بانک جهانی چگونه وام می‌دهد؟

برای شناخت روند و شرایط پرداخت تسهیلات بانک جهانی، ابتدا باید ساختار این بانک را شناخت. مقاله حاضر، ابتدا توضیح مختصری از تاریخچه، ساختار و شیوه کار بانک جهانی و موسسات زیرمجموعه ارائه می‌کند و سپس فهرستی از وام‌های دریافتی ایران از این بانک طی سال‌های پس از انقلاب اسلامی به دست می‌دهد. کلیه استنادات این مقاله بر اساس اطلاعاتی است که توسط «سازمان سرمایه‌گذاری و کمک‌های اقتصادی و فنی ایران» منتشر شده است.

گروه بانک جهانی متشکل از پنج موسسه مستقل و در عین حال هماهنگ با سیاست‌های کلی بانک است که عبارت‌اند از:
1- بانک بین‌المللی بازسازی و توسعه IBRD (International Bank for Reconstruction and Development)t که به کشورهای در حال توسعه خدمات وام‌دهی و کمک‌های فنی و تکنیکی خود را ارائه می‌دهد.
2-موسسه مالی بین‌المللی IFC (International Finance Corporation)nکه وظایف حمایتی بانک در قبال بخش خصوصی کشورهای عضو را عهده‌دار شده است.
3- موسسه بین‌المللی توسعه IDA (International Development Association)n که به کشورهای با درآمد سرانه روزانه کمتر از 25/1 دلار وام‌های با بهره کم اعطا می‌کند.
4- مرکز بین‌المللی حل و فصل اختلافات سرمایه‌گذاری ICSID (International Center for Investment Disputes)s که وظیفه داوری و حل‌ و فصل اختلافات فی‌مابین سرمایه‌گذاران خارجی و کشورهای عضو را بر عهده دارد.
5-موسسه تضمین سرمایه‌گذاری‌های چند‌جانبه MEGA (Multilateral Investment Guarantee Agency)y که تشویق سرمایه‌گذاری خارجی در کشورهای در حال توسعه را در دستور کار خود قرار داده است.

آغاز عضویت ایران در بانک جهانی
ایران در تمام نهادهای بانک جهانی به جز ICSID عضو است. با این حال، مهم‌ترین نهاد زیرمجموعه بانک جهانی، «بانک بین‌المللی بازسازی و توسعه» IBRD است که ایران در تاریخ 17/11/1324 به عضویت آن درآمد. ایران از طریق پذیره‌نویسی سهام بانک، هم‌اکنون دارای 23 هزار و 686 سهم (48/1 درصد از کل سهام «بانک بین‌المللی بازسازی و توسعه») به ارزش 2857 میلیون دلار آمریکاست. بابت این میزان سهم، مبلغ 1758 میلیون دلار از سوی ایران به بانک پرداخت شده و مابقی تنها در صورت نیاز بانک به تقویت منابع مالی خود و بر اساس روال قانونی خاصی پرداخت خواهد شد. بر این اساس، حق رای ایران در بانک جهانی برابر 48/1 درصد از کل آراست.

