تاریخ انتشار:
آلودگی هوا و رشد اقتصادی در ایران در سال‌های ۱۳۴۲-۱۳۸۹
توسعه و آلودگی هوا
تا قبل از قرن هجدهم و وقوع انقلاب صنعتی، بهره‌برداری انسان از طبیعت و پس دادن پسماندها به آن، در سطحی بود که به طبیعت اجازه ترمیم شدن توسط خودش را می‌داد. اما بعد از زمان مذکور و با افزایش دستکاری سازمند انسان در طبیعت جهت تولید بیشتر، توان خود‌ترمیمی طبیعت کاهش یافت. شاهد این مدعا، افزایش دمای کره زمین و نابسامانی‌های وضعیت آب و هوایی در سراسر جهان است. انسان به ناچار دریافت که خود جزیی از طبیعت است. بنابراین، عدم توجه به طبیعت به زیان وی خواهد بود. از این رو، نسبت به مشکلات زیست‌محیطی و مخصوصاً آلودگی هوا و انتشار گازهای گلخانه‌ای حساس شده است. رشد کمی و کیفی مطالعات در این زمینه مبین این حساسیت است. یکی از انواع این مطالعات، توجه به رابطه نشر آلودگی با رشد اقتصادی است که خصوصاً از دهه 90 و با طرح فرضیه منحنی کوزنتس زیست‌محیطی1 شکل گرفته است. فرضیه منحنی زیست‌محیطی کوزنتس به بررسی رابطه میزان آلودگی و سطح درآمد سرانه می‌پردازد. در محور افقی این منحنی، درآمد سرانه و در محور عمودی، میزان آلودگی نمایش داده می‌شود. این فرضیه بر آن است که رابطه بین دو متغیر آلودگی و درآمد سرانه کوهانی شکل (شکل U معکوس)
است. در مراحل اولیه رشد، آلودگی با نرخی کاهنده افزایش می‌یابد؛ اوج این منحنی را رسیدن به حالت «رشد غیرمادی»2 می‌گویند. به این معنا که اقتصاد در حال کاهش استفاده از مواد و انرژی در فرآیند تولید است. سه عامل تغییرات ساختاری در اقتصاد، بهبود کارایی در انرژی و اصلاح الگوی مصرف انرژی برای توجیه این تغییر وضعیت معرفی شده است. قبل از بررسی یک مطالعه تجربی از منحنی زیست‌محیطی کوزنتس در مورد اقتصاد ایران، اجازه دهید تا دورنمایی از وضعیت انتشار آلودگی هوا را در کشور بررسی کنیم.3
در حالی که در سال 1342 به ازای هر نفر از مردم ایران، حدود 628 کیلوگرم از انواع گازهای گلخانه‌ای (دی‌اکسید کربن، دی‌اکسید سولفور، اکسیدهای نیتروژن، تری‌اکسید سولفور، منواکسید کربن، متان و SPM) منتشر می‌شده است، با گذشت زمان و رشد اقتصادی رقم مذکور به 7285 کیلوگرم به ازای هر نفر در سال 1389 رسیده است. این به آن معنی است که سرانه آلودگی هوا طی 47 سال گذشته 5/11 برابر شده است. اگر اثرات جمعیت را در نظر نگیریم، می‌توانیم بگوییم که نشر انواع آلودگی‌ها طی دوره مذکور، حدود 33 برابر شده است.
در میان انواع مختلف گازهای گلخانه‌ای، چه به صورت سرانه و چه به صورت مطلق، دی‌اکسید کربن (CO2) سهم قابل توجهی دارد، به طوری که 97 درصد متوسط آلودگی هوا را طی 47 سال گذشته ایجاد کرده است.
