دولت اسلامی عراق و شام بزرگ

یک گروه جهادی تندرو که در جست‌وجوی تاسیس خلافت و گسترش جهاد در سراسر جهان است در هر دو سوی مرزهای سوریه و عراق پیشرفت‌های قابل توجهی به دست آورد. هر کسی که توئیتر را برای معرفی «خیزش جهادی» انتخاب کرد دانش قبلی از وقایع داشته و آنها را پیش‌بینی می‌کرده است. سه سال جنگ متوالی در منطقه با پشتیبانی حضور نامطلوب ایالات متحده در عراق و افغانستان به نفع تندروها تمام شد. مهم‌ترین این گروه‌ها دولت اسلامی عراق و شام (داعش) است که در خشونت و افراطی‌گری حتی القاعده را هم پشت سر گذاشته است. در سال گذشته و با کاهش کنترل‌های دولتی و مرزی داعش توانست قلمرو گسترده‌ای در امتداد مناطق شرقی و شمالی سوریه و همچنین شمال عراق را تحت نفوذ و سلطه خود درآورد. در دهم ژوئن این گروه توانست با تسخیر موصل -‌دومین شهر بزرگ عراق- و بیشترین نواحی استان نینوا به بزرگ‌ترین موفقیت خود دست یابد. روز بعد نیروهایش به سمت جنوب و بغداد حرکت کردند و شهرهای زیادی را در مسیر خود به تصرف درآوردند. وزرای دولت عراق به بروز یک فاجعه اعتراف کردند. اینک و پس از گذشت یک دهه از تهاجم عراق این کشور بیشتر از هر زمان دیگری شکننده، خونین و قابل ‌ترحم شده است. پس از چهار روز نبرد نیروهای امنیتی عراقی پست‌های خود را در موصل ترک و نظامیان داعش پادگان‌ها، بانک‌ها و ادارات دولتی را تصرف کردند. جهادی‌ها انبارهای اسلحه‌های ساخت آمریکا را در دست گرفتند. در میان این غنایم گلوله‌ها و وسایل نقلیه، شش بالگرد بلک هاوک و 500 میلیارد دینار عراقی (430 میلیون دلار) پول نقد تاره چاپ‌شده وجود دارد. حدود 500 هزار نفر نیز با وحشت از مناطق تحت سلطه داعش آواره شدند. میزان حملات در موصل بسیار شدید بود. اما این حملات از قبل سابقه داشتند. در طول شش ماه گذشته داعش شهر فلوجه -‌که یک ساعت با بغداد فاصله دارد‌- و بخش‌هایی از رمادی مرکز استان انبار را تصرف کرده بود و بارها برای تسخیر سامرا شهر مقدس شیعیان در شمال بغداد به آن حمله کرد. تقریباً هر روز این گروه بمب‌هایی را در بغداد منفجر می‌کرد و مردم را در حالت وحشت و ترس نگه می‌داشت. گزارش شد که داعش شهر تکریت زادگاه صدام حسین در 140 کیلومتری شمال غرب بغداد را به تصرف خود در‌آورد. سرعت پیشرفت داعش تاییدکننده همکاری شبکه‌ای از باقی‌ماندگان گروه‌های زیرزمینی مخالف حضور آمریکا پس از سال 2003 با آنان بود. این گروه پس از خروج نیروهای آمریکایی در پایان سال 2011 به مبارزه خود با دولت شیعه نوری المالکی ادامه دادند. تقریباً یک سال پیش و در آوریل 2013 بود که داعش گسترش عملیات خود را از عراق به سوریه اعلام کرد و نام خود را از دولت اسلامی عراق تغییر داد و کلمه شام را به آن افزود. این کلمه بیانگر برنامه این گروه برای فتح منطقه‌ای وسیع‌تر از سوریه کنونی است. گروه داعش که به رهبری ابوبکر البغدادی، هدایت می‌شود بیش از شش هزار مبارز در عراق و بین سه هزار تا پنج هزار نفر در سوریه دارد که از آنها حدود سه هزار نفر خارجی هستند. گزارش می‌شود حدود هزار جنگجو از چچن و حدود 500 نفر از فرانسه، بریتانیا و سایر مناطق اروپا به آنها پیوسته‌اند. نیروهای این گروه با بی‌رحمی تمام شیعیان و سایر اقلیت‌ها از جمله مسیحیان و علویان طرفدار بشار اسد را به قتل می‌رسانند. کلیساها و حرم‌های امامان را تخریب می‌کنند، بمبگذاران انتحاری را به بازارها و مراکز خرید می‌فرستند و برای قربانیان غیرنظامی هیچ اهمیتی قائل نیستند. داعش تا سال 2011 به عنوان شاخه‌ای از القاعده مبارزه می‌کرد اما تصمیم گرفت قلمرو خودش را داشته باشد، عدالت را خود تعریف و اجرا کند، قوانین اخلاقی خودش شامل حذف سیگار، فوتبال، موسیقی و اجبار به حجاب زنان را اعمال کند. علاوه بر این در مناطق تحت کنترل خود در عراق و سوریه مالیات‌هایی را تنظیم و اجرا کرده است. به عبارت دیگر داعش نوعی دولت را در مناطق مرزی عراق و سوریه پایه‌گذاری می‌کند. به گفته حسن ابوهنیه متخصص اردنی جنبش‌های جهادی «این اقدام تازه و راهبردی بسیار خطرناک‌تر است». اگر داعش موفق شود برنامه‌هایش را در عراق به اجرا گذارد منطقه‌ای به اندازه اردن با جمعیتی حدود شش میلیون نفر از شرق آلپو در سوریه تا غرب عراق را در اختیار خواهد داشت. این گروه سه پست ‌مرزی بین سوریه و ترکیه و چندین مقر دیگر در مرزهای عراق و سوریه را تحت کنترل دارد. به گفته ساکنان رقه، نیروهای جهادی اهل مراکش و تونس همسر و فرزندان‌شان را برای اقامت به آن شهر آورده‌اند. و‌اعظان خارجی برای وعظ در مساجد منصوب شده‌اند. همچنین، داعش یک سازمان اطلاعاتی مخصوص برای خود تاسیس کرده است. حکومت‌های بشار اسد در سوریه و مالکی در عراق با تحریک نارضایتی اعراب غیرشیعی - با اکثریت 70درصدی در سوریه و اقلیت 20 درصدی در عراق- باعث شدند داعش طرفداران بیشتری پیدا کند. بشار اسد با زیرکی تمام داعش را به حال خود رها کرد چرا که پیش‌بینی کرده بود این گروه با سایر گروه‌های مخالف دولت سوریه وارد جنگ خواهد شد. علاوه بر این، او در ترسیم چشم‌انداز حوادث پس از سقوط خودش، خطر داعش را برای غرب بسیار بزرگ جلوه داد.

