اعتمادسازی ارزی
آیا دلارهای متکایی به بانک‌ها روانه می‌شوند؟
نوسانات نرخ ارز، به شکل دوره‌ای در اقتصاد کشور وجود دارد و این نوسانات، باعث می‌شود که همواره بخش قابل توجهی از اسکناس‌های خارجی بازار، راهی خانه‌ها شوند. این دلارها، به دلارهای متکایی معروف شدند، زیرا باید برای حفاظت و امنیت از دلارها در جایی از خانه پنهان شوند و چه جایی بهتر از متکا. اما ضرر دلارهای متکایی این است که در شرایطی که سیاستگذار نیاز قابل توجهی به اسکناس خارجی دارد، عملاً این اسکناس از چرخه اقتصادی خارج شده است.
المیرا ابوالفتحی: نوسانات نرخ ارز، به شکل دوره‌ای در اقتصاد کشور وجود دارد و این نوسانات، باعث می‌شود که همواره بخش قابل توجهی از اسکناس‌های خارجی بازار، راهی خانه‌ها شوند. این دلارها، به دلارهای متکایی معروف شدند، زیرا باید برای حفاظت و امنیت از دلارها در جایی از خانه پنهان شوند و چه جایی بهتر از متکا. اما ضرر دلارهای متکایی این است که در شرایطی که سیاستگذار نیاز قابل توجهی به اسکناس خارجی دارد، عملاً این اسکناس از چرخه اقتصادی خارج شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که میزان ارزهای خانگی رقمی حدود 20 تا 25 میلیارد دلار است، رقمی که به اندازه نیمی از بودجه جاری کشور است. غلامحسین شافعی، رئیس این اتاق، در ماه‌های گذشته اعلام کرده بود: «حدود سه سال و نیم پیش، اتاق (بازرگانی) ایران رسماً و کتباً به بانک مرکزی پیشنهاد داده بود که در ایران بین ۲۰ تا ۲۵ میلیارد دلار ارز خانگی وجود دارد که اگر بانک مرکزی بتواند برای جلب اعتماد مردم اقدام کند، این ذخایر ارزی می‌تواند دوباره به چرخه اقتصاد کشور بازگردد اما این کار انجام نشد.» بنابراین در شرایطی که تقاضا برای دلار افزایش یابد و مسیر دلار نیز صعودی باشد، چسبندگی دلارها در خانه‌ها نیز افزایش می‌یابد. یکی از راه‌‌ها برای جذب دلارهای خانگی به چرخه اقتصاد، ایجاد جذابیت از طریق سپرده‌های ارزی است. به بیان دیگر، ایجاد نرخ سود مشخص می‌تواند باعث شود که صاحبان دلارها، ترغیب شوند تا منابع خود را در بانک‌ها سرمایه‌گذاری کنند. نکته قابل توجه دیگری که در این خصوص وجود دارد این است که امنیت نگهداری در بانک‌ها به مراتب از نگهداری خانگی، بیشتر است و این گزینه نیز باعث می‌شود که افراد برای سپرده‌گذاری ارزی، تمایل پیدا کنند. این موضوع باعث شده که بانک مرکزی در هفته‌های اخیر، در خصوص فعال شدن سپرده‌های ارزی، تمرکز کند.
جاذبه‌ها و دافعه‌های سپرده ارزی
با اینکه برخی عوامل باعث شده که سپرده‌گذاری ارزی، حداقل بر روی کاغذ جذاب باشد، اما دو موضوع باعث شده که در حال حاضر، استقبال از سپرده ارزی قابل توجه نباشد. یکی از عواملی که موجب شده معمولاً مردم تمایلی به سپرده‌گذاری ارزی در بانک‌ها نداشته باشند این است که در گذشته و در مقطعی کوتاه تجربه‌ای رخ داد که این سپرده‌ها به ریال تبدیل و سود و اصل آن با ریال تصفیه شد. این روند به دلیل سیاست‌های گذشته بوده ولی اثر آن در حافظه مردم برجای مانده است. این در حالی است که بانک مرکزی به کرات اعلام کرده است اصل و سود سپرده ارزی باید بر اساس نوع ارز سپرده‌گذاری‌شده، پرداخت شود.