همچنین از آنجایی که دی‌اکسید کربن، از سوختن ناقص منابع انرژی فسیلی حاصل می‌شود، جالب است بدانیم که نیروگاه‌ها (با حدود 30 درصد)، بیشترین سهم از آلودگی به وسیله نشر (CO2) را دارند. حدود 25 درصد دیگر از نشر (CO2) در بخش خانگی و تجاری و نزدیک به 25 درصد آن هم در بخش حمل‌ونقل ایجاد شده است. بعد از آنها، بخش صنعت (با 17 درصد)، چهارمین عامل نشر دی‌اکسید کربن است و نهایتاً بخش کشاورزی (با سه درصد)، کمترین سهم را در ایجاد آن داشته است. برای برآورد هزینه‌هایی که آلودگی هوا بر اکوسیستم و سلامت انسان وارد می‌کند، هزینه‌های تخریب (یعنی مقدار پولی که برای جبران صدمات واردشده به محیط‌های اثرپذیر انسانی و طبیعت لازم است) را محاسبه می‌کنند. بر اساس محاسبات بانک جهانی و سازمان حفاظت محیط زیست ایران، این هزینه در سال 1389 برابر 106 هزار میلیارد ریال (بر اساس قیمت‌های ثابت سال 1381) بوده است. این به آن معنی است که معادل حدود 20 درصد تولید ناخالص داخلی ایران در همان سال، به محیط‌های اثرپذیر (انسان و طبیعت) خسارات وارد شده است. بخشی از یک تحقیق انجام‌شده در مورد رابطه انواع آلودگی‌ها، مصرف انرژی و رشد اقتصادی4، نشان می‌دهد ارتباط متقابلی بین حجم نشر دی‌اکسید کربن (CO2) و درآمد سرانه در اقتصاد ایران وجود دارد. همچنین، مطالعه مذکور نشان می‌دهد فرضیه منحنی زیست‌محیطی کوزنتس مبنی بر وجود رابطه U وارون، بین نشر دی‌اکسید کربن و درآمد سرانه در اقتصاد ایران رد می‌شود. علت این وضعیت وجود رابطه متقابل (و نه یک‌طرفه) بین درآمد سرانه و نشر دی‌اکسید کربن است. سرانجام، همان مطالعه نشان می‌دهد اقتصاد کشور ما در مرحله‌ای از رشد قرار دارد که رشد اقتصادی با ایجاد آلودگی همراه است.
تفسیر نتایج بالا آن است که فعالیت‌های تولیدی در کشور ما و در شرایط فعلی، انرژی‌بر است و منجر به انتشار آلودگی می‌شوند. به علاوه، جبران و درمان همین آلودگی‌ها نیازمند انجام فعالیت‌های اقتصادی است که دوباره خود آنها هم آلوده‌کننده محیط زیست است! برای درک بهتر موضوع، شرایطی را تصور کنید که شما به خاطر وجود آلودگی‌ها، از نوشیدن آب لوله‌کشی خودداری کنید و به جای آن از آب‌های معدنی بسته‌بندی‌شده استفاده کنید، غافل از آنکه تولید همان آب‌ها هم دوباره به آلودگی محیط زیست (مثلاً به شکل ایجاد بطری‌های پلاستیکی) اضافه کرده است! در چنین مواردی، راه گریز از این چرخه منفی، استفاده از تکنولوژی‌های پاک و حرکت به سمت تولید محصولاتی است که تکنولوژی‌بر باشند و نه انرژی‌بر. با این وجود، این راه حل را به چشم یک راه‌حل ملی می‌توان دید و نه یک راه حل برای نشر آلودگی در سطح بین‌المللی.
پی‌نوشت‌ها:
1- Environmental Kuznets Curve (EKC)
2- Dematerialization
3- منبع تمامی آمارهای ذکر شده، ترازنامه انرژی مرکز آمار ایران در سال‌های مختلف است.
4- فطرس، محمدحسن؛ نسرین‌دوست، میثم، «بررسی رابطه آلودگی هوا، آلودگی آب، مصرف انرژی و رشد اقتصادی در ایران»، مطالعات اقتصاد انرژی، تابستان 1388، 6(21).
در حالی که در سال 1342 به ازای هر نفر از مردم ایران، حدود 628 کیلوگرم از انواع گازهای گلخانه‌ای (دی‌اکسید کربن، دی‌اکسید سولفور، اکسیدهای نیتروژن، تری‌اکسید سولفور، منواکسید کربن، متان و SPM) منتشر می‌شده است، با گذشت زمان و رشد اقتصادی رقم مذکور به 7285 کیلوگرم به ازای هر نفر در سال 1389 رسیده است. این به آن معنی است که سرانه آلودگی هوا طی 47 سال گذشته 5/11 برابر شده است. اگر اثرات جمعیت را در نظر نگیریم، می‌توانیم بگوییم که نشر انواع آلودگی‌ها طی دوره مذکور، حدود 33 برابر شده است.
