ماموریتی بزرگ برای پیمان چابهار

عبدالرسول خلیلی/مشاور دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد و ویژه صنعتی

ایران، هند و افغانستان چند روزی است که یک پیمان جدید سه‌جانبه اقتصادی امضا کرده‌اند. سه سند که به عنوان اسناد همکاری میان این سه کشور اثرگذار در منطقه، می‌تواند سهم بسزایی در رونق روابط سه‌جانبه و استفاده از پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های این سه کشور داشته باشد. در واقع اسناد به امضا رسیده برای همکاری بین ایران، هند و افغانستان را در یک بررسی و نگاه اجمالی می‌توان به عنوان سند دیپلماسی اقتصاد ایران بعد از برجام و لغو تحریم‌ها دانست که به هر روی، می‌تواند در توسعه همکاری‌های منطقه‌ای و اقتصادی کشورها موثر باشد. یکی از این قراردادها مربوط به سند حمل و نقل میان سه کشور بود که به امضا رسیده و بر اساس آن، قرار بر این است که در قالب قراردادی که به امضا می‌رسد، کشور هند سرمایه‌گذاری به ارزش 85 میلیون دلار را در بندر چابهار ایران داشته باشد. در واقع این قرارداد به صورت BOT (ساخت، بهره‌برداری و انتقال) امضا شده که به مدت 10 سال، به هندی‌ها این اجازه را می‌دهد که با تامین تجهیزات پایانه کانتینری شماره یک بندر شهید بهشتی، به عنوان اپراتور مشغول به کار شده و در 10 سال آتی، این بندر را به صورت مشترک با یک شرکت ایرانی طبق قرارداد امضا‌شده، بهره‌برداری خواهد کرد. در واقع، شیوه این نوع قرارداد این است که شرکت سرمایه‌گذار به مدت مقرر در قرارداد، از مزایای طرح و پروژه استفاده کند که به نظر می‌رسد اجرای این قرارداد هم باعث توسعه منطقه آزاد و بندر چابهار خواهد شد. بندر چابهار و به خصوص منطقه آزاد چابهار با توجه به شرایط استراتژیکی که دارد یکی از فرصت‌های اقتصادی است که برای کشور هند تعریف می‌شود و از سوی دیگر، با توجه به ویژگی بندر چابهار به عنوان تنها بندر اقیانوسی ایران، عملاً این فرصت برای هند، ایران و کشورهای همجوار به خصوص کشورهای عضو اتحادیه آیورا که در حاشیه اقیانوس هند مستقر هستند، فراهم می‌شود تا از مزیت این بندر استفاده کنند. در اینجا لازم است به نکته حساسی اشاره شود و آن اینکه از پنج اقیانوس جهان که شامل سه اقیانوس آتلانتیک، پاسیفیک و هند هستند، دو اقیانوس در اختیار آمریکایی‌هاست که از طریق آن دو، اهداف راهبردی و استراتژیک خود را تامین می‌کنند. یکی از آنها اقیانوس هند است که به تازگی اجلاس مربوط به مناطق آزاد حاشیه آن، اردیبهشت‌ماه سال جاری در منطقه آزاد چابهار برگزار شد و کشورهای عضو این اتحادیه، برای ایجاد یک منطقه آزاد مشترک، همایشی برگزار کردند که اثرات خوبی را برای تولید اقلام وارداتی هند، افغانستان و به طور کلی کشورهای عضو آیورا در منطقه آزاد چابهار خواهد داشت و در نهایت، امکان صادرات به کشورهای دیگر دنیا را فراهم خواهد کرد. از همه مهم‌تر اینکه برگزاری این گردهمایی و شکل‌گیری فرصت‌های همکاری میان دو کشور، عملاً فرصتی برای شناخت چابهار از سوی کشورهای عضو آیورا را فراهم کرد تا این منطقه بتواند راهبردهای خود را در خصوص توسعه همکاری‌های اقتصادی منطقه‌ای و تقویت زیرساخت‌های تجاری دنبال کند. در عین حال هم