احمد عزیزی از ضرورت‌های رتبه‌بندی بانک‌ها در نظام بانکی کشور می‌گوید
ابزاری برای تقویت ساختار نظارتی
اخیراً در بیست و هفتمین همایش بانکداری اسلامی مسوولان بانک مرکزی از اجرای طرح جدید برای رتبه‌بندی بانک‌ها و موسسات اعتباری کشور از آبان‌ماه جاری خبر داده‌اند.
اخیراً در بیست و هفتمین همایش بانکداری اسلامی مسوولان بانک مرکزی از اجرای طرح جدید برای رتبه‌بندی بانک‌ها و موسسات اعتباری کشور از آبان‌ماه جاری خبر داده‌اند. به گفته معاون نظارتی بانک مرکزی، بانک‌ها و موسسات اعتباری در این رتبه‌بندی، بر اساس هشت رکن نظارتی در چهار رتبه، «بانک‌های فاقد ریسک مشهود»، «بانک‌های کم‌ریسک»، «بانک‌های با ریسک متوسط» و «بانک‌های با ریسک بالا» قرار می‌گیرند. با توجه به اینکه مهم‌ترین دغدغه بانک مرکزی عدم کارایی مناسب نظارت است در همین راستا اقداماتی برای ارتقای سطح نظارت بانک مرکزی آغاز شده است. یکی از آنها ایجاد ساختار جدید نظارت بر سیستم بانکی بر اساس طرحی است که با همکاری پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی طراحی شده که یکی از برنامه‌های آن رتبه‌بندی بانک‌هاست. اما این رتبه‌بندی با چه هدفی از سوی نهاد ناظر انجام خواهد شد؟ رتبه‌بندی که بانک مرکزی برای بانک‌ها و موسسات مالی انجام می‌دهد با رتبه‌بندی که موسسات یا نهادهای رتبه‌بندی خصوصی داخلی و بین‌المللی انجام می‌دهد چه تفاوت‌هایی دارد؟ آیا نتایج این رتبه‌بندی توسط نهاد نظارتی قابل افشاست؟ رتبه‌بندی بانک‌ها بر اساس ریسکشان چه
فایده‌ای برای اقتصاد ایران دارد؟ این پرسش‌هایی است که این روزها پیرامون رتبه‌بندی بانک‌ها مطرح شده است. در این راستا احمد عزیزی کارشناس ارشد نظام بانکی در گفت‌وگو با تجارت فردا به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهد. در ادامه شرح این گفت‌وگو را می‌خوانید.
موسسات مختلفی در سطح دنیا وجود دارند که اقدام به رتبه‌بندی بانک‌های جهان می‌کنند. هر یک از این موسسات برای رتبه‌بندی، برحسب مورد از معیارهایی چون ارزیابی ریسک متقابل، رتبه سپرده بلندمدت، رتبه سپرده کوتاه‌مدت، رتبه بدهی اصلی بلندمدت، ارزیابی اعتبار اولیه و... استفاده می‌کنند با توجه به اهمیت این‌گونه رتبه‌بندی‌ها در عملکرد بانک‌ها در سطح بین‌المللی اما در ایران کمتر به این موضوع با توجه به نبود موسسات بین‌المللی رتبه‌بندی توجه شده است، علت چیست و چرا ضرورت دارد بانک‌های ما نیز رتبه‌بندی شوند؟
