چند روایت آماری

نرخ بیکاری در اقتصاد ایران چقدر است؟ آیا همان طور که آمارهای موجود می‌گوید، نرخ بیکاری در حال حاضر حدود 2/12 درصد است و نسبت به سال 1384، تنها 7/0 درصد افزایش یافته است؟ بررسی‌ها نشان می‌دهد در حال حاضر دو موضوع باعث «کم‌نمایی» نرخ بیکاری در اقتصاد ایران شده است: موضوع نخست، تغییر در تعریف بیکاری و آوردن افراد دارای اشتغال ناقص در شمار شاغلان است. به عنوان مثال در صورتی که آمار به شیوه قبل از سال 1385 تهیه شود و افراد با کار کمتر از 16 ساعت در هفته «بیکار» قلمداد شوند، نرخ بیکاری دو درصد افزایش خواهد یافت. موضوع دوم، افزایش قابل ملاحظه جمعیت «غیرفعال» با وجود رشد اندک جمعیت «فعال» یا همان «نیروی کار» است. این موضوع به دنبال رشد قابل ملاحظه تحصیلات دانشگاهی در سال‌های اخیر ایجاد شده است و بخش زیادی از بیکاران را از جمعیت فعال خارج کرده و در شمار محصلان مراکز آموزش عالی آورده است. برخی از برآوردها می‌گوید نرخ بیکاری با احتساب بخشی از این افراد، می‌تواند تا بالای 24 درصد نیز افزایش پیدا کند.

جزییات گزارش اشتغال
به تازگی مرکز آمار گزارشی تهیه کرده که برخلاف گزارش‌های قبلی این مرکز، جزییاتی از شیوه اشتغال شاغلان کشور را ارائه کرده است. این گزارش که برای نخستین بار از سوی «تجارت فردا» ارائه می‌شود، حاکی از این است که 9/1 میلیون نفر از شاغلان فعلی موجود در کشور، «اشتغال ناقص» دارند و به نوعی «بیکاری پنهان» دارند. اضافه کردن این افراد به تعداد بیکاران فعلی که 9/2 میلیون نفر گزارش شده است، مجموع بیکاران (آشکار و پنهان) موجود در اقتصاد کشور را در حال حاضر، در حدود 8/4 میلیون نفر به دست می‌دهد. تا پیش از سال 1385، آمارگیری از نیروی کار با استفاده از این شیوه انجام می‌شد که مبنای محاسبه اشتغال در آن، «حداقل دو روز کار در هفته» بود. اما از این سال به بعد، شیوه محاسبات تغییر کرد و مبنای محاسبات به جای دو روز کار در هفته قبلی، «حداقل یک ساعت کار در هفته» شد. البته مسوولان مرکز آمار می‌گویند این شیوه برای مطابقت با استانداردهای جهانی عوض شد و طرح این تغییر نیز در سال1383یعنی اواخر دولت اصلاحات به تصویب رسید. با این حال این تغییر در شیوه آمارگیری، باعث شد نرخ بیکاری با کاهش از سال 1385 به بعد روبه‌رو شود. به تازگی رئیس مرکز آمار گفته است در صورتی که افراد دارای کمتر از هشت ساعت کار در هفته به آمار بیکاری موجود اضافه شوند، حدود نیم درصد به نرخ بیکاری کل اضافه می‌شود. به گفته او، حتی در صورتی هم که افراد دارای کار کمتر از 16 ساعت در هفته به آمار فعلی از بیکاران اضافه شوند، این نرخ تقریباً «یک درصد» بیشتر خواهد شد. این در حالی است که بررسی‌های «تجارت فردا» با استفاده از داده‌های جدید و منتشرنشده مرکز آمار، حاکی از این است که اضافه کردن این تعداد بیکاران، به میزان بیشتری به نرخ بیکاری موجود اضافه خواهد کرد.

