یاد می‌گیریم که فقط یاد بگیریم

امسال که بلومبرگ وضعیت نوآوری علمی در کشورهای جهان را بررسی کرده است، متاسفانه نام ایران در میان 50 کشور اول دیده نشد. بنا بر آنچه خبرگزاری دانشجویان (ایسنا) گزارش داده، بر اساس شش شاخص در این بررسی‌ها، مالزی به عنوان اولین کشور اسلامی، در شاخص نوآوری دارای رتبه 27، ترکیه دارای رتبه 35، تونس دارای رتبه 44 و مراکش دارای رتبه 50 است.

شاخص‌ها خیلی موضوعات عجیب و دور از انتظاری نبودند، کارشناس‌ها «شدت تحقیق و توسعه»، «ظرفیت تولید»، «شدت فناوری‌های پیشرفته»، «سطوح آموزشی»، «پژوهشگران» و «ثبت اختراع» را در 200 کشور علمی جهان بررسی کردند و با توجه به وضعیت هریک از این شاخص‌ها رتبه نوآوری علمی آنها را تعیین کردند.

واقعیت این است که من ترجیح می‌دهم در مورد این موضوع از نگاه معلمی و با استناد به سال‌ها تجربه تدریس در دانشگاه بنویسم. چون بحث علمی در مورد وضعیت ایران در هریک از این شاخص‌ها در تخصص من نیست و نمی‌توانم تحلیل مورد نظر را ارائه دهم. اما ارتباط هر روزه من با دانشجویان در این سال‌ها نشانه‌هایی را به من نشان داده که شاید نگاه ذره‌بینی به آنها کشف دلایل ناشناخته بروز این تغییرات در رتبه علمی را واضح‌تر کند.

متاسفانه فرزندان ایران در جست‌و‌جوی دانش در ایران امروز در فراگیری مفاهیم اصلی و یادگیری یا به زبان ساده‌تر حفظ کردن مطالب ممتاز هستند. اما درست وقتی که کمی از این جایگاه فاصله می‌گیرند و به سوی راه‌های خلاقانه و ناشناخته هدایت می‌شوند حرکتی چشمگیر انجام نمی‌دهند.

همین امروز اگر در مهم‌ترین نهادهای علمی وضعیت تدوین مقاله‌های علمی در سطح دانشگاه‌ها را نگاهی بیندازید، می‌بینید که پژوهشگران ایران با تولید مقالات قابل قبول علمی در دنیا رتبه اول منطقه و مقام 16 تولید علم جهان را در اختیار دارند. این نشان می‌دهد که پژوهش یا به عبارت ساده‌تر تبیین نظریات و نکات علمی یا تکمیل روندهای علمی و پژوهشی پیشین در ساختار علمی کشور بسیار خوب و توانا به‌روز شده و این توانایی در تمام دنیا هم به خوبی دیده شده است.

اما در ردیف‌های پژوهشی نوآوری یا تحلیل خلاقانه دیده نمی‌شود. در حقیقت خلاقیت و نوآوری در ایران بسیار کم است و کم هم دیده می‌شود. من بعد از سال‌ها تدریس در دانشگاه به ‌جرات می‌توانم بگویم که تا به حال ندیدم مهندسی اقدام نوآورانه‌ای را انجام دهد یا مخترعان کشور، نوآوری و تولد خلاقیت علمی خاصی را در ایران ثبت کنند. ایران و نهادهای علمی ایران هم‌اکنون به پیشرفته‌ترین آزمایشگاه‌ها مجهز هستند که اتفاقاً درب آنها به روی پژوهشگران باز است، اما این حس جست‌وجو و کشف اتفاق علمی جدید در پژوهشگران دیده نمی‌شود.

همه آنچه هم‌اکنون در دنیای علمی ایران دیده می‌شود، بیشتر ادامه تحصیل و پیروی از روش بنیان گذاشته‌شده‌ای است که حالا تکمیل شده، چون اصولاً ما علاقه داریم که خیلی سریع به نتیجه برسیم. نه در میان پژوهشگران بلکه در میان همه ملت نیز این خصوصیت پررنگ شده است. به جای آزمایش راه‌های جدید و صبر برای دیدن نتیجه آن، ترجیح می‌دهیم راه قبل را به یک شکل جدید به سرعت در همان مسیر امتحان کنیم. کمی به عقب برگردیم و با فاصله به دانشجویان و پژوهشگران نگاه کنیم، می‌بینیم که داستان از دوران کودکی کلید می‌خورد، کودک سرزمین ایران در همان مقاطع حساس شکل‌گیری شخصیتی به تجربه کردن و بروز خلاقیت و نوآوری خود تشویق نمی‌شود و بیشتر راه‌های موجود به او نشان داده می‌شود که در آن راه برود. روش‌های تربیتی یا تحصیلی ایران به ‌دور از خلاقیت فقط با کپی هدایت می‌شوند. در حالی که در بسیاری از کشورهای دنیا، کودک در همان ابتدا رها می‌شود که هر آنچه را که به ذهن دارد، بیان و سپس تجربه کند. در نظام آموزش و تربیتی ایران برتری با نمره و با معیار کمی دیده می‌شود، اما کیفیت آن و بکر و نو بودن فکر و اندیشه افراد مورد توجه قرار نمی‌گیرد. در همه سال‌های تحصیل و تربیت به خوبی یاد می‌گیرند که «یاد بگیرند»، تشویق نمی‌شوند که تجربه و آزمایش کنند. وقتی از ابتدا روش تربیتی پیش گرفته‌شده برای فرزند این‌گونه است به‌طور طبیعی همین نوع نگاه تا بزرگی هم ادامه دارد و در آموزش عالی هم همان روش ادامه پیدا می‌کند. در حالی که آموزش عالی می‌تواند نقطه تعالی و رشد همه خلاقیت‌ها و نوآوری‌ها باشد.

