مچ‌اندازی پول و شبه‌پول

نقدینگی در سال جاری روند آرام‌تری را نسبت به سه سال اخیر طی می‌کند. روندی که در هفت ماه ابتدایی سال طی شد، روایتگر آن است که رشد نقطه‌به‌نقطه نقدینگی در حال حرکت به سمت کمترین مقدار دهه جاری است. از طرفی در مهرماه، رشد پول نیز پس از چند ماه به شدت افزایشی، منفی شد که مقارن با تحولات اتفاق افتاده در بازارهای دارایی بود. اگر کاهش قدرت پول در ماه‌های آتی نیز تداوم یابد، می‌توان به خنثی‌سازی اثر تورمی نقدینگی حداقل در کوتاه‌مدت امیدوار بود. اما اگر تحولات رخ‌داده در هفت ماه ابتدایی سال در پنج ماه انتهایی نیز عیناً تکرار شود، حجم پول و شبه‌پول به چه ارقامی خواهند رسید؟

سناریوهای نقدینگی 97

مطابق جدیدترین گزارش بانک مرکزی، حجم نقدینگی در انتهای مهرماه 97، به بیش از 1693 هزار میلیارد تومان رسیده است. ترکیب نقدینگی نیز به این شکل است: 242 هزار میلیارد تومان پول و 8 /1451 هزار میلیارد تومان شبه‌پول.

در اولین ماه پاییز، میزان نقدینگی اقتصاد ایران به اندازه 4 /21 هزار میلیارد تومان رشد کرد، این رشد یعنی در هر روز مهرماه به طور میانگین 713 میلیارد تومان بر بار نقدینگی اقتصاد ایران افزوده شده است. اگر از بعد سالانه بررسی شود، از مهر 96 تا مهر 97، تقریباً 290 هزار میلیارد تومان نقدینگی جدید در اقتصاد ایران ایجاد شد، در نتیجه به طور روزانه در طول یک سال گذشته، حدود 795 میلیارد تومان نقدینگی متولد شده است. قابل مشاهده است که تولید میانگین روزانه نقدینگی در یک ماه گذشته، آرام‌تر از میانگین سالانه بوده است. نکته مثبت در آمارهای اخیر این است که رشد نقطه‌به‌نقطه نقدینگی در سال جاری نسبت به سال گذشته کندتر شده است. در مهر 97 نسبت به مهر 96، رشد نقدینگی 7 /20 درصد بوده، در حالی که این عدد برای مهر 96 نسبت به مهر 95، معادل 3 /23 درصد گزارش شده بود. رشد ماهانه نقدینگی در هفت‌ماهه ابتدایی سال گذشته به طور متوسط 8 /1 درصد بوده است، اما این عدد در هفت‌ماهه ابتدایی سال جاری به کمتر از 5 /1 درصد رسیده است. همین موضوع سبب شده تا سطح رشد نقطه‌به‌نقطه نیز نسبت به سال‌های 94، 95 و 96 در سطوح کمتری قرار گیرد. از اردیبهشت سال جاری، رشد نقطه‌به‌نقطه نقدینگی از سطح 21 درصد فراتر نرفته است. با اینکه رشد نقدینگی در زیر کانال 21 درصد حبس شده، همچنان رقم بالایی محسوب می‌شود.

اما در مورد روند نقدینگی تا انتهای سال جاری چه سناریوهایی قابل محاسبه است؟ اگر شدت رشد نقدینگی از آبان تا اسفند، همانند هفت ماه ابتدایی سال (46 /1 درصد در ماه) باشد، احتمالاً نقدینگی در پایان اسفندماه 97 از مرز 1800 هزار میلیارد تومان خواهد گذشت، اما رشد نقطه‌به‌نقطه به کمتر از 20 درصد خواهد رسید. رکوردی که از بهمن 1390 بی‌سابقه است. در واقع از یازدهمین ماه سال 90 به بعد، هیچ‌گاه نرخ رشد نقطه‌به‌نقطه نقدینگی از 20 درصد کمتر نبوده است و این می‌تواند نشانه‌ای از وضعیت اشباع نقدینگی در اقتصاد کشور باشد. اما اگر در پنج ماه باقی‌مانده رشد نقدینگی همچون پنج ماه انتهایی سال گذشته باشد، حجم نقدینگی به چه صورت تغییر خواهد کرد؟ در پنج ماه پایانی سال 96، به طور متوسط در هر ماه معادل 7 /1 درصد بر حجم نقدینگی افزوده شده بود، اگر این سناریو در سال جاری نیز تکرار شود، حجم نقدینگی از 1840 هزار میلیارد تومان عبور خواهد کرد و رشد نقطه‌به‌نقطه حدوداً 7 /20 درصد خواهد بود. اما در سناریو سوم وضعیت بدبینانه‌تری در نظر گرفته می‌شود. در هفت ماه ابتدایی سال، نقدینگی در مردادماه پرشتاب‌ترین وضعیت را داشت و رشد ماهانه 8 /2درصدی را ثبت کرد. اگر فرض شود در پنج ماهی که داده‌های پولی در مورد آنها گزارش نشده، رشد ماهانه 8 /2درصدی در نقدینگی اتفاق افتد، رشد نقطه‌به‌نقطه نقدینگی در پایان سال از 27 درصد و حجم نقدینگی از 1940 هزار میلیارد تومان خواهد گذشت. در سناریو سوم، رقم رشد نقطه‌به‌نقطه بار دیگر به سطوح سال 95 باز خواهد گشت که خبر خوبی نخواهد بود. اما به طور کلی از سناریوهای در نظر گرفته‌شده می‌توان نتیجه گرفت که اگر اتفاقی ویژه‌ای در سال جاری نیفتد و سناریو اول حکمفرما شود، در این حالت، رشد نقطه‌به‌نقطه نقدینگی در مینیمم هفت‌ساله قرار خواهد گرفت.