نرخ بیکاری 14‌درصدی؟
بر اساس آمارهای موجود، در حال حاضر جمعیت کشور بیش از 75 میلیون نفر و جمعیت فعال نیز، بیش از 24 میلیون نفر است. برای محاسبه نرخ بیکاری باید تعداد افراد بیکار به تعداد جمعیت فعال (نیروی کار) تقسیم شود. توجه به این نکته لازم است که در آمارهای بیکاری، کل جمعیت کشور به دو دسته، یکی جمعیت فعال و دیگری جمعیت غیرفعال تقسیم می‌شود. جمعیت فعال شامل نیروی کار کشور است که می‌تواند در حال حاضر «شاغل» یا «بیکار» باشد. جمعیت غیرفعال اما آن بخش از جمعیت است که در حال حاضر شغلی ندارد اما به هر دلیلی، به دنبال شغل نیست.
طبق استاندارد آمارگیری اشتغال که یک استاندارد جهانی است، چنین فردی را نمی‌توان «بیکار» محسوب کرد. اما بحث‌های فعلی در مورد افرادی است که واقعاً نمی‌توان به دلیل شغل آنها، آنها را «شاغل» در نظر گرفت. به عنوان مثال کسی که دو ساعت در هفته کار دارد، بر اساس شیوه استاندارد فعلی، «شاغل» است و «بیکار» نیست.
گزارش جدید مرکز آمار حاکی از این است که تقریباً نیم میلیون نفر از جمعیت شاغل کشور، شغلی با کمتری از 16 ساعت کار در هفته دارند. در صورتی که این تعداد بر عدد کل جمعیت فعال یعنی حدود 24 میلیون تقسیم شود، با رقمی که به دست می‌آید در حدود دو درصد از نرخ اشتغال فعلی کاسته شده و به همین میزان، یعنی دو درصد به نرخ بیکاری کنونی اضافه می‌شود. این عدد بیشتر از میزان یک‌درصدی است که رئیس مرکز آمار آن را اعلام کرده بود. وی گفته بود این تغییر نرخ بیکاری 2/12‌درصدی فعلی را تا عدد 2/13 درصد بالا خواهد برد، در صورتی که فقط اضافه کردن همین مقدار، باعث می‌شود نرخ بیکاری در کشور معادل با 2/14 درصد شود.

بیکاری پنهان: بیکاران و همسایگان
در گزارش مرکز آمار میزان افراد دارای اشتغال ناقص، در حدود چهار برابر این نیم میلیون نفر و در حدود 9/1 میلیون نفر عنوان شده است. چرا که در این گزارش، یک گروه دیگر نیز علاوه بر گروه «شاغلان با کار کمتر از 16 ساعت» وجود دارد که این گزارش آنها را تحت عنوان «سایر اشتغال ناقص» رده‌بندی کرده است. این در حالی است که اگر کل این افراد، یعنی کل افراد دارای اشتغال ناقص به آمار بیکاران فعلی اضافه شود، رقم بیکاران در حدود 8/4 میلیون نفر و نرخ بیکاری در حدود 1/20 درصد خواهد بود.
البته خود گزارش مرکز آمار نیز، علاوه بر رقم بیکاران موجود که در محاسبه نرخ بیکاری 2/12‌درصدی مورد محاسبه قرار گرفته، دو رقم دیگر برای بیکاران را ذکر کرده است: «بیکاران و همسایگان نزدیک» و «بیکاران و همسایگان دور». به گفته مرکز آمار، در حال حاضر از کل جمعیت حدوداً 21 میلیون نفری شاغلان، حدوداً 900 هزار نفر هستند که با یک «تقریب نزدیک»، بیکار محسوب می‌شوند و تعداد دو میلیون و 600 هزار نفر را نیز می‌توان با یک تقریب دور، شاغل محسوب کرد. به این ترتیب، در صورتی که افراد شاغلی که با «تقریب نزدیکی» بیکار هستند بیکار محسوب شوند، نرخ بیکاری معادل 8/15 درصد به دست می‌آید. حالت دوم نیز زمانی است که شاغلانی را که اشتغال ناقص دارند و با «تقریب نسبتاً دوری» بیکار هستند، بیکار به شمار آوریم. در این صورت نرخ بیکاری معادل 9/22 درصد محاسبه خواهد شد.

در جست‌وجوی نیروی کار گمشده
البته توجه به این نکته ضروری است که این محاسبات، بدون لحاظ کردن «جمعیت بیکاران پنهان» موجود در «جمعیت غیرفعال» در نظر گرفته شده است. چرا که گفته می‌شود بخشی از افراد موجود در جمعیت غیرفعال (که نه شاغل محسوب می‌شوند و نه بیکار و به همین دلیل در محاسبه بیکاری وارد نمی‌شوند) بیکارانی هستند که برای تعویق ورود به بازار کار، وارد آموزش عالی شده‌اند. برخی از آمارها تعداد این افراد را تا پنج میلیون نفر نیز تخمین زده است. بر اساس آمارها و در فاصله سال‌های 1385 تا 1390، با وجود افزایش حدوداً سه میلیون و 700 هزار نفری جمعیت در سن اشتغال، تنها در حدود 600 هزار نفر به جمعیت فعال افزوده شده و در مقابل، شمار جمعیت غیرفعال، بیش از سه میلیون نفر افزایش یافته است. این افزایش در عرض پنج سال رخ داده و در صورتی که روند کل هشت سال اخیر به این شکل باشد، می‌توان گفت از سال 1384 به بعد، در حدود چهار میلیون و 800 هزار نفر به این جمعیت غیرفعال افزوده شده است. با توجه به اینکه این افراد در سال‌های آینده فارغ‌التحصیل می‌شوند، می‌توان جمعیت بیکاران «بالقوه» فعلی یا بیکاران آینده را در حدود هفت میلیون نفر و جمعیت نیروی کار را در حدود 29 میلیون نفر تخمین زد. در این صورت، نرخ بیکاری «واقعی» موجود کشور یا نرخ بیکاری سال‌های پیش‌رو، در حدود 24 درصد محاسبه خواهد شد.