پازل پولی دولت

دولت یازدهم در نیمه نخست امسال چقدر درآمدهای نفتی و مالیاتی داشته است؟ این درآمدها چقدر با ارقام از قبل پیش‌بینی‌شده مطابقت داشته است؟ این ارقام چقدر توانسته‌اند هزینه‌های دولت را پوشش دهند؟ روند درآمدهای دولت نسبت به گذشته صعودی یا نزولی بوده است؟ با حفظ این روند تا پایان امسال چه اتفاقی در مجموع درآمدهای نفتی و مالیاتی دولت رخ خواهد داد؟ و در مجموع چقدر این روند را می‌توان قابل اتکا دانست؟

افزایش نیاز به نفت

آخرین گزارش بانک مرکزی از وضعیت مالی دولت یازدهم نشان می‌دهد که در نیمه نخست امسال هرچند درآمدهای غیرنفتی دولت رشد قابل توجهی داشته اما در نهایت با توجه به هزینه‌های دولت، کسری این بخش نسبت به مدت‌ مشابه سال‌‌ گذشته بیشتر شده است. به همین دلیل می‌توان گفت نیاز دولت به درآمدهای نفتی برای پوشش منفی بودن تراز عملیاتی بیشتر شده که در این اوضاع، درآمدهای نفتی نسبت به سال گذشته روندی نزولی‌ داشته است. در شش‌ماهه نخست امسال درآمدهای غیرنفتی دولت بیش از 9 /58 هزار میلیارد تومان بوده که از این میزان 3 /43 هزار میلیارد تومان درآمدهای مالیاتی بوده و حدود 6 /15 هزار میلیارد تومان مربوط به سایر درآمدها بوده است. اما این آمارها نسبت به گذشته چقدر تغییر کرده‌اند و نسبت به رقم پیش‌بینی‌شده چه وضعیتی دارند؟

9 /58 هزار میلیارد تومان درآمدهای غیرنفتی دولت در نیمه نخست امسال حاکی از رشد 26‌درصدی این شاخص نسبت به مدت مشابه سال گذشته است. در نیمه نخست سال گذشته نیز وضعیت درآمدهای غیرنفتی مثبت گزارش شده بود اما میزان مثبت بودن آن 14 درصد بود که اکنون این روند صعودی، شدت بیشتری گرفته است. با این حال رقم پیش‌بینی‌شده و مصوب برای شش‌ماهه نخست امسال 2 /80 هزار میلیارد تومان بود. این رقم یعنی عقب‌ماندگی 3 /21 هزار میلیارد‌تومانی از رقم پیش‌بینی‌شده. در مجموع برای امسال نیز 3 /157 هزار میلیارد تومان درآمد غیرنفتی پیش‌بینی شده که برای تحقق این هدف در نیمه دوم امسال دولت باید 4 /98 هزار میلیارد تومان درآمد غیرنفتی داشته باشد. یعنی رقمی بیش از 6 /1 برابر درآمدی که در نیمه نخست امسال داشته است. به عبارتی اگر تغییری در این بخش رخ ندهد و به همان میزان نیمه نخست امسال درآمدهای غیرنفتی دولت در نیمه دوم امسال تکرار شود، در بخش تراز عملیاتی شاهد کسری 5 /39 هزار میلیارد‌تومانی خواهیم بود. یعنی رقمی بالاتر از وضعیت نیمه نخست امسال. همه این عبارات حاکی از نیاز بیشتر دولت به درآمدهای نفتی است اما آیا می‌توان به این درآمدها چشم دوخت؟

