این شبکه‌های فریبکار

نشر شایعات و دروغ‌های آنلاین قدمتی به اندازه خود اینترنت دارد. پیام‌های فریبکارانه‌ای که تا پیش از این به صورت Hoax به‌ ای‌میل‌های افراد ارسال می‌شد، حالا راه آسان‌تر و جذاب‌تری برای انتشار پیدا کرده است: شبکه‌های اجتماعی!

در این فضای شبکه‌ای، بینش و نگرش ما به آسانی می‌تواند تحت تاثیر اشتباهات عامدانه یا سهوی دیگران قرار بگیرد. شما با عضویت در یک شبکه اجتماعی می‌توانید به دنیای بی‌کرانی از روابط میان فردی و گروهی پیوند بخورید که در دل آن حجم عظیمی از اطلاعات هر لحظه نشر و بازنشر می‌شود. اما چه کسی می‌تواند به شما تضمین بدهد که این اطلاعات صحیح، موثق و قابل اعتماد هستند؟ هر کدام از ما نیز با بازنشر پیامی که به صحت آن اطمینان نداریم به زنجیره انتشار این شایعات می‌پیوندیم و شخص یا اشخاص دیگری را در معرض فریب‌های این شبکه نامطمئن قرار می‌دهیم. شایعات رایج در شبکه‌های اجتماعی که در برخی موارد مانند یک بمب در افکار عمومی منفجر می‌شوند، مختص مکان یا کشور خاصی نیستند. در هر نقطه از جهان که مردم، موبایل به دست یا پشت کامپیوتر به دنیای شبکه‌های اجتماعی سرک می‌کشند هر روز و هر لحظه صدها و شاید هزاران خبر نادرست روی شبکه‌ها آپلود می‌شود که برخی به عمد آبرو، اعتبار یا شهرت اشخاص یا کسب و کار آنان را نشانه می‌روند یا برخی دیگر ناآگاهانه تصویر ذهنی عموم مردم از هویت ملی، فرهنگ، قومیت یا جنسیت را مخدوش می‌کنند یا حتی در امور سیاسی و دیپلماتیک کشورها تنش‌زایی می‌کنند. برخی از این شایعات نیز که به امنیت اجتماعی یا حوزه سلامت و بهداشت مربوط می‌شوند خواب آسوده شب را از چشم بسیاری از کاربران شبکه می‌ربایند و سبب ایجاد تنش و ناآرامی در جامعه می‌شوند. تنش‌هایی که گاهی رفع آن و بازگرداندن آرامش و امنیت به افکار عمومی برای دولت‌ها هزینه‌های گزافی دارد.

برخی از رایج‌ترین شایعات در شبکه‌های اجتماعی را می‌توان در دسته‌بندی زیر مشاهده کرد:

■مرگ چهره‌ها: هر کدام از ما دست کم یک بار خبر نادرست درگذشت یک هنرپیشه، فوتبالیست یا یک چهره سیاسی را در شبکه اجتماعی خود خوانده‌ایم. ستارگان سینما، موسیقی، مدل‌های مشهور، ورزشکاران بنام و سران و دولتمردان دنیا از این گونه شایعات جان سالم به درنمی‌برند. جاستین بیبر، یکی از بدشانس‌ترین قربانیان این شایعات در طول تاریخ اینترنت است که بارها و بارها خبر مرگ او در رسانه‌های اجتماعی منتشر شده است. در کشور ما نیز هر از گاهی شایعه درگذشت هنرپیشگان یا مردان سیاست فضای شبکه‌های اجتماعی را پر می‌کند. می‌توان گفت یکی از دلایل نشر این اخبار، مخالفان یا دشمنان شخصی این گونه افراد هستند که آتش نفرت یا خشم خود را با نشر خبر مرگ آنان فرو می‌نشانند.

■ای‌میل‌های زنجیره‌ای: برخلاف گذشته بازنشر این ای‌میل‌ها در شبکه‌های اجتماعی بسیار آسان شده است. اکثر این ای‌میل‌ها محتوای دروغینی مانند خبر برنده شدن شما در یک قرعه‌کشی، گم شدن یک کودک، درخواست کمک‌های خیریه یا خبر سوء رفتار با حیوانات دارد. این نوع محتوا به دلیل تاثیرگذاری عاطفی یا هیجانی بر دریافت‌کننده او را وا‌می‌دارد تا با بازنشر آن خود را در یک اقدام اخلاقی شریک و سهیم تصور کند.

■شایعات سیاسی: شایعاتی که خبر از بیماری، مرگ، کناره‌گیری، فساد مالی یا اخلاقی و در نهایت عزل و نصب سیاستمداران دارد در این گروه قرار می‌گیرد. نوع پرحاشیه این گونه شایعات در مواردی است که اخبار کذبی در مورد اقدامات خاص دولت‌ها منتشر می‌شود و مدعی افشاگری است یا حاکی از حمله نظامی به کشور، درگیری در مرزها، تظاهرات یا شورش‌های سیاسی است. دامنه پیامدهای سیاسی و اجتماعی این گونه شایعات به حدی است که گاهی جبران آن برای دولتمداران ناممکن است.