اتفاق ویژه مهرماه

در اولین ماه پاییز، در داده‌های مربوط به نقدینگی یک اتفاق جدید رخ داد که مربوط به تحولات پول و شبه‌پول بود. در مهرماه رشد ماهانه پول برای اولین‌بار پس از فروردین، منفی شد. در حقیقت اگر از اولین ماه سال که معمولاً رشد ماهانه پول طی سال‌های اخیر منفی بوده، فاکتور بگیریم، رشد ماهانه پول آخرین‌بار در مهرماه 96 منفی بوده است. در سال گذشته آمارها بیانگر این بود که پس از تصمیم بانک مرکزی مبنی بر کاهش نرخ سود در شهریورماه، نرخ رشد پول از شبه‌پول سبقت گرفته است. به طوری که از شهریور تا دی‌ماه 96، پول 10 درصد و شبه‌پول 5 /3 درصد رشد را ثبت کرده بودند. رشد سه برابری پول باعث شده بود سیالیت نقدینگی نسبت به قبل دچار تغییر محسوسی شود و برخی کارشناسان، همین عامل را یکی از عوامل محرک بازارهای مالی از جمله بازار ارز و سکه معرفی کردند. هر چند در مقابل برخی دیگر معتقد بودند نوع نقدینگی در ایران، در هر حال منجر به حجیم شدن پول و رشد شاخص قیمت‌ها می‌شد و اگر نرخ سود کنترل نمی‌شد، اتفاقی به مراتب سخت‌تر در انتظار اقتصاد ایران بود. در هر حال در مهرماه، رشد پول پس از یک سال (فارغ از فروردین) منفی شد که با وقایع اتفاق افتاده در بازار ارز نیز همخوانی داشت. چراکه بازار ارز نیز در نیمه دوم همین ماه بود که وضعیت باثبات را پس از مدت‌ها تجربه کرد و این تا حدودی رابطه مستقیم قدرت پول و قدرت تحریک‌پذیری بازارها را نشان می‌دهد. اتفاق دیگری که در نسبت‌های نقدینگی افتاد این بود که سهم پول از نقدینگی، با 3 /0 درصد کاهش به 3 /14 درصد رسید. اما با کاهش رخ‌داده نیز همچنان پول وضعیت پرقدرتی را مخابره می‌کند. اگر به آمار سال‌های گذشته رجوع شود، قدرت پول در انتهای ماه هفتم سال‌های 94، 95 و 96 کمتر از حال حاضر بود و نسبت پول به نقدینگی، عدد کمتری را نشان می‌داد. پس همچنان، خطر سیالیت پول پابرجاست و نمی‌توان نتیجه گرفت که با کاهش یک‌ماهه، ثبات نقدینگی حاصل شده است. اگر به رشد نقطه‌به‌نقطه پول رجوع کنیم، قدرت آزادشده پول در طول یک سال گذشته بیش از پیش نمایان خواهد شد، طوری که رشد نقطه‌به‌نقطه پول عدد 7 /47 درصد را نشان می‌دهد، در حالی که رشد شبه‌پول 2 /17 درصد گزارش شده است. عدد 7 /47 درصد عدد ویژه‌ای است، حداقل در دهه جاری هیچ‌گاه رشد یک‌ساله پول به بیش از 40 درصد تجاوز نکرده بود، اما اکنون این عدد در مرز 50 درصد قرار دارد؛ در واقع حتی در تلاطمات ابتدای دهه جاری در بازار ارز و در شاخص قیمت‌ها، پول به این اندازه تقویت نشده بود که در یک سال گذشته شده است. علت تقویت یکباره پول، بیش از هر چیز به سپرده‌های سرمایه‌گذاری بلندمدت موجود در بانک‌ها بازمی‌گشت، تا زمانی که نرخ سود عدد جذابی بود، ضریب تمایل نقدینگی برای تبدیل شدن به سپرده جاری (پول) اندک بود و با همین روش، نسبت پول برای دوره‌ای چند ساله ثابت مانده بود. اما با کمرنگ شدن جذابیت نرخ سود، تمایل سرازیری نقدینگی به بیرون از بانک افزایش یافت و رشد یکباره حجم پول را رقم زد. عدد رشد نقطه‌به‌نقطه بیانگر آن است که همچنان تحریک نقدینگی برای بازار دارایی‌ها به قوت خود باقی است و نمی‌توان با رشد منفی یک‌ماهه، به طور کلی از آن صرف‌نظر کرد.