دو غول در مقابل دسته‌ای اوباش

آقای مالکی عملکردی متفاوت داشت. در پایان سال 2011 نیروهای آمریکایی تقریباً گروه دولت اسلامی عراق را از بین بردند. این کار از طریق دستگیری یا قتل رهبران گروه و همچنین استخدام حدود 100 هزار عراقی سنی برای پیوستن به گروه سهوه و مقابله با دولت اسلامی عراق صورت گرفت. این اقدامات در زمانی بود که مردم مناطق تحت کنترل گروه دولت اسلامی عراق از قوانین سختگیرانه آنها به ستوه آمده بودند. اما پس از خروج نیروهای آمریکایی آقای مالکی گروه سهوه را منحل کرد و بر وعده خود مبنی بر تبدیل نظامیان آن به یک ارتش منظم عمل کرد. او غیرشیعی‌ها را از دولت کنار گذاشت و اعتراضات مسالمت‌آمیز آنان در رمادی و فلوجه را سال گذشته سرکوب کرد. شاید شورشیان ضد‌آمریکا و طرفداران صدام حسین و همچنین اعضای سهوه با ناامید شدن از نوری مالکی به داعش روی آورده باشند. در سال 2012، طارق الهاشمی معاون سنی‌مذهب رئیس‌جمهور از کشور گریخت و به طور غیابی به مرگ محکوم شد. به گفته آقای هنیه سنی‌ها احساس می‌کنند هیچ نماینده‌ای در سیاست ندارند. داعش و القاعده از این احساس سوء‌استفاده می‌کنند و در حال گسترش خود هستند. برخی کشورهای منطقه که از خشونت اسد علیه شهروندان و تعصب‌های مالکی ناراحت بودند در ابتدا از داعش حمایت کردند. تا پایان سال گذشته ترکیه به جنگجویان خارجی اجازه می‌داد آزادانه از مرزهایش به داخل سوریه عبور کنند. برخی کشورهای خلیج‌فارس از جمله کویت و قطر از کمک‌های مالی بخش خصوصی به داعش جلوگیری نکردند و حتی در ابتدا خود تمایلات فرقه‌ای این گروه را تحسین می‌کردند. قتل عام‌های عراق -‌که از نظر تعداد به اندازه سوریه وحشت‌آور نبود- امسال به طرز شدیدی افزایش یافت و به 5400 کشته رسید. طبق برخی برآوردها داعش مسوول 75 تا 95 درصد از حملات بوده است. این سازمان در چندین مورد زندانیان را از زندان‌ها فراری داد. به عنوان نمونه در سال 2013 چند صد نفر از زندان ابوغریب گریختند و به داعش ملحق شدند. هفته گذشته نیز داعش 2500 جنگجوی تندرو را از زندان موصل آزاد کرد. هم در عراق و هم در سوریه، داعش با ارعاب مردم را به تسلیم وادار می‌کند. در 8 ژوئن و به منظور هشدار به دیگران، این گروه سه جوان را به اتهام همکاری با شورشیان رقیب در شهری نزدیک آلپو به دار آویخت. داعش همچنین شمار زیادی از دانشجویان کرد، خبرنگاران، کارگران گروه‌های امدادی، و به ‌تازگی دیپلمات‌های ترک را ربوده است. حتی القاعده نیز داعش را بسیار خشن می‌داند. ایمن ‌الظواهری رهبر گروه از مدت‌ها قبل با ابوبکر البغدادی رهبر داعش اختلاف‌نظر داشت و به او هشدار داده بود که سر بریدن مخالفان و قرار دادن قساوت‌ها در ویدئو باعث بدنامی القاعده شده است. اما تنها جبهه ‌النصر که نماینده القاعده در سوریه است با داعش درگیری دارد. این دو گروه بر سر شهر دیرالزور بین رقه و انبار با یکدیگر جنگیدند و در شش هفته گذشته بیش از 600 نفر تلفات دادند. از آغاز امسال، گروه‌های اصلی شورشی سوریه که در ابتدا داعش را به خاطر توانایی جنگی‌اش می‌ستودند به مقابله با آن برخاستند و آنها را از استان شمال غربی ادلب و نزدیکی شهر آلپو بیرون راندند. نیروهای کرد در شمال شرق نیز همین کار را انجام دادند. برخی عقیده دارند اقدامات اخیر داعش در عراق به منظور تقویت پشتیبانی از طریق پرکردن ذخایر مالی و تسلیحاتی گروه و به منظور آمادگی برای حمله به شورشیان مخالف در سوریه انجام می‌شود. شورشیان میانه‌رو اکنون برای مقابله با داعش تجهیزات کافی ندارند. آنها می‌گویند قبلاً نیمی از توان خود را از سمت اسد به سمت مبارزه با داعش سوق داده بودند. تنها نیروهای کرد هستند که برای مقابله با داعش آمادگی کافی دارند. کماندوهای پیشمرگه که در دو دهه گذشته محافظت از منطقه خود‌مختار کردستان را برعهده داشته‌اند و شاخه نظامی حزب کارگران کردستان که بر شمال شرق سوریه تسلط دارند از این قابلیت برخوردار هستند. دولت محلی کردهای عراق نیروهای خود را به سمت شرقی رود دجله -‌که از میان موصل می‌گذرد‌- کشانده و ممکن است راه پیشروی داعش به شرق، شمال و به منطقه کردستان را مسدود کند. در 12 ژوئن و پس از فرار نیروهای عراقی، کردها تمام شهر کرکوک را اشغال کردند. با این وجود، آقای مالکی ممکن است برای مقابله با داعش از کردها کمک طلب کند.