■شایعات بهداشتی و پزشکی: یکی از رایج‌ترین شایعات در شبکه‌های اجتماعی اخبار نادرست مربوط به مسائل پزشکی، بهداشت و سلامت هستند. این گونه پیام‌ها غالباً خبر از آلودگی یک ماده غذایی، مرگبار بودن یک دارو یا شیوع بیماری‌های مهلک می‌دهند و در برخی موارد نیز کاملاً هدفمندانه و به منظور ضربه زدن به اعتبار برندهای خاص غذا و دارو منتشر می‌شوند. به دلیل حساسیت و البته جذابیت این دسته اخبار، دریافت‌کنندگان آن بدون چک کردن صحت و سقم مطلب یا منبع خبر، آن را برای دیگران ارسال می‌کنند. خبر مسکن‌های مرگبار، آلودگی آب آشامیدنی، خرماهای داعشی، دلسترهای کورکننده، یا مرگ ناشی از ابولا تنها نمونه‌هایی از این شایعات در شبکه‌های اجتماعی ما بوده‌اند.

دروغ‌پراکنی با سرعت نور!

پیش از پیدایش فیس‌بوک و توئیتر گروه‌های اجتماعی کوچک بودند و ارتباطات شخصی‌تر بود. اما امروزه با وجود شبکه‌های گسترده اجتماعی تنها چند ثانیه لازم است که از جزیی‌ترین و خصوصی‌ترین مسائل زندگی یک هنرپیشه گرفته تا اخبار داغ سیاسی و اجتماعی و حتی شایعات و دروغ‌پردازی‌های شگفت‌آور در یک شبکه ارتباطی به وسعت جهان منتشر شود.

در ارتباطات روزمره ما قادریم تنها اطلاعات یا اخبار را با تعداد انگشت‌شماری از افراد به اشتراک بگذاریم اما تنها با یک گوشی موبایل و دسترسی به یکی از شبکه‌های اجتماعی می‌توانیم به بیش از صدها نفر در آن واحد پیام بفرستیم. از همه مهم‌تر آنکه اطلاعات حساس که در روابط چهره به چهره در انتقال آن دقت و وسواس به خرج می‌دهیم در شبکه‌های اجتماعی با کمترین دقت و نگرانی بازنشر می‌شوند. هر کدام از مخاطبان یا دوستان ما نیز پیام‌های دریافتی را به صدها نفر از دوستان دیگر خود در شبکه‌های اجتماعی ارسال می‌کنند. در لابه‌لای این اطلاعات، شایعات و اخبار کذب نیز به همین شیوه منتشر می‌شوند و ضریب نفوذ آنها از انتشار دهان به دهان نیز بیشتر است چرا که مبتنی بر متن هستند. معمولاً سرعت نشر و ضریب تکرار و نفوذ شایعات آنقدر زیاد است که فرصتی برای صحه‌گذاری آنها نیست و افکار عمومی را هم خلع سلاح می‌کند.

در بیشتر موارد کسانی که اقدام به نشر یا بازنشر این گونه شایعات می‌کنند کمتر به زیانبار بودن آن می‌اندیشند. برخی این پیام‌ها را شوخی محض می‌دانند. برخی دیگر تصور می‌کنند دایره بازنشر این پیام‌ها آنقدر محدود است که کسی از آن آسیب نخواهد دید. برخی هم که از احتمال کذب بودن این اخبار بی‌خبرند، تصور می‌کنند برای آگاه کردن سایرین یک وظیفه و مسوولیت اجتماعی یا اخلاقی بر عهده آنهاست. بنابراین ناخواسته به دایره مجرمان شایعه‌پراکن می‌پیوندند.

آنچه به نشر سریع‌تر و گسترده‌تر این گونه پیام‌ها دامن می‌زند، جدا از جذابیت موضوع و تحریک اذهان، این است که بیشتر افراد به طور همزمان در شبکه‌های اجتماعی متعددی حضور دارند. بنابراین کسی که یک پیام را در وایبر دریافت می‌کند ممکن است آن را در سایر شبکه‌ها مانند توئیتر، فیس‌بوک، واتس‌آپ یا اینستاگرام هم به اشتراک بگذارد. ویژگی دیگر شبکه‌های اجتماعی آنلاین که در واقع آنها را از ارتباطات رودررو متمایز می‌کند این است که شما هنگام ارسال و اشتراک محتوا، مخاطب خود را نمی‌بینید. به همین سبب بسیاری از پیام‌هایی که نشر آن در ارتباطات مستقیم میسر نیست به راحتی در ارتباطات شبکه‌ای بازنشر می‌شود. فرستندگان این پیام‌ها از جوک‌های جنسیتی و قومی یا تصاویر غیراخلاقی گرفته تا شایعه‌پراکنی در مورد رویدادهای مهم سیاسی و اجتماعی، حتی کسانی که عامدانه گفتار و نقل‌قول‌های بزرگان یا جریان‌های تاریخی را دستکاری می‌کنند پشت کامپیوتر و موبایل خود پنهان‌اند. به همین خاطر کسی از نشر دروغ و کذب و شایعه واهمه‌ای ندارد.

همه آنچه گفته شد می‌تواند نکات مهمی را در مورد قدرت شبکه‌های اجتماعی به ما بیاموزد. کاربران شبکه‌های اجتماعی باید بیاموزند این شبکه‌ها وسیله تفریح و سرگرمی نیستند که هر کس هر طور می‌خواهد از آن استفاده کند. به خصوص جایگاه رهبران فکری در محیط سایبر از حساسیت ویژه‌ای برخوردار است. در مورد چنین اشخاصی، نظیر خبرنگاران، روشنفکران و خود رسانه‌ها، مردم با اعتماد کامل به فرستنده، پیام را باور و آن را بازنشر می‌کنند. بی‌تردید شبکه‌های اجتماعی ابزار بسیار قدرتمندی هستند. آیا ما نیز به درستی از آنها استفاده می‌کنیم؟