آمارها و پژوهش‌ها از تاثیر آموزش بر رشد اقتصادی در ایران چه می‌گویند؟
راه طولانی رشد
در رویکرد سازمان ملل متحد به مساله توسعه که تحت عنوان «توسعه انسانی» دنبال می‌شود؛ و در آن توسعه کشورها منحصر به افزایش درآمد سرانه نیست، سه محور کلی برای ارزیابی توسعه‌یافتگی به مدد «شاخص توسعه انسانی» مورد ارزیابی قرار می‌گیرد: بهداشت، آموزش و وضعیت اقتصادی.
در رویکرد سازمان ملل متحد به مساله توسعه که تحت عنوان «توسعه انسانی» دنبال می‌شود؛ و در آن توسعه کشورها منحصر به افزایش درآمد سرانه نیست، سه محور کلی برای ارزیابی توسعه‌یافتگی به مدد «شاخص توسعه انسانی» مورد ارزیابی قرار می‌گیرد: بهداشت، آموزش و وضعیت اقتصادی. شاخص توسعه انسانی، در واقع میانگین هندسی سه شاخص مذکور است. برای ارزیابی وضعیت آموزش در کشورها، دو عدد به طور خاص مورد بررسی قرار می‌گیرد: متوسط سال‌های تحصیل، با مقدار حداکثر 15 سال و سال‌های مورد انتظار تحصیل، با مقدار حداکثر 18 سال. نگاهی به ارقام مربوط به کشورها در هر سطح از توسعه انسانی (بسیار بالا، بالا، متوسط و پایین) از رابطه مستقیم این ارقام با توسعه انسانی و درآمد سرانه خبر می‌دهند؛ اگرچه سمت و سوی علیت را نمی‌توان با استناد به آمارهای مذکور به سادگی تشخیص داد. بر اساس آمارهای جدیداً منتشرشده در گزارش توسعه انسانی سال 2014، متوسط سال‌های تحصیل در ایران 8/7 سال است که از متوسط رقم مذکور برای کشورهای با توسعه انسانی بالا کمتر است و البته با میانگین رقم مذکور برای کشورهای با بیشترین سطح توسعه یعنی 11، فاصله زیادی دارد. این فاصله در سال‌های
مورد انتظار تحصیل، کمتر است: رقم مذکور برای ایران 2/15 و میانگین آن برای کشور با بیشترین سطح توسعه، 9/15 سال است. علاوه بر دو رقم مذکور، شاخص‌های دیگری نیز برای توصیف وضعیت آموزش در کشور وجود دارند. نرخ باسوادی برای بزرگسالان، 85 درصد و برای جوانان 7/98 درصد است. سهم هزینه‌های آموزشی از کل تولید ناخالص داخلی در ایران نسبت به دیگر کشورهای با توسعه انسانی بالا نیز قابل قبول به نظر می‌رسد: 7/4 درصد. درمجموع نیز به نظر می‌رسد از مقایسه شاخص‌های مربوط به آموزش ایران با دیگر کشورهای با سطح توسعه انسانی مشابه می‌توان نتیجه گرفت وضعیت آموزش در ایران لااقل به لحاظ کمی، در حد قابل قبولی قرار دارد. اما آیا این حساسیت روی مقوله آموزش، به لحاظ تاثیر بر وضعیت اقتصادی کشور به ویژه از نظر رشد اقتصادی قابل قبول است و اصولاً آموزش در ایران چه تاثیری بر رشد اقتصادی داشته است؟
رابطه مستقیم و معنادار
در زمینه رابطه آموزش و رشد اقتصادی، چندین پژوهش صورت گرفته است که مرور اجمالی یافته‌های آنها، از وجود ارتباط میان دو شاخص مذکور سخن می‌گوید. پژوهش مهرگان و همکاران با عنوان «تاثیر آموزش علم و فناوری بر رشد اقتصادی در ایران» با استفاده از الگوی رشد درون‌زای لوکاس، داده‌های سال‌های 1338 تا 1386 را مورد بررسی قرار داده است. نتیجه‌گیری پژوهش مذکور این بوده که «در بلندمدت، رابطه میان انباشت سرمایه انسانی و انباشت سرمایه فیزیکی بر رشد اقتصادی ایران مثبت و معنی‌دار است». با وجود این نتیجه‌گیری که ممکن است به لحاظ شهودی نسبتاً روشن به نظر رسد، پژوهش مذکور نتیجه‌گیری کرده که در بلندمدت «انباشت سرمایه انسانی بیشترین تاثیر را بر رشد اقتصادی ایران دارد». پژوهش دیگری با عنوان «اثر آموزش بر رشد اقتصادی ایران در سال‌های 1382-1350» که توسط علمی و جمشیدنژاد انجام شده و همچون پژوهش قبلی از مدل لوکاس بهره برده است، از تاثیر معنادار و مثبت کل سواد شاغلان بر رشد اقتصادی ایران خبر می‌دهد. پژوهش دیگری که توسط حیدری و همکاران با نام «تاثیر آموزش عالی بر رشد اقتصادی در کشور