اجازه بدهید قبل از پاسخ به این پرسش شما، درباره دلایل وجودی و نحوه شکل‌گیری موسسات رتبه‌بندی و اهمیت آنها در دنیای امروز بگویم. در هر جامعه‌ای گروه‌های مختلفی وجود دارند که اقدام به پس‌انداز و سرمایه‌گذاری می‌کنند. اقشار مختلف اعم از پس‌انداز‌های کوچک و بزرگ، شامل افراد و اشخاص (اعم از حقیقی و حقوقی) و شامل اشخاص حرفه‌ای و غیر‌حرفه‌ای تشکیل‌دهنده توده‌های بزرگ جمعیت پس‌انداز‌کنندگان و سرمایه‌گذاران هستند. با توجه به پیچیدگی بسیار بازارها و نهادها و محصولات مالی و حساسیت بخش مالی اقتصاد و ضرورت
اطمینان از سلامت و ثبات آن، اقدامات بسیاری برای اطمینان از سلامت بخش مالی لازم است. یکی از چنین الزاماتی موضوع رتبه‌بندی است. خصوصاً برای اطمینان از اینکه اشخاص غیر‌متخصص به حداقل‌هایی دسترسی داشته باشند. حتی برای اشخاص متخصص، آنها در معرض اطلاعات انبوهی هستند و ممکن است تمام این اطلاعات موثق و صحیح نباشند. این موضوع ایجاب می‌کند تا موسسات و نهادهایی شکل بگیرند که با خطر عدم تقارن اطلاعاتی، کژگزینی و کژمنشی نظام مالی مقابله کنند. وجود این‌گونه موسسات با توجه به اطلاعاتی که از شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی منتشر می‌کنند باعث خواهد شد تا تمام طیف‌های سرمایه‌گذاری در داخل یک جامعه از سرمایه‌گذاران حرفه‌ای و متخصص گرفته تا سرمایه‌گذاران خرد و مبتدی با ریسک کمتری به سرمایه‌گذاری اقدام کنند. به همین هدف موسسات رتبه‌بندی در دنیا شکل گرفته‌اند. این موسسات، رتبه اشخاص، اعم از حقیقی، حقوقی، شرکت‌ها، بنگاه‌های مالی و تولیدی، ابزارهای مالی و حتی پروژه‌های بزرگ اقتصادی مانند مخازن نفتی یا هر نوع سرمایه‌گذاری بزرگ را رتبه‌بندی و اطلاعات آنها را تجزیه و تحلیل می‌کنند و در نهایت گزارشی از آنها منتشر می‌کنند که برای هر دو
طرف طیف انجام معامله، یعنی سرمایه‌گذار و سرمایه‌پذیر امری بسیار ارزشمند است. اگرچه مقوله رتبه‌بندی ابهامات و مشکلاتی دارد اما خدمت بزرگی به ارکان بازارهای مالی انجام می‌دهد. رتبه‌بندی بانک‌ها و موسسات مالی نیز از اهمیت بالایی برخوردار است با این تفاوت که شیوه‌های رتبه‌بندی بانک‌ها و موسسات مالی بسیار پیچیده‌تر از نهادها و موسسات غیرمالی، در بخش تولیدی و خدماتی است. البته به این نکته توجه کنیم که رتبه‌بندی یک فعالیت مستمر است و در مواردی حتی به‌طور لحظه‌ای شامل تغییر است و دائماً باید تجدیدنظر وتکرار شود. با طرح این مقدمه می‌خواهم بگویم وجود موسسات رتبه‌بندی در هر کشور و بازارهای مالی‌اش ضروری است و نبود این‌گونه موسسات باعث خواهد شد عدم اطمینان افزایش یابد و ریسک در اقتصاد آن کشور افزایش یابد و به خوبی توزیع نشود که به نوبه خود عواقب منفی بسیاری به بار می‌آورد. به ویژه در زمینه بانک‌ها که مهم‌ترین ارکان نظام مالی محسوب می‌شود و اگر اطلاعات صحیح و شفاف از سوی موسسات رتبه‌بندی معتبر جهانی در مورد آنها در اقتصادی در دسترس نباشد سرمایه‌گذاران خارجی وارد آن کشور نمی‌شوند.