به خانه بازنگردید

دولت‌های غربی نگران تهدیدها از جانب آن دسته از شهروندان‌شان هستند که به گروه‌هایی مانند داعش پیوسته‌اند و ممکن است پس از بازگشت به کشورشان دردسر‌آفرینی کنند. در 28 ماه می باراک اوباما پنج میلیارد دلار اضافه برای برنامه‌های مقابله با تروریسم درخواست کرد. اعضای داعش نیت خود را از اجرای حملات جهادی در غرب پنهان نمی‌کنند. مردی که به کشتن چهار نفر در موزه یهودیان بلژیک در 24 می متهم است، قبلاً یکی از کهنه‌سربازان جنگ سوریه بود. داعش اردوگاه‌هایی آموزشی در شرق سوریه دارد. اردن و ترکیه هم نگران‌اند. اما به جز ایران، کشورهای اندکی تمایل دارند دولت مالکی را مسلح سازند. سال گذشته ایالات‌متحده با فروش تسلیحاتی از جمله جنگنده‌های اف‌-‌16 به عراق موافقت کرد. تهدیدهای تروریسم علیه غرب ممکن است دولت‌های غربی را به ارائه تسهیلات بیشتر و کمک به شورشیان ضد داعش وادار سازد. اما کمک به آقای مالکی موضوعی جداگانه است. تاکنون (زمان نوشتن این مقاله) آقای اوباما نپذیرفته است با پهپاد به داعش حمله شود. در دراز‌مدت بزرگ‌ترین امید به مهار داعش عدم مقبولیت آن از جانب مردم است. القاعده نیز نتوانست در جریان بهار عربی جایی برای خود در اذهان اعراب پیدا کند. اکثر سوری‌ها و سنی‌های عراقی دوست ندارند تحت حاکمیت افراط‌گرایان قرار گیرند. موصل و دیگر مناطق نیز ممکن است دوباره به دست نیروهای دولتی بیفتند. با وجود این مردم هر دو کشور خود را بین انتخاب دشوار دیکتاتور یا افراط‌گرایان گرفتار می‌بینند.