بارها در کلاس‌ها دیده‌ام که به دانشجو تکنیک داده می‌شود که موضوعی را حل کند، اتفاقاً کار را به خوبی انجام می‌دهد، اما هیچ خلاقیت و نوآوری در آن دیده نمی‌شود و او دقیقاً بر اساس آموخته‌ها و تکنیک‌های موجود راه را پیش رفته است.

به جرات می‌توانم بگویم که دانشجوی خلاق و شجاعی که تجربه و آزمایش کند بسیار کم دیده‌ام. چند ماه پیش داور پایان‌نامه یکی از دانشجویان در دانشگاه بودم، دانشجو شماره‌های صفحه را از انتها به ابتدا تنظیم کرده بود، یعنی صفحه اول از 20 شروع می‌شد و به ترتیب از اعداد کم می‌شد، از او پرسیدم با چه هدفی این کار را کردی؟ پاسخ داد: «می‌خواهم شنونده دفاعیات من بداند که چقدر زمان می‌برد تا توضیحات تمام شود و بیخودی منتظر پایان نماند.» این موضوع خیلی ساده بود، اما نشان از خلاقیت و شجاعت دانشجو داشت. ممکن است این دانشجو نمره 20 نگیرد اما قطعاً نمره 17 یا 18 را دریافت می‌کند و این به خوبی نشان می‌دهد که او نوآوری را به جای تکرار انتخاب کرده، اتفاقی که شاید سال‌ها در میان دانشجویان نبینید.

حالا که نیم‌نگاهی به وضعیت تربیت و تحصیل در ایران انداخته‌ایم اتفاقاً بار دیگر باید برگردیم و نگاهی دقیق به شاخص‌های بررسی کشورهای نوآور جهان بیندازیم؛ «شدت تحقیق و توسعه»، «ظرفیت تولید»، «شدت فناوری‌های پیشرفته»، «سطوح آموزشی»، «پژوهشگران» و «ثبت اختراع». تک‌تک این شاخص‌ها می‌تواند زلزله‌ای برای نظام آموزشی امروز ایران باشد. بی‌توجهی به ساختار تربیتی و آموزشی امروز در ایران و تکرار روش‌های موجود در سال‌های آینده هم باز نمی‌تواند تاثیر شگفت‌انگیز در ساختار علمی کشور به‌جای بگذارد. قدم‌ها باید محکم‌تر از مجموعه اقدامات امروز باشد. باید فضای آموزشی را آنقدر آزاد و رها گذاشت که دانش‌آموز خود به دنبال کشف و علم باشد. این دانش‌آموز بعد از ورود به آموزش عالی هم باید دست باز داشته باشد و هر موضوعی را که می‌خواهد آزمایش و تجربه کند به عنوان موضوع پایان‌نامه انتخاب کند. شرایط باید برای او فراهم باشد که خلاقیت و نوآوری خود را بروز دهد، خلاقیت و نوآوری او باید دیده و تشویق شود. برای تحقیق و پژوهش خلاقانه و نه تکمیل روش‌های علمی موجود سرمایه‌گذاری شود تا پژوهشگر هم به ایده جدید فکر کند و برای عملی کردن آن تلاش کند.

این آمار و تقلیل رتبه ایران در میان کشورهای نوآور تلنگر اساسی به نظام آموزشی کشور و از آن مهم‌تر به معلم‌ها و استادهاست. باید تکانی به خود بدهیم و دانش‌آموز و دانشجویی خلاق تربیت کنیم. به‌سادگی با تکرار و پیروی روش‌های قبلی هرچند با بهترین شکل و جدیدترین روش موافقت نکنیم و همراه پروژه نشویم. نظام تشویق و توسعه را با نظام ایده‌های نو و بکر گره بزنیم و برای بالا رفتن سطح علمی ایران در همه موضوعات تلاش کنیم. اینکه ایران توانسته رتبه یک منطقه در تولید علم را داشته باشد غرورآفرین است، اما این غرور در کنار تولد و تولید خلاقیت شگفت‌انگیز می‌شود. نگاهی به کشورهایی که در ردیف‌های این بررسی نشسته‌اند کمی می‌تواند راه و روش تغییر شرایط آموزشی موجود را نشان دهد. ایرانی که پر است از سرمایه‌های جوان و اتفاقاً جویای علم و علم‌اندوزی باید با برنامه‌ریزی صحیح و به ‌موقع جای خود را میان برترین کشورهای علمی باز کند و اتفاقاً از کشورهای همسایه و منطقه سبقت بگیرد.