با توجه به اینکه موسسات بین‌المللی رتبه‌بندی در کشور ما حضور ندارند آیا رتبه‌بندی که قرار است از سوی نهاد ناظر انجام گیرد می‌تواند معیار صحیحی در سنجش ریسک بانک‌ها و تعیین رتبه آنها باشد؟ چرا در این مقطع بانک مرکزی تصمیم گرفته است بانک‌ها و موسسات مالی کشور را رتبه‌بندی کند؟
از آنچه بانک مرکزی احتمالاً اعلام کرده و می‌خواهد انجام دهد اطلاعی ندارم و در اینجا از طرف آنها نمی‌توانم نظری بدهم. اصولاً به این نکته باید توجه کنیم که برای سنجش ریسک انجام فعالیت‌های اقتصادی تنها رتبه‌بندی کافی نیست. یکی از ملاک‌های ارزیابی ریسک، اعتبار‌سنجی یا رتبه‌بندی است و این امر باعث آسودگی کامل سرمایه‌گذار و سرمایه‌پذیر برای انجام فعالیت‌های اقتصادی نمی‌شود چراکه رتبه‌بندی از سوی موسسات مختلفی با ملاک‌ها و معیارهای متفاوتی انجام می‌گیرد و ممکن است نظرات سلیقه‌ای نیز در آن دخیل باشد. بر این اساس رتبه‌بندی امری نسبی است و ممکن است هر نهاد یا موسسه رتبه‌بندی نظرات مختلفی داشته باشد که با موسسه رتبه‌بندی دیگری متفاوت باشد که این امر باعث می‌شود نتیجه‌گیری نهایی آنها از هریک از شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی
متفاوت باشد. به همین دلیل اعتبار موسسه یا نهادی که در سطح بین‌المللی رتبه‌بندی انجام می‌دهد از اهمیت بالایی برخوردار است. اما در کشور ما مقوله رتبه‌بندی پدیده‌ای جدید محسوب می‌شود و در شرایط فعلی با توجه به اجرای برجام و برداشته شدن تحریم‌ها این نیاز در اقتصادمان احساس می‌شود که رتبه‌بندی برای تمام ارکان بازارهای مالی از جمله شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی و بانک‌ها به‌طور مستقل انجام شود و اطلاعات باید در دسترس متقاضیان قرار گیرد که زمینه کارایی بازارهای اقتصادی را به سهم خود، فراهم کند. به همین جهت ورود روش‌شناسی و دانش و موسسات رتبه‌بندی بین‌المللی در اقتصادمان از اهمیت بالایی برخوردار بوده و بسیار ضروری است که این موسسات وارد کشورمان شوند. اما این مساله با انجام رتبه‌بندی توسط نهادهای ناظر در بازارهای مالی منافاتی ندارد. سهل است که رتبه‌بندی مستقل توسط نهادهای ناظر و حاکمیتی گریزناپذیر است.
در کنار موسسات رتبه‌بندی بین‌المللی و داخلی خصوصی، نهادهای ناظر مانند بانک مرکزی و سازمان بورس و اوراق بهادار این وظیفه حرفه‌ای را دارند که در فرآیند نظارت حرفه‌ای خود، رتبه‌بندی بانک‌ها و شرکت‌های بورسی را انجام دهند. حتی سایر موسسات هم از وظیفه درجه‌بندی و رتبه‌بندی و سنجش ریسک فارغ نیستند، هرچند دیگران این کار را تصدی کرده باشند. به‌طور مثال داشتن موسسات یا نهادهای رتبه‌بندی، بانک‌ها را از درجه‌بندی یا رتبه‌بندی اعتباری مشتریانشان فارغ نمی‌کند. نهاد ناظر وظیفه دارد که در جهت تقویت ساختار نظارتی خود رتبه‌بندی انجام دهد.
