اسلام، عراق و سوریه

جزئیات اندکی از مکان دیده می‌شد: ساعتی مچی بر دست راست گوینده، پنکه‌ای در حال چرخیدن پشت سر او و یک مسلسل که به دیوار تکیه داده شده است. بدون این نشانه‌ها، صحنه بر منبر رفتن یک واعظ با محاسن انبوه و ملبس به ردایی مشکی در مسجد نورالدین زنگی در شهر موصل عراق در نخستین جمعه ماه رمضان بیشتر به 750 سال پیش شباهت داشت. درست مانند آن زمان، هنگامی که معمار مسجد که نام او بر آن گذاشته شده بر ناحیه اطراف حکمرانی می‌کرد و مومنان را علیه صلیبیون مسیحی در فلسطین متحد کرد. این خطابه نیز دعوتی شورانگیز از مسلمانان بود که به صف شوند و به جهاد بپیوندند.
تفاوت در این است که این واعظ، ابوبکر البغدادی، خود را نه یک امیر محلی، بلکه خلیفه، یعنی فرمانروای مسلم 5/1 میلیارد مسلمان کل جهان، نامیده است. و تفاوت دیگر: جهاد او تاکنون به‌اندازه‌ای که علیه هم‌کیشان مسلمان خود بوده علیه کافران نبوده است. اما احتمالاً برجسته‌ترین نوآوری این است که آقای بغدادی عملکرد خود را با کیفیت عالی ضبط کرده است؛ تبلیغی خیره‌کننده هم برای گروه تروریستی بین‌المللی‌اش، که هم‌اکنون دولت خلافت اسلامی نامیده می‌شود، و هم برای خودش که تاکنون گوشه‌نشین بوده است.
ظهور آقای بغدادی برق‌آسا به نظر می‌رسد. هنگامی که چهار سال قبل زمام امور گروه خود را، که در ابتدا به صورت فرزندخوانده القاعده در مقاومت مسلحانه در برابر تهاجم سال 2003 آمریکا به عراق کار خود را آغاز کرد، به دست گرفت به هیچ وجه درهم شکسته نبود. بازگشت رعدآسای آن با موجی از بمباران‌ها بر سر شیعیان عراقی آغاز شد. در سال 2012 این گروه به سوریه گسترش یافت و هزاران نفر را از سراسر جهان جذب کرد تا به قدرتمندترین گروه شبه‌نظامی شورشی تبدیل شود و دولتی ابتدایی را به مرکزیت شهر رقا تاسیس کند. برخلاف دیگر گروه‌های به اصطلاح جهادی، داعش یک دستگاه اجرایی تمام‌عیار، از جمله نهادهایی چون دادگاه و برنامه‌های رفاه اجتماعی، ایجاد کرده است.
ماه گذشته داعش به عراق بازگشت و تهاجمی را توسط شورشیان به سمت پایتخت یعنی بغداد رهبری کرد. از زمان اعلام خلافت آقای بغدادی در 30 ژوئن، داعش سرزمین‌های بیشتری را در عراق، و بخش جدیدی از سوریه را حوالی شهر دیر الزور تصاحب کرد و اکنون تهدید کرده است به شمال و جنوب به داخل مناطق تحت تصرف گروه‌های شورشی رقیب سوریه فشار خواهد آورد.
ترکیبی از شقاوت، جار و جنجال زیرکانه و تاکتیک‌های هوشمندانه به داعش اجازه داد تا فراتر از توان خود حرکت کند، به طوری که تخمین زده می‌شود بین 7 تا 20 هزار نفر پیرو داشته باشد. گسترش آن هم در عراق و هم در سوریه از یک الگو پیروی می‌کند. متحدان بالقوه مانند گروه‌های قبیله‌ای و شبه‌نظامیان محلی با پول، اسلحه و وعده‌ و وعید تطمیع می‌شوند. رهبرانی که در برابر سر سپردن مقاومت می‌کنند، و نیز متحدانی که زمان مصرف‌شان گذشته باشد بعدها هدف ترور قرار می‌گیرند. بنا به گزارش‌های رسیده در میان قربانیان اخیر امام جماعت وقت مسجد نورالدین زنگی و ده‌ها روحانی سنی دیگر در موصل، و نیز افسر سابق ارتش عراق به چشم می‌خورد که به داعش در طرح تصرف حیرت‌انگیز دومین شهر بزرگ عراق در ماه گذشته کمک کرد.
با وجود این آقای البغدادی با بعضی موانع بزرگ روبه‌روست. به‌جز اسلامگرایان جوان و پرشور، گروه‌های به اصطلاح جهادی مشابه آنها و شبه‌نظامیان محلی که به عضویت آنها درآمده‌اند، تعداد اندکی از مسلمانان هستند که به ادعاهای او پاسخی پرشور داده‌اند. اتحادیه بین‌المللی علمای مسلمان، گروهی از روحانیون سنی به ریاست یوسف القرضاوی، یک واعظ مصری بانفوذ، با غیرقانونی و مخرب دانستن اعلام خلافت او نه‌تنها برای قیام‌های سنیان در عراق و سوریه بلکه برای کل جهان اسلام، آن را به باد انتقاد گرفته‌اند. حتی ابومحمد المقدسی، یک روحانی اردنی که ماه گذشته از زندان آزاد شده و در حلقه جهادیان از احترام گسترده‌ای برخوردار است، پروژه خلافت‌گری او را تایید نکرد. او در یک اظهارنظر اخیر فرمان داد، «خود را اصلاح کنید، توبه کنید، کشتار مسلمانان و تحریف مذهب را متوقف سازید».
احتمالاً گویاترین نظر را ORB، شرکتی بریتانیایی و متخصص در انجام نظرسنجی در مناطق جنگی، در نظرسنجی ماه می خود در سوریه به دست آورد که دریافت تنها چهار درصد پاسخ‌دهندگان معتقدند داعش «بهترین نماینده منافع و خواسته‌های مردم سوریه است». محبوبیت آنها حتی در پایگاه خودشان در رقا، تنها 24 درصد بود. جای تعجب نیست که چرا آقای البغدادی دموکراسی را به نام انزجار از کفار نفی می‌کند.