انرژی آزادشده پول

بسیاری از کارشناسان، آنچه در سال جاری در شاخص قیمت‌ها اتفاق افتاد را نه به افزایش قیمت دلار بلکه به رشد نقدینگی در طول سال‌های اخیر مرتبط می‌دانند. داده‌های اقتصاد ایران حاکی از این است که نقدینگی بیشتر از آنکه با تولید ناخالص داخلی در ارتباط باشد، با شاخص قیمت‌ها مرتبط بوده است. در حقیقت، هرگاه نقدینگی در اقتصاد ایران دچار رشد شدید شده، انعکاس آن در شاخص قیمت‌ها نمایان شده است و این یعنی، انرژی نقدینگی هیچ‌گاه در محل تولید تخلیه نشده است. اخیراً در یک نشست دانشجویی، تیمور رحمانی استاد اقتصاد دانشگاه تهران، علت این وضعیت را فضای بی‌ثبات اقتصاد کشور قلمداد کرده است؛ در حقیقت به عقیده او به دلیل فضای پرالتهاب اقتصاد ایران، نقدینگی هیچ‌گاه تولید را بر سوداگری و بازارهای زودبازده ترجیح نداده است و لازمه هجوم سیل نقدینگی به سمت تولید نیز ایجاد یک فضای باثبات است.

اقتصاددانان مهم‌ترین عامل تورم در کشور را رشد تقاضای کل می‌دانند. تقاضای کل نیز جز با رشد قابل توجه پول خلق نمی‌شود، در حقیقت تورم معمولاً یک ریشه پولی دارد. اگر رشد حجم پول بیش از رشد تولید باشد، یعنی عرضه (تولید) هیچ‌گاه به اندازه تقاضا (پول) رشد نکرده و این می‌تواند مهم‌ترین عامل رشد شاخص قیمت‌ها  معرفی شود. اگر به آمار اقتصاد ایران در طول یک سال گذشته بنگریم، رشد حجم پول فاصله نجومی از رشد تولید گرفته است و یکی از علل اصلی تحریک شاخص قیمت‌ها را پدید آورده است. این معما را که رشد نقدینگی در طول سال‌های قبل افزایشی بوده اما شاخص قیمت‌ها ثابت مانده شاید بتوان با همین فرضیه توضیح داد. تاخیری که در رابطه رشد نقدینگی با رشد شاخص قیمت‌ها (نرخ تورم) رخ داد، در چند ماه اخیر تا حدودی جبران شد، علت تاخیر را هم می‌توان به حبس پول نسبت داد، در حقیقت با اینکه رشد نقدینگی بالا بود اما رشد حجم پول به اندازه رشد شبه‌پول نبود. حجم پول توسط سپرده‌های سرمایه‌گذاری مدت‌دار در بانک‌ها در کنترل بود و به همین علت به بازارهای دارایی و تقاضای کل اقتصاد سرایت نکرده بود. اما تمایل پول به خارج از دایره بانک‌ها که از سال گذشته آغاز و در تابستان امسال شدت گرفت، در نهایت شاخص قیمت‌ها را در طول چند ماه گذشته دچار نوسان کرد. آزاد شدن قدرت پول و تقارن زمانی آن با کاهش نرخ سود در شهریور سال گذشته، بیش از هر چیز از قدرت پنهان نقدینگی موجود بانک‌ها و موسسات مالی خبر می‌دهد. برای سنجش میزان انرژی آزادشده پول، می‌توان نسبت پول ایجادشده به کل نقدینگی ایجادشده در طول یک سال گذشته را محاسبه کرد. بر اساس داده‌های بانک مرکزی، از مهر 96 تا مهر 97 حدوداً 290 هزار میلیارد تومان نقدینگی در اقتصاد کشور ایجاد شد، اما سهم پول از نقدینگی جدید ایجادشده چقدر بوده است؟ داده‌ها حاکی از این است که 2 /78 هزار میلیارد تومان از نقدینگی ایجادشده، در اثر خلق پول بوده است. با این حساب حدود 27 درصد از خلق نقدینگی به پول تعلق داشته که رقم بسیار قابل توجهی است. چرا که در سال‌های گذشته سهم پول در خلق نقدینگی عدد بسیار کمتری را نشان می‌داد. مثلاً سهم پول از نقدینگی جدید ایجادشده بازه مشابه پیشین (یعنی از مهر 95 تا مهر 96) معادل هفت درصد بوده است. بنابراین انرژی که از سمت پول بر شاخص قیمت‌ها وارد شده، حداقل در چند سال اخیر بی‌سابقه بوده است. همین قدرت پول به اندازه کافی علت رشد قیمت‌ها در طول سال جاری را نشان می‌دهد. در این میان سیاستگذار نیز برای شناسایی راه‌حل افت تورم، بیشتر از آنکه به حواشی توجه کند باید به ریشه بپردازد. کارشناسان معتقدند ریشه تورم سبقت قابل توجه رشد پول از رشد تولید است و نه احتکار، سفته‌بازی، کلاهبرداری یا هر چیزی از این دست. از این‌رو صرف وقت و هزینه کشور برای مبارزه با احتکار، توجهات را از ریشه‌های اصلی تورم برمی‌گرداند و موجب هدررفت بیشتر منابع کشور خواهد شد.