اما رتبه‌بندی که از سوی موسسات و نهادهای معتبر و شناخته‌شده بخش خصوصی یا مستقل انجام می‌شود اطلاعات ارزشمند و ذی‌قیمتی را در اختیار سرمایه‌گذاران در جهت تسهیل در امور سرمایه‌گذاری می‌گذارد. اما در مورد رتبه‌بندی که از سوی نهادهای ناظر انجام می‌گیرد لزومی ندارد این اطلاعات عمومی شوند. رتبه‌بندی بانک‌ها از سوی بانک مرکزی باید محرمانه تلقی شود. چرا که درغیر این صورت باعث عدم ثبات در بازار شده و حرکت منابع بین موسسات را تحت تاثیر قرار می‌دهد. مگر در مورد تجزیه و تحلیل حساسیت بانک‌های مهم سیستمی (sterically important banks) که به دلایلی مهم نتایج را بانک‌های مرکزی بزرگ دنیا منتشر می‌کنند. نمونه آن انتشار گزارش‌هایی بر اساس قانون داد-فرنک در آمریکاست. به‌طور کلی رتبه‌بندی بانک‌ها از سوی بانک مرکزی یک نوع ابزار نظارتی محسوب می‌شود. یعنی در کنار رتبه‌بندی که به‌طور مستقل از سوی موسسات رتبه‌بندی انجام می‌شود که عمومی شدن اطلاعات آن زمینه کارایی بازارهای مالی را در هر اقتصادی فراهم می‌کند انجام رتبه‌بندی از سوی هر نهاد سرمایه‌گذاری و تخصصی از بانک‌ها گرفته تا صندوق‌های بازنشستگی باید نظام رتبه‌بندی داخلی داشته
باشند. حتی ضرورت دارد که رگولاتورها یا نهادهای نظارتی و مقرراتی چون بانک مرکزی و سازمان بورس اوراق بهادار، شرکت نفت، سازمان برنامه وبودجه به نوعی که مناسب اهدافشان است، چنین نظامی را داشته باشند. این نوع رتبه‌بندی فنی و تخصصی است و با رتبه‌بندی که به‌طور عمومی نهادها و موسسات اعتباری انجام می‌دهند تفاوت دارد و موازی یکدیگر نیستند. هریک ویژگی‌ها و کارکردهای خاص خود را دارند.
با توجه به اینکه بانک مرکزی اعلام کرده است که رتبه‌بندی بانک‌ها بر اساس هشت رکن نظارتی در چهار رتبه، «بانک‌های فاقد ریسک مشهود»، «بانک‌های کم‌ریسک»، «بانک‌های با ریسک متوسط» و «بانک‌های با ریسک بالا» را انجام دهد، فایده طبقه‌بندی بانک‌ها به لحاظ ریسکشان چیست؟
هنوز بانک مرکزی جزییات رتبه‌بندی را که قرار است از اول آبان اجرایی کند، منتشر نکرده است که بر اساس آن بگوییم این رتبه‌بندی قرار است چه مزایا و فرصت‌هایی در اختیار نظام بانکی کشور قرار دهد. آنچه مشخص است رتبه‌بندی با دو هدف مشخص کردن درجه ریسک بانک‌ها و شفافیت اطلاعات بانکی انجام می‌شود. اما لزومی ندارد یا بهتر است بگویم که از نظر اینجانب نتیجه رتبه‌بندی داخلی نهادهای نظارتی نباید منتشر شود چراکه این اطلاعات به نوعی ابزار نظارتی محسوب می‌شود و نمی‌توان عمومی‌شان کرد. اگر هدف از رتبه‌بندی این است که اطلاعات در جهت سرمایه‌گذاری در اختیار عموم جامعه قرار گیرد یا سرمایه‌گذار خارجی بر این اساس بتواند از میزان ریسک بانک‌های اقتصادی که قرار است در آن سرمایه‌گذاری کند آگاهی پیدا کند، باید این رتبه‌بندی توسط موسسات و نهادهای رتبه‌بندی معتبر
بین‌المللی و احیاناً داخلی انجام شود. به این نکته توجه داشته باشید که رتبه‌بندی در هر اقتصادی باید با توجه به تمام اجزا و ارکان ساختار بازارهای مالی و نظام مالی انجام شود که در نهایت هدف اصلی از رتبه‌بندی یعنی کمک به تخصیص کارای منابعی اقتصادی در بازارهای مالی را فراهم کند و شفافیت اقتصادی را افزایش دهد.