ایران: کاربرد رهیافت آزمون کرانه‌ها» صورت گرفته است، از تاثیر مشابه آموزش عالی و سرمایه بر رشد اقتصادی در کوتاه‌مدت و بلندمدت خبر می‌دهد. نویسندگان پژوهش مذکور همچنین می‌نویسند: «با توجه به مطالعات نظری، افزایش افراد تحصیل‌کرده و متخصص به رشد فناوری، تسهیل جذب فناوری و افزایش بهره‌وری نیروی کار و سرمایه منجر می‌شود. بنابراین، انتظار می‌رود نسبت شاغلان دارای تحصیلات دانشگاهی یکی از عوامل اساسی موثر بر بهره‌وری عوامل تولید و رشد اقتصادی باشد.» آنها یافته مهم پژوهش خود را این‌گونه بیان می‌کنند: «به‌کارگیری دانش‌آموختگان دانشگاهی به رشد اقتصادی در بلندمدت منجر می‌شود.» مقاله «تاثیر کمی گسترش آموزش بر رشد اقتصادی و رفاه خانوارهای شهری و روستایی در ایران: با رهیافت تحلیل مسیر ساختاری» که توسط خاکیان و همکاران او نگارش شده است، به بررسی گسترش سرمایه انسانی بر رفاه خانوارها پرداخته است. خلاصه نتیجه‌گیری آنها این است که گسترش توسعه انسانی، افزایش درآمد پنجک‌های مختلف را به همراه دارد و موجب تعدیل اختلاف طبقاتی می‌شود. بر اساس نتایج پژوهش مذکور، افزایش ارائه آموزش رایگان، موجب افزایش رفاه خانوارها و رشد اقتصادی
می‌شود. علاوه بر تاثیر تحصیلات و آموزش، تاثیر سطح تحصیلات نیز بر رشد اقتصادی مورد بررسی قرار گرفته است. شهبازی و حسنی در مقاله‌ای با عنوان «تاثیر سطوح مختلف آموزشی بر رشد اقتصادی در کشور ایران» می‌نویسند: «در بلندمدت سطوح تحصیلی عالی، راهنمایی و ابتدایی به ترتیب بیشترین تاثیر را بر رشد تولید ناخالص داخلی کشور داشته‌اند. شاغلان دارای تحصیلات دوره متوسطه تاثیر معناداری بر رشد اقتصادی نداشته‌اند.» آنها افزایش نرخ باسوادی شاغلان را نیز دارای تاثیر مثبت بر رشد اقتصادی ارزیابی کرده‌اند.
بیکاری تحصیل‌کرده‌ها
با وجود آنکه به صورت کلی مشخص شده است افزایش آموزش موجب افزایش رشد اقتصادی می‌شود و این مساله به طور خاص در مورد سطح تحصیلات شاغلان مورد بررسی قرار گرفته است، یک معضل اساسی در این میان، عدم حضور قابل توجه افراد تحصیل‌کرده در بازار کار است که به صورت بالا بودن نرخ بیکاری تحصیل‌کرده‌ها نمود می‌یابد. بر اساس آمارهای فصلنامه آماری مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، نرخ بیکاری فارغ‌التحصیلان و افراد در حال تحصیل دانشگاهی در سال 1390 معادل 4/19 درصد بوده که این رقم برای کل کشور 2/12 درصد بوده است. این نرخ قابل توجه ناشی از رشد بیشتر عرضه نیروی کار تحصیل‌کرده در مقابل تقاضای آن طی چند دهه اخیر (1390-1355) است: یعنی 13 درصد در مقابل 5/7 درصد. آمارهای علی ربیعی، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی تصویر بدتری از به‌کارگیری نیروهای تحصیل‌کرده در کشور نشان می‌دهد: «نرخ بیکاری جوانان در کشور بیش از 26 درصد و نرخ بیکاری دانش‌آموخته‌های دانشگاهی بیش از 40 درصد است.» به نظر می‌رسد سوال اکنون این است: آیا افزایش آموزش بدون بهره‌گیری از آن نیز در رشد اقتصادی موثر
است؟
منابع:
1- Human Development Report 2014
2- تاثیر آموزش علم و فناوری بر رشد اقتصادی در ایران، فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی، بهار 1391
3- اثر آموزش بر رشد اقتصادی ایران در سال‌های 1382-1350،پژوهشنامه علوم انسانی و اجتماعی «ویژه اقتصاد»، پاییز 86
4- تاثیر آموزش عالی بر رشد اقتصادی در کشور ایران: کاربرد رهیافت آزمون کرانه‌ها، حسن حیدری، رحیم دباغ، بهرام سنگین‌آبادی، فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی در آموزش عالی، شماره 59
5- تاثیر سطوح مختلف آموزشی بر رشد اقتصادی در کشور ایران، کیومرث شهبازی و محمد حسنی، فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی در آموزش عالی، شماره 66
6- تاثیر کمی گسترش آموزش بر رشد اقتصادی و رفاه خانوارهای شهری و روستایی در ایران: با رهیافت تحلیل مسیر ساختاری، مهدی خاکیان و همکاران، مرکز تحقیقات مدیریت ارائه خدمات سلامت، پژوهشکده آینده‌پژوهی در سلامت
7- فصلنامه آماری مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، بهار 1391
8- آمارنامه 1391 وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی
9- خبر شماره 80885984 ایرنا
دیدگاه تان را بنویسید