در میان انواع مختلف گازهای گلخانه‌ای، چه به صورت سرانه و چه به صورت مطلق، دی‌اکسید کربن (CO2) سهم قابل توجهی دارد، به طوری که 97 درصد متوسط آلودگی هوا را طی 47 سال گذشته ایجاد کرده است.
همچنین از آنجایی که دی‌اکسید کربن، از سوختن ناقص منابع انرژی فسیلی حاصل می‌شود، جالب است بدانیم که نیروگاه‌ها (با حدود 30 درصد)، بیشترین سهم از آلودگی به وسیله نشر (CO2) را دارند. حدود 25 درصد دیگر از نشر (CO2) در بخش خانگی و تجاری و نزدیک به 25 درصد آن هم در بخش حمل‌ونقل ایجاد شده است. بعد از آنها، بخش صنعت (با 17 درصد)، چهارمین عامل نشر دی‌اکسید کربن است و نهایتاً بخش کشاورزی (با سه درصد)، کمترین سهم را در ایجاد آن داشته است. برای برآورد هزینه‌هایی که آلودگی هوا بر اکوسیستم و سلامت انسان وارد می‌کند، هزینه‌های تخریب (یعنی مقدار پولی که برای جبران صدمات واردشده به محیط‌های اثرپذیر انسانی و طبیعت لازم است) را محاسبه می‌کنند. بر اساس محاسبات بانک جهانی و سازمان حفاظت محیط زیست ایران، این هزینه در سال 1389 برابر 106 هزار میلیارد ریال (بر اساس قیمت‌های ثابت سال 1381) بوده است. این به آن معنی است که معادل حدود 20 درصد تولید ناخالص داخلی ایران در همان سال، به محیط‌های اثرپذیر (انسان و طبیعت) خسارات وارد شده است. بخشی از یک تحقیق انجام‌شده در مورد رابطه انواع آلودگی‌ها، مصرف انرژی و رشد اقتصادی4، نشان می‌دهد ارتباط متقابلی بین حجم نشر دی‌اکسید کربن (CO2) و درآمد سرانه در اقتصاد ایران وجود دارد. همچنین، مطالعه مذکور نشان می‌دهد فرضیه منحنی زیست‌محیطی کوزنتس مبنی بر وجود رابطه U وارون، بین نشر دی‌اکسید کربن و درآمد سرانه در اقتصاد ایران رد می‌شود. علت این وضعیت وجود رابطه متقابل (و نه یک‌طرفه) بین درآمد سرانه و نشر دی‌اکسید کربن است. سرانجام، همان مطالعه نشان می‌دهد اقتصاد کشور ما در مرحله‌ای از رشد قرار دارد که رشد اقتصادی با ایجاد آلودگی همراه است.
تفسیر نتایج بالا آن است که فعالیت‌های تولیدی در کشور ما و در شرایط فعلی، انرژی‌بر است و منجر به انتشار آلودگی می‌شوند. به علاوه، جبران و درمان همین آلودگی‌ها نیازمند انجام فعالیت‌های اقتصادی است که دوباره خود آنها هم آلوده‌کننده محیط زیست است! برای درک بهتر موضوع، شرایطی را تصور کنید که شما به خاطر وجود آلودگی‌ها، از نوشیدن آب لوله‌کشی خودداری کنید و به جای آن از آب‌های معدنی بسته‌بندی‌شده استفاده کنید، غافل از آنکه تولید همان آب‌ها هم دوباره به آلودگی محیط زیست (مثلاً به شکل ایجاد بطری‌های پلاستیکی) اضافه کرده است! در چنین مواردی، راه گریز از این چرخه منفی، استفاده از تکنولوژی‌های پاک و حرکت به سمت تولید محصولاتی است که تکنولوژی‌بر باشند و نه انرژی‌بر. با این وجود، این راه حل را به چشم یک راه‌حل ملی می‌توان دید و نه یک راه حل برای نشر آلودگی در سطح بین‌المللی.
پی‌نوشت‌ها:
1- Environmental Kuznets Curve (EKC)
2- Dematerialization
3- منبع تمامی آمارهای ذکر شده، ترازنامه انرژی مرکز آمار ایران در سال‌های مختلف است.
4- فطرس، محمدحسن؛ نسرین‌دوست، میثم، «بررسی رابطه آلودگی هوا، آلودگی آب، مصرف انرژی و رشد اقتصادی در ایران»، مطالعات اقتصاد انرژی، تابستان 1388، 6(21).
دیدگاه تان را بنویسید