سامانه جامع و سامانه مدیریت ریسک می‌توان بهبود قابل توجهی را مشاهده کرد که در رتبه‌بندی بانک جهانی نیز این موضوع قابل مشاهده است. اما در تجارت کشور یک مشکل اساسی داریم و آن، وابستگی گمرک به استعلام از برخی از سازمان‌هاست. برای بهبود فضای کسب‌وکار نیاز به اصلاح فرآیندها در زنجیره تامین داریم. هرچند گمرک در این زمینه قدم‌های موثری را برداشته است و وضعیت رو به بهبودی را طی می‌کند. من فکر می‌کنم سال بعد بسیاری از چالش‌های آموزشی نیز برطرف شده و پس از آن روان‌سازی تجارت، بهبود بیشتری می‌یابد. قطعاً این موضوع بسیار مهم و تاثیرگذار خواهد بود. جالب است بدانید که سازمان جهانی گمرک نمایندگانی را برای ارزیابی به ایران فرستاد. آنها پس از بررسی گفتند که ایران جزو بهترین‌هاست. ولی اگر ما بخواهیم بین 20 تا 30 کشور اول دنیا قرار بگیریم نیاز داریم اصلاحات بیشتری را در حوزه سازمان‌های حاضر در تجارت انجام دهیم. یعنی باید بسیاری از مجوزها تجمیع یا حذف شود. در حوزه خدمات نیز اصل 44 باید اجرایی شود و خدمات برخی سازمان‌ها به‌طور واقعی خصوصی شود. نیازی نیست که بعضی از نهادها به صورت دولتی کار کنند، در واقع درآمد بر اساس صدور مجوز مهم‌ترین چالش برای بهبود تجارت است.

بعضی از کارشناسان اعتقاد دارند از وقتی هم که سامانه راه افتاده است ما چند درصد بهبود رتبه کسب‌وکار داشته‌ایم. این را قبول دارید؟ فکر می‌کنید این سامانه در این رابطه موثر بوده است؟

بله، در جمع‌بندی بهبود داشته‌ایم و این حرف درستی است. یک مثال می‌زنم. سالن گمرک در گذشته 17 ایستگاه انسان‌محور داشت. یعنی اگر کسی می‌خواست پروانه گمرکی بگیرد، باید 17 مرحله را طی می‌کرد. در حال حاضر فقط چهار ایستگاه داریم. قبلاً همه اینها در مسیر معطلی ایجاد می‌کرد. اما الان تبدیل به چهار ایستگاه شده است و بقیه ایستگاه‌ها خودکار شده است و خود این امر موجب تسهیل و تسریع و افزایش امنیت شده است.

کاغذبازی‌هایی که قبلاً در گمرک بود و الان دیگر وجود ندارد چقدر توانسته در سرعت تاثیرگذار باشد؟

استفاده از کاغذ دو مشکل اصلی را تحمیل می‌کند به علت اینکه در حجم بالای تجارت قابل جعل است و همچنین امکان کنترل متمرکز توسط مدیریت را سلب می‌کند. در حالی که شاید کاغذ یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای بشر هم باشد، ولی حجم تجارت اینقدر زیاد شده است که اگر سیستم گمرک بر مبنای کاغذ باشد، روند را دچار مشکل می‌کند و بر اساس این موضوع، کنترل و اعمال وحدت رویه دچار چالش می‌شود. یعنی یک رویه واحد را نمی‌توان به ‌واسطه سیستم کاغذی عمومی کرد. در واقع فرآیند الکترونیکی توانسته و می‌تواند این مشکل را حل کند و وحدت رویه مدنظر را با اطمینان و سرعت بسیار بالاتر از سیستم کاغذی به وجود آورد.

گفته می‌شود که سامانه‌ای که راه‌اندازی شده توانسته تا حد زیادی جلو قاچاق را هم بگیرد. اما ما همچنان در کشور شاهد قاچاق‌های کلان هستیم. دلیل این قاچاق چیست؟ آیا مربوط به نارسایی‌های سامانه است یا خیر؟

نباید این موضوع را فراموش کرد که قاچاق همیشه در کشور وجود داشته اما الان دارد کشف می‌شود. این چطور اتفاق می‌افتد؟ وقتی شما دیتاها را جمع و فرآیند را اتوماتیک کنید، وقتی سامانه جامع امور گمرکی و پنجره واحد را راه بیندازید، با بهره‌گیری از سیستم مدیریت ریسک هوشمند «RMS» می‌توان کالای پر‌ریسک را پیدا کرد. در برخی از موارد قبل از اینکه کالا ترخیص شود، این سیستم ریسک را تشخیص داد و در برخی دیگر، وقتی کالا ترخیص شد. این است که وقتی کسی که دارد تجارت می‌کند دارای هویت باشد، می‌توان در مراحل مختلف ریسک‌های آن را شناسایی کرد چراکه برخی داده‌ها بعد از اتمام فرآیند ترخیص تولید می‌شود. به طور مثال نمونه‌ای از قاچاقی که اخیراً در 35 کانتینر لاستیک کشف شده، نشان‌دهنده شناسایی کالای پرریسک بعد از ترخیص است. به‌عنوان یک مطالعه موردی در این پرونده وقتی محموله از گمرک بیرون رفت، سیستم بر اساس داده‌های تولیدشده در مرحله ریلیز کالا، امکان تشخیص ریسک همه عملکرد یک فرد را ایجاد کرد. پلیس به یک کانتینر مشکوک شد، پس از آن بررسی سیستمی عملکرد فرد توانست به نتیجه برسد.