بر اساس خبری که 26 اسفند سال گذشته بر روی پایگاه خبری بانک مرکزی قرار گرفت، این نهاد تاکید کرد بانک‌ها سپرده‌های ارزی را باید به صورت اسکناس ارزِ سپرده‌گذاری‌شده پرداخت کنند. هنگامی که سپرده‌گذاری با تحویل اسکناس ارز انجام شده باشد، بانک سپرده‌پذیر در صورت درخواست سپرده‌گذار مکلف و متعهد به عودت همان اسکناس ارز بوده و علاوه بر این سود سپرده ارزی نقدی نیز باید به صورت نقدی (اسکناس ارز) پرداخت شود. بر اساس مقررات و بخشنامه‌های صادره از سوی بانک مرکزی، بانک‌های عامل در زمان برداشت یا بستن حساب از سوی مشتریان ملزم به پرداخت عین اسکناس ارز هستند. به عبارت دیگر در صورتی که سپرده‌گذاری با تحویل اسکناس ارز انجام شده باشد، بانک سپرده‌پذیر در صورت درخواست سپرده‌گذار مکلف و متعهد به عودت همان اسکناس ارز بوده و علاوه بر این سود سپرده ارزی نقدی نیز باید به صورت نقدی (اسکناس ارز) پرداخت شود. در راستای ایجاد اطمینان کافی برای سپرده‌گذاران ارزی در شبکه بانکی و ایجاد فرصت سپرده‌گذاری برای بانک‌ها نزد بانک مرکزی یا امکان معاوضه منابع بانک مرکزی اخیراً بخشنامه جدیدی به شبکه بانکی ابلاغ شده است. همچنین بانک‌ها مکلف شده‌اند هنگام سپرده‌پذیری ارزی در رسید تحویلی به مشتری مواردی نظیر نوع ارز، نحوه وصول ارز از مشتری، تعهد به بازپرداخت به اسکناس ارزی و پرداخت سود به صورت اسکناس ارزی را قید کنند. بانک مرکزی در این گزارش تاکید کرده است که برای اینکه منابع جمع‌آوری‌شده در قالب این نوع سپرده‌های ارزی برای بانک‌های سپرده‌پذیر بدون استفاده نباشد بانک مرکزی این فرصت را برای بانک‌های عامل ایجاد کرده است که نه‌تنها هزینه‌های جمع‌آوری و نگهداری سپرده ارزی را به حداقل برسانند، بلکه با استفاده از این فرصت‌ها منابع ارزی بی‌مصرف نزد مردم به چرخه اقتصادی کشور بازگشته و در جای خود مورد بهره‌برداری مناسب قرار گیرد. البته بانک مرکزی، مشخص نکرده که به طور طبیعی، بانک‌ها چه استفاده‌ای می‌توانند از اسکناس‌های خارجی داشته باشند، اما بانک مرکزی می‌تواند از این منابع برای تنظیم شرایط بازار استفاده کند و تنها مجرای عرضه دلار در بازار، دلارهای نفتی نباشد. یکی از موارد دیگری که باعث عدم تمایل به سپرده‌گذاری شده است، پوشش ندادن سپرده ارزی توسط صندوق ضمانت سپرده است. در این خصوص باید تمهیداتی به وجود آید که صندوق ضمانت سپرده‌ها، نه‌تنها سپرده ریالی، بلکه سپرده‌های ارزی را نیز تضمین کند.
اهمیت سپرده ارزی
اما سوال اینجاست که چرا سپرده‌های ارزی و جریان اسکناس در اقتصاد داخل کشور بسیار مهم است؟ چرا این اهمیت در کشورهای دیگر وجود ندارد و سپرده‌های ارزی، به این میزان سود دریافت نمی‌کنند؟ به عقیده کارشناسان یکی از دلایلی که باعث شده تمرکز بر روی اسکناس خارجی در کشور افزایش یابد، عدم امکان بهره‌گیری از کارت‌های اعتباری خارجی در داخل کشور است. در همه اقتصادها وجود کارت‌های اعتباری باعث شده تمرکز بر اسکناس کاهش یابد، این روند را می‌توان در داخل نیز مشاهده کرد که پس از شروع به کار کارت‌های شتابی، تمرکز از اسکناس ریالی برداشته شد، اما در حقیقت به دلیل فعال نشدن کارت‌های اعتباری خارجی، هنوز تقاضای بالایی برای نیاز دلاری وجود دارد و حتی بسیاری از کسب‌وکارها برای رفع نیازهای خود وارد بازار شده و تقاضای اسکناس خارجی می‌کنند.