عقب‌ماندن درآمدهای نفتی

در شرایطی که نیاز درآمدی دولت به بخش نفت حتی بیش از دو سال گذشته به نظر می‌رسد اما روند درآمدهای این بخش نسبت به سال گذشته منفی است. کسری تراز عملیاتی در نیمه نخست امسال در حالی 8 /37 هزار میلیارد تومان است که این رقم در نیمه نخست سال گذشته 2 /32 هزار میلیارد تومان و در نیمه نخست سال 93 معادل 2 /29 هزار میلیارد تومان بود. اما با این حال به نظر می‌رسد دولت چندان هم به بخش درآمدهای نفتی خود نمی‌تواند تکیه کند. در گزارش نماگر اقتصادی بانک مرکزی مربوط به شش‌ماهه نخست امسال در بخش واگذاری دارایی‌های سرمایه‌ای میزان مجموع منابع حاصل از نفت و فرآورده‌های نفتی 5 /24 هزار میلیارد تومان اعلام شده است. مقایسه این رقم با درآمدهای نفتی شش‌ماهه نخست سال گذشته و مدت مشابه سال قبل‌تر از آن نشان می‌دهد که این میزان درآمد نسبت به دو برهه زمانی مورد اشاره به ترتیب 4 /3 هزار میلیارد و 5 /1 هزار میلیارد تومان کاهش داشته است. بانک مرکزی میزان ‌درصد این کاهش در نیمه نخست امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته را بیش از 12 درصد اعلام کرده است. با وجود نزولی بودن این روند اما مقایسه این رقم با میزان کاهش 22‌درصدی سال گذشته گویای این است که میزان منفی بودن درآمدهای نفتی کمی بهبود یافته است.

از سوی دیگر درآمد 5 /24 هزار میلیارد‌تومانی نفتی در حالی است که رقم مصوب شش‌ماهه امسال در بودجه 9 /37 هزار میلیارد تومان بود. این دو رقم عدم تحقق 4 /13 هزار میلیارد‌تومانی طی شش‌ماهه نخست امسال را نشان می‌دهد که اگر بخواهیم ماهانه آن را محاسبه کنیم به رقم 2 /2 هزار میلیارد تومان در ماه می‌رسیم. در واقع درآمدهای نفتی طی نیمه نخست امسال هر ماه بیش از 2 /2 هزار میلیارد تومان کمتر از رقم پیش‌بینی‌شده بوده است. اگر همین روند ادامه پیدا کند و در نیمه دوم امسال نیز میزان درآمدها دقیقاً به اندازه نیمه نخست امسال باشد آن وقت میزان عدم تحقق درآمدهای نفتی به 5 /25 هزار میلیارد تومان می‌رسد که مشخص نیست دولت چگونه می‌تواند این درآمد پیش‌بینی‌شده اما محقق‌نشده نفتی را تامین کند. اما چرا دولت نتوانسته درآمدهای نفتی‌اش را تحقق ببخشد؟

درآمدهای کاهش‌یافته

هرچند از گزارش بانک مرکزی شاید نتوان به علت‌های اصلی کاهش درآمدها در بخش نفت دست یافت اما می‌توان بخش‌هایی را که بیشترین تاثیر را در این کاهش درآمدهای نفتی داشتند مشخص کرد. «منابع حاصل از نفت و فرآورده‌های نفتی» که بانک مرکزی آن را گزارش می‌دهد مربوط به پنج بخش «منابع حاصل از ارزش نفت خام»، «منابع حاصل از صادرات فرآورده‌های نفتی و میعانات گازی»، «منابع حاصل از فروش داخلی میعانات گازی»، «دو درصد فروش نفت خام برای مناطق نفت‌خیز و محروم» و «منابع ارزشی ناشی از قیمت و مقدار صادرات نفت خام و میعانات» است. از میان این پنج بخش بیشترین کاهش درآمدها مربوط به منابع حاصل از فروش داخلی میعانات گازی است که این بخش درآمدی در نیمه نخست امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته بیش از 94 درصد کاهش داشته است. این درحالی است که در این بخش میزان درآمدها در نیمه نخست سال گذشته نسبت به مدت مشابه سال 93 بیش از 36 درصد رشد یافته بود. درآمد فروش داخلی میعانات گازی در حالی طی شش‌ماهه نخست امسال 40 میلیارد تومان بوده که این رقم در مدت مشابه سال گذشته بیش از 850 میلیارد تومان گزارش شده بود. علاوه بر این، منابع حاصل از ارزش نفت خام نیز وضعیت تقریباً مشابهی داشته است.