سناریوهای پولی

تا پایان سال جاری حجم پول به چه میزانی خواهد رسید؟ در هفت ماه ابتدایی سال جاری، رشد ماهانه پول 1 /3 درصد بوده است. این در حالی است که رشد ماهانه شبه‌پول تقریباً معادل 2 /1 درصد محاسبه می‌شود که بار دیگر ثابت می‌کند که شتاب پول در سال جاری بسیار شدیدتر از شبه‌پول بوده است. اگر روند ادامه سال همچون هفت ماه ابتدایی باشد، حجم پول در انتهای اسفند باید به حدود 283 هزار میلیارد تومان و حجم شبه‌پول به حدود 1541 هزار میلیارد تومان برسد. در این وضعیت سهم پول از نقدینگی معادل 16 درصد خواهد بود، عددی که هم‌تراز با اعداد موجود در سال 93 است. همچنین در این وضعیت رشد نقطه‌به‌نقطه پول معادل 2 /45 درصد خواهد شد. اما اگر وضعیت در پنج ماه انتهایی سال جاری، همچون پنج ماه مشابه سال 96 باشد مچ‌اندازی پول و شبه‌پول به کدام سمت خواهد رفت؟ در پنج ماه انتهایی سال 96، رشد متوسط ماهانه پول 5 /3 درصد و رشد متوسط ماهانه شبه‌پول 5 /1 درصد بوده است. اگر این وضعیت در بازه مشابه سال جاری تقارن یابد، در این حالت حجم پول در انتهای سال 97 به 288 هزار میلیارد تومان و حجم شبه‌پول به سطح 1564 خواهد رسید. در این حالت نیز سهم پول از نقدینگی حدوداً معادل 16 درصد خواهد بود. اما رشد نقطه‌به‌نقطه نقدینگی حدوداً دو درصد از سناریوی اول بیشتر خواهد شد. در نتیجه چنانچه تحولات پول و شبه‌پول در پنج ماه انتهایی سال طبق این دو سناریو طی شود، قدرت پول از نقدینگی در انتهای سال جاری به بیشترین مقدار در طول چهار سال اخیر خواهد رسید. باید توجه داشت که در سناریوی اول، رشد نقدینگی در طول هفت ماه ابتدایی سال در نظر گرفته شده است که شامل رشد منفی 3 /3درصدی پول در فروردین نیز می‌شود. در اولین ماه سال معمولاً رشد پول منفی است و اگر از این ماه در محاسبات فاکتور گرفته شود، رشد ماهانه پول در شش ماه بعدی سال 97 حدود 2 /4 درصد می‌شود. اگر فرض شود که قدرت پول از آبان تا اسفند، همچون اردیبهشت تا مهر (2 /4 درصد در ماه) تقویت شود، سناریوی پولی پایان دیگری را رقم خواهد زد و قدرت پول افزایش بیشتری را نشان خواهد داد.