IBRD چگونه تاسیس شد؟
IBRD پس از جنگ جهانی دوم و با هدف پاسخگویی به مشکلات اقتصادی کشورهای آسیب‌دیده از جنگ تشکیل شد و از نظر طراحان اولیه، وظیفه آن کمک به بازسازی بود، نه توسعه. اما با بازسازی ویرانی‌های ناشی از جنگ جهانی دوم و سامان یافتن اقتصاد کشورهای مذکور، هدف آن بانک به کاهش فقر در کشورهای در حال توسعه با درآمد متوسط تغییر یافت.
این بانک از طریق ارائه وام، خدمات مشاوره‌ای، کمک‌های فنی، انتقال دانش، حمایت از رشد بازارهای سرمایه خصوصی و کمک به توسعه بخش خصوصی، کمک به توسعه سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و تشویق جریان سرمایه‌گذاری مستقیم به کشورهای در حال توسعه از طریق فراهم کرد ضمانت برای سرمایه‌گذاران در خصوص ریسک‌های غیرتجاری، سعی دارد در پیشرفت و توسعه کشورهای عضو همکاری کند. اهداف «بانک بین‌المللی بازسازی و توسعه» شامل مساعدت در بازسازی و توسعه کشورهای عضو از طریق سرمایه‌گذاری در امور تولیدی، تشویق سرمایه‌گذاری خارجی از طریق تضمین یا مشارکت در اعطای وام‌ها، تشویق رشد متوازن و بلندمدت تجارت بین‌المللی و حفظ تعادل در موازنه پرداخت‌ها از طریق تشویق سرمایه‌گذاری بین‌المللی، اعطای وام یا تضمین با اولویت‌های بالا در کشورهای عضو، هدایت فعالیت‌ها با توجه به تاثیر سرمایه‌گذاری بین‌المللی بر شرایط اقتصادی کشورهای عضو و کمک به ایجاد یک دوره تحولی در اقتصاد پس از جنگ کشورها اعلام شده است. ایران در سال‌های منتهی به سال 1384 با توسعه همکاری‌های خود با این موسسه معتبر بین‌المللی نه‌تنها از منابع مالی تقریباً ارزان‌قیمت آن بهره‌مند می‌شد، بلکه سایر خدماتی که رهاورد این همکاری‌ها بود نیز نصیب کشور می‌شد (همانند خدمات مشاوره‌ای، فنی، انتقال دانش، بورس‌های تحصیلی احتمالی و تجربه کارشناسان خبره آن بانک).
از آنجا که بانک جهانی بر این عقیده است که کارآمدترین استراتژی توسعه، استراتژی‌ای است که بر اساس اولویت‌های توسعه‌ای کشور تدوین شود، حتی در فرآیند تدوین و آماده‌سازی پروژه‌های مشترک خود، بر اساس نظر و مشورت کارشناسان کشورهای مقصد به تعدیل رهیافت‌های خود می‌پردازد و پروژه‌های مشترک را بر اساس ویژگی‌های خاص هر کشور تدوین و اجرا می‌کند. به همین دلیل اولویت‌های توسعه‌ای توسط مقامات و دستگاه‌های سیاستگذاری در سطح ملی تدوین و با همکاری با بانک نهایی می‌شوند. علاوه بر این، بانک جهانی مطابق اساسنامه خود حق ندارد ملاحظات سیاسی را در تصمیم‌گیری‌های خود دخالت دهد.

گردش کار و نحوه ارائه تسهیلات IBRD
برای تعیین طرح‌ها و مشخص کردن اولویت‌های سرمایه‌گذاری، بانک معمولاً هیاتی را به کشور عضو اعزام می‌کند تا طرح‌های پیشنهادی و اولویت‌دار کشور را با مقامات ذی‌صلاح (معاون برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی ریاست‌جمهوری و دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط) مورد بررسی قرار دهد. در مرحله بعد، گزارشی از سوی بانک جهانی تحت عنوان استراتژی همکاری با کشور عضو (CAS) شامل پروژه‌های مورد توافق بانک جهانی و کشور عضو تدوین می‌شود. پس از تصویب گزارش یاد‌شده توسط هیات مدیره بانک جهانی، سند مذکور بنای همکاری سه‌ساله آینده بانک جهانی و کشور مقصد (ایران) را تشکیل می‌دهد. سپس گروه کارشناسان پروژه‌ها را یک به یک از جنبه‌های مالی، فنی، مدیریتی و اقتصادی بررسی می‌کنند. در قدم بعدی، مجوزهای لازم داخلی از قبیل تاییدیه معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی ریاست‌جمهوری جهت پیش‌بینی ردیف بودجه ریالی و ارزی وام برای ‌سال‌های هزینه‌کرد و بازپرداخت وام توسط دستگاه اجرایی باید اخذ و ارائه شود. پس از آنکه کشور وام‌گیرنده و بانک درباره کلیه اجزای هر یک از طرح‌ها به توافق رسیدند مذاکرات وام با حضور مقامات کشور وام‌گیرنده و بانک جهانی به منظور توافق نهایی بر روی سند موافقتنامه وام صورت می‌گیرد. سپس پیشنهاد اعطای وام برای تصویب به هیات مدیره بانک ارائه می‌شود و همراه با پیشنهاد اعطای وام، گزارش‌های کاملی درباره وضعیت اقتصادی کشور وام‌گیرنده، شرح فنی طرح پیشنهادی و جنبه‌های حقوقی قرارداد وام به هیات مدیره ارائه می‌شود. پس از تصویب و صدور مجوز اعطای وام، مجوز امضای موافقتنامه وام یا تضمین وام از هیات دولت اخذ می‌شود و سپس نماینده دولت موافقتنامه وام را امضا می‌کند و پروژه مورد نظر وارد مرحله اجرایی می‌شود. دو ماه پس از تصویب وام در هیات مدیره بانک جهانی، کشور درخواست‌کننده وام ملزم به پرداخت Commitment Fee خواهد بود. در طول مدت زمان اجرای پروژه گزارش‌هایی توسط بانک از پیشرفت پروژه تهیه می‌شود و بر اساس پیشرفت عملی پروژه مبلغ وام به‌صورت نظارت‌شده و مرحله به مرحله در حساب خاصی که توسط کشور میزبان به همین منظور افتتاح می‌شود واریز می‌شود. در پایان مراحل اجرایی، گزارش ارزیابی از نتایج و تجارب حاصله و نیز پیشنهاداتی به منظور اجرای پروژه‌های جدید تهیه خواهند شد که گزارش‌های مربوطه در همکاری‌های آتی کشور با بانک و نیز انعکاس توان اجرایی کشور بسیار موثر خواهند بود.

