هیچ‌کس از شوک نفتی مصون نیست

تاریخدان‌ها و متخصصان موضوعات ژئوپولتیکی، مدام می‌گویند که در هیچ زمانی در تاریخ به اندازه امروز تا این میزان میل به صلح وجود نداشته است. در حال حاضر جنگ‌ها و درگیری‌ها - قومی، ملی و‌...- به مراتب کمتر از دوره‌های پیشین تاریخ شده است. ولی سعی کنید که چنین چیزی را به ساکنان شهر حمص در سوریه بگویید. جایی که سال‌هاست جنگ و خشونت را تجربه می‌کند. یا در مقیاس جغرافیایی بزرگ‌تر، به اخباری توجه کنید که اخیراً از عراق مخابره می‌شود؛ جایی که دولت عراق با نیروهای افراطی برای کنترل کشور در حال نبرد است.
تروریست‌ها از شهرهای شمالی وارد این کشور شدند و به نظر می‌رسد قصد دارند در ادامه جنگ، شهرهای جنوبی را هدف بگیرند؛ جایی که بخش عمده تولید نفت این کشور در آنجا صورت می‌گیرد. همه اینها، این پرسش را متبادر می‌کند که خطر تجزیه عراق، چطور می‌تواند روی اقتصاد جهانی اثر بگذارد. البته بیشترین تاثیر داعش بر اقتصاد جهانی، از کانال نفت خواهد بود. احتمال کاهش تولید نفت در عراق همزمان با افزایش تقاضا و تحرک تولید صنعتی در آمریکا و چین، مطمئناً به قیمت‌های بالاتری برای نفت منجر خواهد شد. مصرف جهانی نفت در حال حاضر حدود 8/92 میلیون بشکه در روز است که در مقایسه با رقم 5/88 میلیون بشکه‌ای سال 2010، تقاضای جهانی بالاتری را برای نفت نشان می‌دهد. عراق در حال حاضر دومین تولیدکننده نفت اوپک، یک سازمان 12 عضوی از کشورهای صادرکننده نفت است که تولید این کشور، از سال 2011 تاکنون نزدیک به 22 درصد افزایش ‌یافته و به حدود 3/3 میلیون بشکه در روز رسیده است. قیمت نفت برنت از حدود 91 دلار ماه ژانویه (اواسط دی‌ماه) به بالای 110 دلار در روزهای اخیر رسیده است. البته در رشد اخیر قیمت، عوامل ژئوپولتیک دیگری مثل ناپایداری‌های سیاسی چند هفته گذشته در لیبی و اقدامات روسیه در منطقه کریمه نیز نقش داشته است. البته، با اقدامات آمریکا برای استخراج نفت به شیوه‌های جدید، ظرفیت تولید نفت این کشور حدود چهار میلیون بشکه طی چهار سال اخیر، افزایش داشته است. با این حال، نباید از حجم وسیعی از سرمایه‌گذاری خارجی که روی توسعه مخازن نفتی عراق در سال‌های اخیر اجرا شده، به سادگی گذشت. گفته می‌شود عراق به طور بالقوه، ظرفیت تولید شش میلیون بشکه نفت در روز را در حال حاضر دارد. برای مقایسه بهتر، کافی است توجه داشته باشید که بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت جهان یعنی روسیه و عربستان، روزانه حدود 10 میلیون بشکه نفت تولید می‌کنند. جنگ در شمال عراق ممکن است میدان‌های نفتی جنوب این کشور را دچار مساله نکند، ولی می‌تواند سرمایه‌گذاران خارجی را از این کشور خارج کند و برنامه‌های موجود برای توسعه بخش نفت عراق را، حداقل به تاخیر بیندازد. به خصوص با توجه به اینکه اخیراً تولید نفت لیبی و سوریه نیز کاهش یافته و دو کشور بزرگ تولیدکننده نفت دیگر یعنی ونزوئلا و نیجریه نیز، با عدم ثبات سیاسی مواجه هستند.