با این اوصاف کارکرد رتبه‌بندی که بانک مرکزی انجام می‌دهد، چیست و در چه زمینه‌هایی می‌توان از آن استفاده کرد؟
ما هنوز نمی‌دانیم شیوه رتبه‌بندی که بانک مرکزی قرار است انجام دهد چیست و چه هدفی را دنبال می‌کند. به هر حال قضاوت در این باره زود است و باید صبر کنیم تا جزییات این طرح رتبه‌بندی اعلام شود. آنچه مشخص است در دنیا، رگولاتورها یا نهادهای نظارتی به دلیل اینکه نقش حساسی را در بازارهای مالی بر عهده دارند معمولاً نتایج رتبه‌بندی داخلی خود را اعلام نمی‌کنند.
مگر می‌شود نهاد ناظری اعلام کند که یک بانک که تحت نظارتش است ریسک بالایی دارد و بانک دیگر تحت نظارتش ریسک کمتری دارد. در حقیقت انتشار این نوع اطلاعات از ریسک بانک و موسسات مالی تحت نظارت بانک مرکزی به نوعی زنگ خطر محسوب می‌شود. این نوع گزارشات معمولاً محرمانه تلقی می‌شوند و عمدتاً این‌گونه رتبه‌بندی‌ها با هدف تقویت ساختار نظارتی و ثبات مالی بانک‌ها و موسسات مالی انجام می‌شود. یعنی ابزاری برای تجزیه و تحلیل و برنامه‌ریزی برای تقویت اهداف نظارتی این ارکان به کار گرفته می‌شود. از این‌رو بر این اساس فرض من این است که نباید انتظار داشته باشیم که اگر بانک مرکزی اقدام به رتبه‌بندی بانک‌ها و موسسات مالی می‌کند این اطلاعات جنبه عمومی داشته باشند و نشان دهند که از نظر بانک مرکزی به‌طور ادواری اعلام شود کدام یک از بانک‌ها خوب یا بد هستند. چراکه اعلام و انتشار این نوع اطلاعات از سوی رگولاتور باعث انحراف یا تورش در بازار می‌شود و با وظیفه اطمینان از ثبات نسبی بازار مغایر است. وظیفه نهاد ناظر چون بانک مرکزی یا سازمان بورس این است که مانع هجوم عموم به بخش‌های مالی مانند بانک‌ها در جهت تخلیه منابعشان شود و تعادل در
بازارهای مالی ایجاد کند. بنابراین از نظر من رتبه‌بندی که بانک مرکزی انجام می‌دهد باید محرمانه و در جهت تقویت ساختار نظارتی باشد. توجه کنید در سال‌های اخیر تحول بزرگی در شفافیت بازار پول در دنیا رخ داده است و نتایج دیگری از تجزیه و تحلیل حساسیت بانک‌های بسیار مهم و بزرگ در جاهایی منتشر می‌شود که در جهت افزایش شفافیت بازارهای مالی است.
در حال حاضر به نظر می‌رسد مهم‌ترین دغدغه بانک مرکزی کارآمد نبودن نظارت است. به همین دلیل به گفته مسوولان بانک مرکزی طرح ساختار جدید نظارت بر سیستم بانکی را تهیه کرده‌اند. با این اوصاف به نظر شما حوزه‌های اساسی در بخش نظارت بانک مرکزی که باید تقویت شوند، مربوط به چه بخش‌هایی می‌شود؟
تجدید نظر در شیوه وضع مقررات و نظارت بر نهادهای مالی اعم از بانکی و غیر‌بانکی به‌طور کلی در بازارهای مالی مانند نان شب برای بخش مالی اقتصاد کشور واجب است. شاید مقدمه و پیش‌نیازی برای ایجاد تحولات بزرگ باشد. بنابراین تجدید ساختار و اصلاح نظام بانکی به ویژه در زمینه تحولات در عرصه نظارت امر بسیار واجب و ضروری است و باید به هر طریقی اجرایی شود که البته رتبه‌بندی بانک‌ها بخش کوچکی از این تغییر ساختار و اصلاح نظام بانکی است و بانک در کنار یک زنجیره بزرگ در نظر گرفته شود تا به سمت کارایی و تحول نظام مالی در تمامی ارکان بازارهای مالی کشور حرکت کنیم.
دیدگاه تان را بنویسید