میزان منابع حاصل از ارزش نفت خام در نیمه نخست امسال در حالی 6 /17 هزار میلیارد تومان گزارش شده که این رقم در مدت مشابه سال گذشته 9 /20 هزار میلیارد تومان و در مدت مشابه سال 93 هم 6 /26 هزار میلیارد تومان اعلام شده بود. در کنار این کاهش حدود 16‌درصدی منابع حاصل از ارزش نفت خام عقب ماندن درآمد این بخش از درآمد پیش‌بینی‌شده نیز به میزان قابل توجه 20 هزار میلیارد تومان است. این میزان تحقق نیافتن درآمدها در بخش «دو درصد فروش نفت خام برای مناطق نفت‌خیز و محروم» نیز در حد سه هزار میلیارد تومان است. میزان کاهش درآمد این بخش نسبت به شش‌ماهه نخست سال گذشته نیز بیش از 14 درصد محاسبه شده است. همچنین طی نیمه نخست امسال «منابع حاصل از صادرات فرآورده‌های نفتی و میعانات گازی» نیز تنها 2 /5 هزار میلیارد تومان بوده که این رقم نسبت به مدت مشابه سال گذشته چهار درصد کاهش داشته است. میزان کاهش درآمد در این بخش در مدت مشابه سال گذشته نسبت به همین مدت در سال 93 بیش از 29 درصد بود. بدین ترتیب در این شرایط افزایش نیاز به نفت و کاهش درآمدهای نفتی دولت باید به درآمدهای دیگر خود فکر کند. از میان درآمدهای قابل اتکای دولت درآمدهای مالیاتی است که طبیعتاً در شرایط رونق، دولت تکیه بیشتری بر آن می‌تواند داشته باشد. اما آیا در واقعیت هم دولت توانسته از این بخش درآمدهای بیشتری نسبت به گذشته کسب کند؟