واکنش بازارهای مالی جهانی
بازارهای مالی جهانی نیز در دو هفته گذشته در واکنش به پیشرفت‌های حملات تروریستی داعش، علائم منفی از خود نشان دادند. این موضوع نیز، عموماً به دلیل نگرانی نسبت به آینده منابع نفتی عراق صورت گرفته است. در این بین، واکنش بازارهای مالی منطقه شدیدتر بود. به طوری که دو هفته پیش و با شروع حملات داعش، بازارهای مالی خاورمیانه به طور متوسط حدود پنج درصد کاهش داشت و بازارهای مالی ترکیه نیز، ریزش چهاردرصدی را تجربه کرد. نکته قابل ‌توجه، واکنش ضعیف ارتش عراق بوده که تصور می‌شد به دلیل آموزش دیدن توسط نیروهای آمریکایی و اتکا به ثروت غنی نفتی این کشور، قدرت بیشتری داشته باشد. بروز تردیدها در خصوص توانایی ارتش این کشور، آینده عراق را نیز با علامت سوال‌های بیشتری مواجه کرده است. به خصوص اینکه، دشمن ارتش عراق در این مرتبه، گروه تروریستی بسیار خشن داعش است که حتی القاعده نیز آنها را «افراطی» خوانده است. نکته مورد بحث دیگر در این زمینه، واکنش‌های احتمالی ایران در صورت بروز مشکلات بزرگ‌تر از قبیل حمله داعش به بغداد، پایتخت کشور همسایه و دوست ایران است. ایران و عراق مجموعاً یک‌پنجم ذخایر نفتی اثبات‌شده جهان را در اختیار دارند و هر تنشی که ایران را نیز به نوعی درگیر ماجرا کند، قیمت‌های نفت را (که از آغاز حملات داعش حدود شش درصد افزایش ‌یافته) بالاتر خواهد برد. کشورهایی مثل ترکیه که وابستگی زیادی به واردات انرژی (خصوصاً از این کشورها) دارند، نسبت به تحولات آتی حساس‌تر خواهند بود. البته در کاهش چهاردرصدی ارزش سهام ترکیه، اقدامات اولیه داعش مثل گروگانگیری اعضای کنسولگری ترکیه، نقش پررنگی داشت.
البته، بعضاً گفته می‌شود که اثرات بحران عراق و کاهش صادرات نفتی این کشور، بر اقتصاد ایالات متحده و در نتیجه اقتصاد جهانی، منفی خواهد بود. چرا که آمارها نشان می‌دهد ایالات متحده مقدار بسیار زیادی از واردات نفت خود کاسته است و مطابق آمارها، واردات نفت ایالات متحده در حال حاضر نسبت به سال 2003، حدود 20 درصد کاهش یافته است. این موضوع ما را به یاد گفته باراک اوباما در انتخابات سال 2008 می‌اندازد که گفته بود «وابستگی ایالات متحده به «استبداد نفت»، به تامین مالی تروریسم در عراق و دیگر مناطق جهان کمک کرده است. یکی از خطرناک‌ترین سلاح‌ها در جهان امروز، قیمت نفت است. ما با واردات این حجم از نفت، نزدیک به 700 میلیون دلار در روز را برای بی‌ثبات کردن و تهدید کشورها در سطح جهان هزینه می‌کنیم. این وجوه، به منظور تامین هزینه بمب‌های تروریست‌ها هزینه می‌شود». در نتیجه رویکرد جدید آمریکا، دولت این کشور در ماه آوریل سال جاری اعلام کرد برای نخستین بار در حدود 20 سال گذشته، تولید نفت این کشور از میزان واردات آن، بیشتر شده است.
این موضوع به این معناست که ایالات متحده، در حال حاضر حساسیت کمتری نسبت به شوک‌های مقداری و قیمتی نفتی در جهان دارد و دیگر، شرایط مشابه دهه 1970 نیست. در آن زمان، کشورهای عربی بعد از درگیری با اسرائیل، تصمیم به تحریم نفتی ایالات متحده گرفتند که برای آمریکا می‌توانست هزینه‌های بسیاری داشته باشد. با این حال و با وجود کاهش وابستگی اقتصاد ایالات متحده به واردات نفت، چیزی که همه کارشناسان روی آن توافق دارند این است که ایالات متحده، به طرز اجتناب‌ناپذیری به بازارهای جهانی وابسته است و در نتیجه، در صورتی که اوضاع در عراق وخیم شود، اقتصاد ایالات متحده و به تبع آن اقتصاد جهان، به هیچ وجه در امنیت نخواهد بود.
جان دافیلد، نویسنده کتاب «بر فراز یک بشکه: هزینه‌های وابستگی آمریکا به نفت خارجی»1 (2008) می‌گوید: «هزینه‌های ایالات متحده از یک شوک بزرگ نفتی، کمتر از هزینه‌هایی است که در گذشته ممکن بود وجود داشته باشد. آسیب‌پذیری اصلی آمریکا دیگر اثرات مستقیم شوک نفتی نیست، بلکه اثرات این شوک بر سایر مناطق جهان، آمریکا را متاثر می‌کند و این موضوع، فارغ از این است که خود ایالات متحده چقدر نفت از خاورمیانه وارد می‌کند.» دلیل این موضوع این است که بسیاری از کشورهای صنعتی نوظهور جهان مثل کشورهای شرق آسیا، وابستگی بسیار شدیدی به واردات نفت دارند. اقتصاد آمریکا نیز به خصوص وابستگی شدیدی به کالاهای تولید‌شده در سه کشوری دارد که بیشترین اتکا را به واردات انرژی دارند: چین، کره جنوبی و ژاپن. به همین دلیل است که کاهش واردات نفت از خاورمیانه توسط برخی از کشورها نیز، هیچ‌گاه نمی‌تواند جلوی تبعات منفی شوک‌های نفتی بر اقتصاد جهانی را بگیرد.

پی‌نوشت:
1- بشکه به عنوان معادل کلمه Barrel در نظر گرفته شده است. اما این کلمه علاوه بر این، معنای لوله اسلحه را نیز دارد که وجهی دوگانه به عنوان این کتاب می‌دهد.