قوانین نظارتی سپرده‌های ارزی
بررسی‌ها نشان می‌دهد برخلاف سپرده‌های ریالی که سیاست‌های نظارتی از سوی شورای پول و اعتبار در آن بسیار پررنگ بوده، اما در خصوص سپرده‌های ارزی، این سیستم نظارتی قوی وجود ندارد. بر اساس قوانین ارزی که بانک مرکزی در سال 91 به تصویب رساند، در بانک‌ها می‌توانند سه نوع حساب ارزی به شکل حساب‌های پس‌انداز، حساب جاری و حساب مدت‌دار داشته باشند، البته تنها به سپرده‌های سرمایه‌گذاری سود تعلق می‌گیرد و به گفته مسوولان بانک مرکزی نیز این سود باید به شکلی باشد که اصل و سود سپرده، با ارز خارجی سپرده‌گذاری‌شده پرداخت شود. به عنوان مثال اگر شخصی هزار دلار در بانکی سپرده‌گذاری کرده و این سپرده شش درصد سود داشته باشد، بانک مقصد باید پس از یک سال هزار و 60 دلار به مشتری بپردازد. تفاوت قابل توجهی که میان سپرده‌های ارزی و ریالی وجود دارد این است که نرخ سود در سپرده‌های ریالی برای هر زمان مشخص، از سوی سیاستگذار تعیین می‌شود، اما این روند سیاستگذاری در سپرده ارزی وجود ندارد و تنها یک سقف سود، برای سپرده‌های ارزی به تازگی مشخص شده است. میزان حداقل سرمایه لازم برای افتتاح حساب نیز از سوی هر بانک تعیین می‌شود. کارمزد و شرایط فسخ قرارداد هم جزو دیگر مواردی است که بانک‌ها می‌توانند با صلاحدید خود تعیین کنند. در این خصوص مخاطبان نیز باید با اطلاع از شرایط بانک‌ها، تصمیمات لازم را برای افتتاح ارزی داشته باشند.
دامنه نرخ سود سپرده‌های ارزی
در هفته‌های گذشته حساسیت در سپرده‌های ارزی باعث شده که نرخ‌های سود متنوعی نیز برای این سپرده‌ها در نظر گرفته شود. نرخ سود سپرده دلاری در میان بانک‌های مختلف، تفاوت قابل توجهی دارد، در برخی از بانک‌ها این نرخ در سطح 5 /4 درصد قرار دارد که این بانک یک نوع بانک تخصصی‌شده است. البته برخی از بانک‌های دولتی نیز برای سپرده ارزی نرخ سود شش درصد نیز تعیین کردند. البته، به نظر می‌رسد که در برخی از بانک‌ها می‌توان با توجه به مقدار سپرده‌گذاری ارزی، میزان نرخ سود را تغییر داد و سود بیشتری کسب کرد. بررسی‌ها حاکی از آن است که سپرده‌گذاران ارزی، می‌توانند با حاضر شدن در شعب از مکانیسم سپرده‌گذاری ارزی اطلاع کسب کنند، اما به دلیل اینکه در گذشته استقبال از سپرده‌گذاری ارزی کمرنگ بوده، حساسیتی نیز در این خصوص وجود نداشته است و نرخ سودهای متنوعی وجود دارد. در ادامه شرایط سپرده‌گذاری در برخی از بانک‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
1- بانک منتخب دولتی: این بانک، در یک اطلاعیه شرایط و مقررات افتتاح حساب کوتاه‌مدت ارزی و سرمایه‌گذاری مدت‌دار را مشخص کرده است. در بخش کوتاه‌مدت عنوان شده که افتتاح حساب یاد شده صرفاً به ارز دلار و یورو امکان‌پذیر است و حداقل مبلغ برای افتتاح حساب و مانده قابل قبول به منظور تخصیص سود 100 دلار یا 100 یورو است. به مانده حساب سپرده سرمایه‌گذاری کوتاه‌مدت ارزی با نرخ علی‌الحساب به صورت روزشمار و بر مبنای نرخ‌های بین‌المللی در پایان هر ماه طبق ضوابط مربوط سود تعلق می‌گیرد. نکته قابل توجه این است که عنوان شده، به سود متعلقه، حسب درخواست سپرده‌گذار قابل پرداخت، به صورت اسکناس خارجی، قابل تغییر به ریال یا سایر ارزها و نیز قابل حواله به سایر کشورهاست. در خصوص افتتاح حساب سرمایه مدت‌دار نکته اضافه‌ای درج نشده است، اما عنوان شده که هنگام افتتاح حساب ارائه اصل و تصویر شناسنامه الزامی است. این بانک در یک جدول نیز دامنه نرخ سود را مشخص کرده است. به عنوان مثال نرخ سود به حواله داخلی و خارجی یورو، از 5 /3 درصد در بازه یک ماهه تا 5 /6 درصد در بازه یک‌ساله است. همچنین نرخ دلار آمریکا، از سطح 6 /2 درصد برای بازه یک‌ماهه تا شش درصد برای سپرده‌گذاری یک‌ساله است.