رشد درآمدهای مالیاتی

رشد حدود 30‌درصدی درآمدهای مالیاتی دولت در نیمه نخست امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته شاید امیدوارکننده‌ترین آمار درباره درآمدهای دولت طی این مدت باشد. در این مدت دولت در مجموع 3 /43 هزار میلیارد تومان درآمد مالیاتی داشته که این رقم تحقق 81‌درصدی از درآمد مصوب شش‌ماهه امسال در این بخش را نشان می‌دهد. پیش از این در بودجه امسال برای نیمه نخست امسال پیش‌بینی‌شده بود که دولت در این مدت بتواند 9 /52 هزار میلیارد تومان درآمد کسب کند اما در واقعیت 6 /9 هزار میلیارد تومان از درآمدهای پیش‌بینی‌شده مالیاتی محقق نشده است. با حفظ همین روند اگر دولت 3 /43 هزار میلیارد تومان دیگر طی نیمه دوم امسال درآمد مالیاتی کسب کند آن وقت این مجموع 6 /86 هزار میلیارد تومان درآمدهای مالیاتی‌اش طی 12‌ماهه امسال 2 /17 هزار میلیارد تومان عقب‌ماندگی از رقم پیش‌بینی‌شده‌اش خواهد داشت. هرچند این میزان نسبت به آن رقم 5 /25 هزار میلیارد تومان عدم تحقق درآمد نفتی در امسال (که با توجه به ادامه روند نیمه نخست امسال پیش‌بینی می‌شود) وضعیت بهتری دارد اما به هر ترتیب به نظر می‌رسد در بخش مالیاتی نیز دولت با عدم تحققی مواجه شود. تنها تفاوت آن با بخش نفت در کمتر بودن آن است که این نشان می‌دهد دولت در بخش مالیاتی پیش‌بینی واقعی‌تری داشته است. علاوه بر این، 3 /43 هزار میلیارد تومان درآمد مالیاتی در نیمه نخست امسال درحالی است که این میزان در شش‌ماهه ابتدایی سال گذشته 4 /33 هزار میلیارد تومان و در شش‌ماهه ابتدایی سال 93 معادل 3 /31 هزار میلیارد تومان بود. با این حال این درآمد 3 /43 هزار میلیارد تومانی در بخش درآمدهای مالیاتی و 6 /15 هزار میلیارد تومانی در بخش سایر درآمدها نتوانسته هزینه جاری 1 /95 هزار میلیارد‌تومانی دولت و هزینه 7 /1 هزار میلیارد‌تومانی تنخواه‌گردان (اعتبارات هزینه‌ای) دولت در نیمه نخست امسال را تامین کند و به همین دلیل تراز عملیاتی منفی حدود 9 /37 هزار میلیارد تومان در این مدت ثبت شده است. همچنین در بخش شرح وضعیت تراز عملیاتی و سرمایه‌ای اشاره شده که در نیمه نخست امسال بیش از 2 /13 هزار میلیارد تومان پرداخت‌های عمرانی صورت گرفته است. این در حالی است که رقم مصوب شش‌ماهه پرداخت‌های عمرانی امسال 2 /29 هزار میلیارد تومان بود که با احتساب این دو رقم می‌توان محاسبه کرد که تنها 45 درصد رقم پیش‌بینی‌شده برای بخش عمرانی بودجه اختصاص یافته است. با این حال این میزان 53 درصد نسبت به مدت مشابه سال 94 افزایش داشته است.

ریشه‌های رشد مالیات

اما درآمدهای مالیاتی مورد اشاره که رشد قابل توجهی در امسال داشتند بیشتر با اتکا به کدام بخش‌ها بودند؟ از میان پنج گروه اصلی مالیات‌ها یعنی مالیات بر اشخاص حقوقی، مالیات بر درآمدها، مالیات بر ثروت، مالیات بر واردات و مالیات بر کالاها و خدمات در نیمه نخست امسال بیشترین درآمد مالیاتی متعلق به بخش مالیات بر اشخاص حقوقی است. این بخش‌ در سنوات گذشته نیز معمولاً بیشترین سهم را از درآمدهای مالیاتی داشته است. اما مروری بر میزان افزایش درآمدهای این بخش‌ها نشان می‌دهد که بیشترین افزایش مربوط به درآمد مالیات بر کالاها و خدمات با 34 درصد رشد در نیمه نخست امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته است. پس از این مالیات بر درآمدها و مالیات بر واردات نیز هرکدام 28 درصد رشد داشته که نسبت به بقیه بخش‌ها رشد بیشتری داشته‌اند. در واقع به نظر می‌رسد بیشترین فشار مالیاتی بر مالیات بر کالاها و خدمات بوده که این بخش شامل هفت گروه مالیات بر فروش فرآورده‌های نفتی، دو درصد مالیات سایر کالاها، مالیات بر ارزش ‌افزوده، عوارض خروج مسافر از مرزهای کشور، مالیات بر فروش سیگار، مالیات بر نقل و انتقال اتومبیل و مالیات شماره‌گذاری خودرو است. در این میان نیز بیشترین افزایش رشد 176‌درصدی در گروه مالیات بر فروش فرآورده‌های نفتی است. در عین حال بیشترین عدم تحقق مربوط به مالیات بر واردات است که میزان آن به 5 /4 هزار میلیارد تومان رسیده است. اما تنها بخشی که درآمدش به صورت کامل محقق شده مالیات بر درآمدهاست که بیشتر شامل مالیات بر حقوق کارکنان بخش عمومی و خصوصی است.