قراردادی که مربوط به سرمایه‌گذاری هند در چابهار به امضا رسید، عملاً توسعه برد- برد را برای کشورهای عضو آیورا و به ویژه ایران و هند فراهم می‌کند؛ ضمن اینکه منطقه آزاد چابهار را به عنوان نماد همکاری مشترک این کشورها و در راستای بالفعل کردن فرصت‌های منطقه‌ای مناطق آزاد، معرفی کرد. در همین حال، در رابطه با اختصاص خط اعتباری از سوی هند به ایران در قالب انعقاد توافقنامه‌ای از سوی یک بانک هندی به ارزش 150 میلیون دلار، همکاری مشترک دیگری شکل گرفت که بر اساس آن مقرر شد از سوی این بانک هندی، خط اعتباری به صورت فاینانس به توسعه و اجرای پروژه‌های بندری در منطقه آزاد چابهار تخصیص داده شود. البته بر اساس اعلام قبلی سفیر هند در ایران، خط اعتباری هند برای ایران به مبلغ یک میلیارد دلار از سوی دولت این کشور است که بر همین اساس، مبلغ این خط اعتباری 150 میلیون دلاری، نیز قابل افزایش است. ضمن اینکه دولت هند بیش از 300 میلیون دلار را برای سرمایه‌گذاری در بندر چابهار اختصاص داده که تا یک میلیارد دلار نیز قابلیت افزایش دارد. ضمن اینکه خط اعتباری یوزانس نیز از طریق چند بانک هندی به واردکنندگان ایرانی اختصاص داده خواهد شد که گفته می‌شود سود آن 10 درصد بوده و تسهیلاتی مدت‌دار است که در سه تا شش ماه قابل پرداخت است. توافقنامه سومی که به تازگی میان ایران و هند و افغانستان به امضا رسیده، مربوط به حمل و نقل و ترانزیت کالا با مشارکت سه کشور مذکور برای افزایش ترانزیت و توسعه حمل و نقل دریایی با محوریت چابهار است که به منظور تامین شرایط و امکانات لازم برای گسترش ترانزیت از مسیر ایران (از طریق بندر چابهار)، هند و افغانستان به آسیای میانه است. همان‌طور که می‌دانید چابهار مهم‌ترین بندر اقیانوسی ایران است که زمینه خوبی را برای صادرات و ترانزیت به کشورهای آسیای میانه، قفقاز و افغانستان فراهم می‌کند. بر این اساس هندی‌ها از این طریق دنبال این هستند که شرایطی را برای خود از طریق بندر چابهار فراهم کنند تا ترانزیت را گسترش داده و کالاهای مورد نیاز خود را تامین کنند. یک نکته دیگر که لازم است مورد توجه قرار گیرد این است که با توجه به کارهای انجام‌شده در قالب این تفاهمنامه‌ها، مهم‌ترین مساله تمرکز بر فرآیند اجرایی‌سازی این تفاهمنامه‌هاست که قرار شد دبیرخانه‌ای برای این کار تعریف شده و اقدامات اجرایی لازم را صورت دهد. در عین حال دو وزیر راه و شهرسازی ایران و حمل و نقل هند حسن اجرای این تفاهمنامه را به نمایندگی از سوی دو کشور به امضا رسانده و به زودی قرار است که رئیس‌جمهور افغانستان نیز نماینده خود را معرفی کند. یک نکته دیگر که اهمیت دارد، تسریع در اجرایی شدن این تفاهمنامه است که باید سریعاً به قرارداد تبدیل شده و وارد مراحل اجرایی شود. نکته قابل توجه سرمایه‌گذاری هندی‌ها در بندر چابهار و تجهیز آن است که می‌تواند از این منطقه آزاد به عنوان نماد همکاری ایران و هند یاد کرد، به ویژه اینکه چابهار مبدأ کریدور ترانزیتی شمال-جنوب است که با اتمام راه‌آهن زاهدان به چابهار و زاهدان به سرخس می‌تواند نقطه اتصالی به هند و افغانستان باشد و تا کشورهای آسیای میانه نیز کشیده شده و تا شرق اروپا نیز ادامه