ولی آن محموله بالاخره از گمرک بیرون آمده بوده است؟

نکته‌ای که وجود دارد این است که محموله می‌تواند از گمرک بیرون بیاید. ولی نمی‌تواند از دست گمرک فرار کند. این مهم‌ترین مساله است. اگر شما تعداد زیادی از نیروها را در درب خروجی گمرک‌ها مستقر کنید، آیا آنها می‌توانند همه کانتینرها را یک به یک نگاه کنند؟ آیا حتی اگر نگاه کنند، امکان ندارد کسی دچار تخلف و اشتباه شود؟ ضمن اینکه ما این همه نیرو در اختیار نداریم. اگر هم داشته باشیم، در یک محوطه هزار هکتاری باز هم امکان خروج وجود دارد. امکان دارد تخلف ایجاد شود و کانتینری خلاف رویه وارد شود. مهم این است که چنین مواردی قابل پیگیری باشد. آن مسوولانی که در گمرک فعالیت دارند، حواسشان را جمع می‌کنند. زیرا می‌دانند کارشان کنترل می‌شود. این امر بسیار واضحی است. گلوگاه‌های پلیس هم در حال حاضر به گمرک متصل هستند. در این میان یک موضوع تکمیلی هم برای این موضوع وجود دارد که سازمان امور مالیاتی می‌تواند در مراحل عرضه، فروش کالا را کنترل کند. متاسفانه هنوز این قسمت دچار مشکل است که سازمان امور مالیاتی باید هرچه سریع‌تر در این رابطه وارد عمل شود.

می‌توانید بگویید تا الان چقدر توانسته‌اید از طریق این سامانه کشف محموله قاچاق داشته باشید؟

همین‌قدر می‌گویم که کوچک‌ترین مشکلات هم با استفاده از این سامانه قابل رصد بوده. در حال حاضر سیستم مدیریت ریسک گمرک همه افراد پر‌ریسک راشناسایی کرده است و روی آن تمرکز کرده است.

پیش از این گفته می‌شد با گمرک‌های کشورهایی که بیشترین قاچاق را از آنها داشتیم، مثل ترکیه، امارات یا چین باید وارد همکاری شویم. آیا در حال حاضر توانسته‌ایم با آنها لینک شویم و آن همکاری را به وجود بیاوریم؟

یکی از قابلیت‌هایی که ما الان به طور قطع داریم این است که آقای دکتر کرباسیان یک وجهه بین‌المللی دارد. یعنی وقتی با مسوولان کشورهای دیگر نشست برگزار می‌کند، اتفاقی که می‌افتد این است که می‌تواند آنها را اقناع کند که با ما تبادل داشته باشند. بر همین اساس در این زمینه به‌شدت در حال پیشرفت هستیم. با جمهوری آذربایجان در این زمینه مراحل پایلوت تمام شده است. همچنین مسیرهایی مثل کشورهای اروپایی که از ترکیه عبور می‌کنند، تقریباً با ما لینک هستند. بخش صادراتی ترکیه به ایران یا قرقیزستان و افغانستان و... هم در دست اقدام است.

یکی از کارهای مهمی که این سامانه انجام داده این است که ارتباط فیزیکی افراد با یکدیگر را به حداقل رسانده است. این موضوع قبلاً زمینه‌ساز بسیاری از تخلف‌ها بود. این اقدام تا چه اندازه توانسته قابلیت این را داشته باشد که سرعت کار را بالا ببرد؟

الان کارشناس گمرک به عنوان کسی است که حافظ منافع بیت‌المال است و منافع دولت به عنوان نماینده مردم. کارشناس در واقع کسی است که باید کارشناسی کند از چه کسی چه مبلغی بابت عوارض بگیرد. سوالی که وجود دارد این است که توزیع کارشناس در کشور به چه صورت است؟ در این باره مثالی می‌زنم. قبلاً در خراسان 10 کارشناس و در جای دیگر دو کارشناس داشتیم. از آن طرف کارشناس در بندر شهید رجایی، باید روزی 20 تا 30 پرونده را بررسی می‌کرد. در این شرایط کسی که در خراسان بود، روزی دو پرونده را بررسی می‌کرد اما فشار کاری گمرکاتی مانند رجایی زیاد بود. این امر باعث می‌شد کارایی کارشناسان کاهش یابد و درصد خطایشان بالا برود. حال با راه‌اندازی این سامانه توانسته‌ایم به نوعی تقسیم کار کنیم. یعنی احتمال دارد کارشناسی در خراسان باشد و پرونده‌ای مربوط به شهر دیگر را بررسی کند. این موضوع در سرعت انجام کارها نیز تاثیرگذار است. در کنار آن به امنیت هم پاسخ می‌دهد. زیرا کارشناس می‌تواند با اطمینان خاطر تمرکز کند و نسبت به بررسی اسناد، اقدام و نتیجه را اعلام کند.