شرایط اعطای تسهیلات توسط IBRD
وام‌های بانک IBRD برای گروه ایران، دارای یک مهلت سه تا پنج‌ساله (Grace Period) است و مدت بازپرداخت آن حسب نوع پروژه می‌تواند بین 12 تا 17 سال باشد. یک درصد از مبلغ وام در ابتدای امر به‌عنوان هزینه اولیه (Front End Fee) از مبلغ وام به نفع بانک جهانی برداشت می‌شود. حق تخصیص وام برای کشور (Commitment Fee) معادل 75/0 درصد در سال برای آن بخش از وام است که هنوز هزینه نشده است. بر اساس آخرین مصوبات هیات مدیره بانک جهانی معمولاً 5/0 درصد حق تخصیص مذکور بخشیده می‌شود و تنها 25/0 درصد حق تخصیص قابل پرداخت خواهد بود. هزینه آن بخش از وام نیز که جذب می‌شود معادل 75/0 درصد لایبور است که معمولاً 25/0 درصد مبلغ به‌عنوان جایزه خوش‌حسابی بخشیده می‌شود. به هر حال، هزینه متوسط وام‌های بانک جهانی با در نظر گرفتن تمام هزینه‌های مربوطه مجموعی از درصدهای موصوف نرخ لایبور خواهد بود.
به منظور احراز شرایط و دریافت وام از بانک جهانی معمولاً یک تا دو سال زمان برای شناسایی و آماده‌سازی هر پروژه لازم است و طبق تجربه‌ای که در مورد وام‌های قبلی وجود دارد، اجرای پروژه‌ها بین پنج تا هفت سال به طول می‌انجامد.

فهرست وام‌های دریافتی ایران از IBRD
ایران از زمان عضویت در بانک جهانی با استفاده از منابع مالی آن بانک، تا پیش از انقلاب اسلامی اقدام به اجرای 33 پروژه به ارزش 1210 میلیون دلار و 18 پروژه بعد از انقلاب اسلامی به ارزش 9/2205 میلیون دلار کرده است. پروژه‌های مذکور عمدتاً در بخش‌های آب و فاضلاب، حمل‌ونقل، انرژی، بهداشت، حمایت‌های اجتماعی و بازسازی مناطق زلزله‌زده بوده است. همچنین، جمهوری اسلامی ایران توانسته است برای اجرای 18 پروژه دیگر، از کمک‌های بلاعوض آن بانک به میزان هشت میلیون و 928 هزار و 282 دلار استفاده کند. از زمان عضویت ایران در بانک جهانی، روابط ایران و این بانک در دو دوره با تعلیق مواجه شده است. دوره نخست مربوط به‌ سال‌های آغازین انقلاب اسلامی بود که پس از انقلاب، در تابستان سال 1369 به دنبال وقوع زلزله در استان‌های گیلان و زنجان و با تدارک پروژه اضطراری بازسازی مناطق زلزله‌زده فوق‌الذکر و پس از نهایی شدن گزارش وضعیت اقتصادی جمهوری اسلامی ایران، در بهار سال 1370 به‌طور رسمی ارتباط با کشورمان را مجدداً از سر گرفت. بانک بین‌المللی بازسازی و توسعه به کشورهای عضو با درآمد متوسط، از جمله ایران یا به سازمان‌های دولتی یا خصوصی این کشورها در قالب وام مستقیم به دولت یا با تضمین دولت وام پرداخت می‌کند. تخصیص وام به بخش خصوصی چنانچه با نظارت دولت باشد و از قبل پیش‌بینی‌های لازم برای بازپرداخت اصل و فرع تسهیلات تدارک شده باشد، بلامانع است. لازم به ذکر است که ایجاد تعهد در قوانین برنامه توسعه و متعاقب آن در بودجه سنواتی مشخص می‌شود و استفاده از وام‌های بانک جهانی نیز در چارچوب مربوطه امکان‌پذیر خواهد بود.