یابد. نکته حائز اهمیت در این میان واکنش‌های سیاسی است که به انعقاد این قراردادها و تفاهمنامه‌های سه‌جانبه از سوی ایران، هند و افغانستان صورت گرفت. واقعیت این است که آمریکایی‌ها بعد از برجام، مشکلاتی را بر سر راه اجرایی شدن توافق هسته‌ای ایجاد کردند که نمونه بارز آن در زمینه مسائل بانکی و مشکلاتی است که این کشور بر سر راه تعامل ایران با کشورهای مختلف ایجاد کرده ‌است که اگرچه به ظاهر، نگاه آنها، نگاه مثبتی بود ولی در باطن راه دیگری را پیش می‌کشیدند. آمریکایی‌ها عملاً با در محاق قرار گرفتن چابهار موافق هستند و اینکه هندی‌ها و کشورهای حوزه آیورا که 21 کشور هستند بتوانند از طریق این بندر، تعاملات اقتصادی خود را گسترش دهند، برای آنها ناخوشایند است. به خصوص اینکه به نظر می‌رسد هم‌اکنون بندر چابهار، شهرت جدیدی پیدا کرده که در مقایسه با 20 سال گذشته، قابل رویت است؛ از همه مهم‌تر اینکه با تمهیدات لازم در نظر گرفته‌شده چابهار می‌تواند یک شرایط رقابتی جدید را برای پاسیفیک و آتلانتیک ایجاد کند که آمریکایی‌ها در آن ذی‌نفوذ هستند؛ بنابراین اگر بتوانیم نتایج این اجلاس را بهتر اجرایی کرده و به نقطه مورد انتظار برسانیم، عملاً کشورهای عضو آیورا می‌توانند از چابهار به عنوان یک قطب سوم در مقابل حوزه آتلانتیک و پاسیفیک استفاده کرده و چابهار هم در این میان قد علم کند و همین موضوع آغازی باشد برای حرکت رو به توسعه کشورهای عضو این اتحادیه و از این جهت، تقویت حوزه آیورا می‌تواند زمینه‌ای برای رقابت با این اقیانوس‌های تحت سلطه آمریکا باشد. در این میان این نکته را هم نباید از یاد برد که بازار بکری در آسیای میانه وجود دارد که تقویت این حوزه برای هند می‌تواند منجر به بازار 400‌میلیونی اطراف ایران شود، ضمن اینکه برای ایران، افغانستان، آسیای مرکزی و قفقاز نیز این بازار مهم است و آنها می‌توانند کالاهایی را تولید کرده و مطمئن باشند که این تولیدات عملاً بازار مصرف خود را داشته باشد و اتفاقاً یکی از راهکارهایی که بسیار باید به آن توجه کرد این است که تمهیدات لازم برای تولید اقلام وارداتی کشورهای عضو آیورا اندیشیده شود تا این کشورها در یک منطقه آزاد مشترکی که قرار است با محوریت چابهار شکل گیرد، بتوانند کالاهای مورد نیاز یکدیگر را تامین کرده و به کشورهای متقاضی صادر کنند و همین امر می‌تواند با توجه به فرصت‌های تجاری مناطق آزاد، زمینه‌ای برای رقابتی کردن تولید محصول، صادرات آن و کاهش قیمت تمام‌شده باشد، به خصوص اینکه کشور هند و اعضای آیورا در مقایسه با کشورهای عضو آتلانتیک و پاسیفیک که به لحاظ قیمت تمام‌شده کالا بسیار رقابتی هستند، هزینه نیروی انسانی بسیار کمتری دارند و در حالی که هزینه نیروی انسانی در تولید کالا در کشورهای صنعتی چیزی حدود 85 درصد است، این هزینه در ایران و هند بسیار کمتر است، به خصوص اینکه ایران مزیت نیروی انسانی تحصیل‌کرده بسیاری دارد که می‌تواند فرصتی برای کشورهای عضو آیورا باشد. همچنین امکانات سوق‌الجیشی که در ایران هست نیز می‌تواند به این مزیت‌ها اضافه شود. بنابراین امضای این توافقنامه سه‌جانبه اثرات بسیار مثبتی دارد که آثار روز‌افزون آن به مرور زمان نمایان‌تر خواهد شد.