2- بانک منتخب خصوصی: در پایگاه اطلاع‌رسانی این بانک، با توجه به مبلغ سپرده‌گذاری و مدت زمان، نرخ سود علی‌الحساب، ماهانه و سالانه را محاسبه می‌کنند. در این نوع سپرده‌گذاری، نرخ سود سالانه یورو 5 /3 درصد و نرخ سود سالانه دلار چهار درصد در نظر گرفته شده است. در این بانک، حداقل مبلغ لازم برای افتتاح سپرده‌های کوتاه‌مدت ویژه ارزی (شامل یک‌ماهه، دوماهه، سه‌ماهه، شش‌ماهه، 9ماهه و یک‌ساله) به یورو 800 واحد، پوند 600 واحد، درهم چهار هزار واحد و دلار 1000 واحد بوده و سپرده‌های ارزی پس از گذشت یک ماه مشمول سود می‌شوند. در این بانک عنوان شده است، در صورت بستن تمام یا بخشی از یک سپرده مدت‌دار ارزی پیش از پایان دوره سپرده‌گذاری، سود این بخش از سپرده، با نرخ سود سپرده متناظر و کاهش 1 /0 درصد به‌عنوان جریمه فسخ قرارداد محاسبه شده و به شما پرداخت می‌شود.
3- بانک منتخب تخصصی: در یکی دیگر از بانک‌ها، حساب‌های قرض‌الحسنه جاری و پس‌انداز ارزی به انواع ارزها و سپرده مدت‌دار ارزی به ارزهای دلار و یورو قابل افتتاح است. حداقل حساب برای قرض‌الحسنه جاری و شرکت در قرعه‌کشی، معادل 10 هزار دلار و برای سپرده‌های کوتاه‌مدت ارزی معادل هزار دلار است. همچنین این مقدار حداقلی برای سپرده‌های بلندمدت ارزی، هزار دلار عنوان شده است. در این بانک عنوان شده که به مانده حساب قرض‌الحسنه جاری ارزی و پس‌انداز ارزی، سود تعلق نمی‌گیرد. همچنین در بخش دیگری عنوان شده که به سپرده‌های ارزی مدت‌دار در صورت ابطال سپرده قبل از سررسید، متناسب با مدت توقف سپرده سود تعلق می‌گیرد. ابطال سپرده مدت‌دار پیش از یک ماه توقف موجودی در حساب، مشمول سود نمی‌شود. بر اساس موارد مطرح‌شده در این بانک پرداخت نقدی از محل حساب ارزی با رعایت مقررات ناظر بر پیشگیری از پولشویی از محل آورده نقدی مشتری بلامانع است. همچنین سود سپرده‌های مشتریان که از محل اسکناس تامین شده باشند به صورت اسکناس ارزی پرداخت می‌شود. این نمونه‌ها نشان می‌دهد که تقریباً شرایط سپرده‌های ارزی در تمام بانک‌ها، یکسان است، البته می‌توان مشاهده کرد که در خصوص نرخ سود، پیشنهادهای متفاوتی وجود دارد.
