بهاران در وزارت خارجه

سید‌علی خرم/استاد روابط بین‌الملل

هنگامی ‌که دکتر روحانی دولت یازدهم را تحویل گرفت سیاست خارجی شاید بزرگ‌ترین چالش این دولت محسوب می‌شد. بخش سیاست خارجی کابینه با بخش فضای بین‌المللی و چگونگی همراهی جامعه جهانی به صورت تنگاتنگی به هم مرتبط بودند. به عبارت دیگر ویترین سیاست خارجی می‌توانست حمایت و همراهی جامعه بین‌المللی را برای کابینه به ارمغان بیاورد. سیاست خارجی ایران در آن هنگام در شرایطی نامناسب قرار داشت و ما در تخاصم با اکثر کشورهای منطقه‌ای و جهانی قرار گرفته بودیم به‌ترتیبی که نیاز به راهبردی جدید در سیاست خارجی و فردی جدید در وزارت امور خارجه داشتیم تا جمهوری اسلامی ایران بتواند دوباره بر منافع و امنیت ملی خود فائق آید و نقش منطقه‌ای و جهانی خود را به‌ شکل سازنده و مسالمت‌آمیز به پیش ببرد. دکتر روحانی با بهره گرفتن از خواسته‌های مردم که دیگر از روند تنش‌آمیز با جهان و محصور بودن در تحریم‌هایی که نه اقتصاد و صنعت ایران بلکه حیثیت و شخصیت ایرانی و ایران را هدف قرار داده بود، خسته شده بودند راهی متفاوت را در پیش گرفت. تا آنجا که به وزیر امور خارجه مربوط می‌شد دکتر ظریف فردی لایق، کاردان و مسلط به آداب و رسوم دیپلماتیک است. او از عقلانیت، منطق و تعاملات دیپلماتیک در صحنه بین‌المللی برخوردار بوده و می‌داند چگونه منافع، مصالح و امنیت ملی کشور را در چانه‌زنی‌های دیپلماتیک به حداکثر برساند. یقیناً یکی از چالش‌های اساسی کشور که باید فوراً به آن رسیدگی می‌شد در خصومت‌ها و فشارهای خارجی و تحریم‌ها ریشه داشته که دکتر ظریف و تیم کارآزموده وزارت خارجه این مهم را به عهده گرفتند. با اطمینان به توانایی‌ها و لیاقت‌های دکتر ظریف چنانچه او از ذخایر و نیروهای خانه‌نشین وزارت امور خارجه استفاده کند، می‌تواند در راه اطمینان‌بخشی به جامعه بین‌المللی، اعتمادسازی، رفع تشنج و تشریک مساعی بین‌المللی با حداکثر‌سازی منافع، مصالح و امنیت ملی کشور موفق شود. تاکنون تیم مذاکره‌کننده دولت یازدهم در راستای خواست‌های مردم و منافع ملی گام بر‌داشته است، همان طور که در یازدهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری نمایان شد، مردم خواهان حل موضوع هسته‌ای و بهبود شرایط بین‌المللی ایران هستند. برای رسیدن به خواسته‌های مردم، دولت باید به موضوع هسته‌ای در کنار دیگر موضوع‌ها همچون گرانی، تورم و بیکاری نگاه کند. در این پنج ماه نشان داده شده در داخل ایران عزمی جدی برای حل موضوع هسته‌ای وجود دارد و دولت راهکار متفاوتی برای حل موضوع هسته‌ای در پیش گرفته که مقام معظم رهبری و مردم نیز از آن حمایت می‌کنند. دکتر ظریف در حال حاضر بهترین گزینه برای هدایت مذاکرات است. ایشان هم دانش این کار و هم تجربه کافی در این زمینه را دارد. بیشترین مشکل ما در سیاست خارجی در بحث رابطه با آمریکا و مساله مذاکرات هسته‌ای است. آقای ظریف اطلاعات و آگاهی جامعی هم از جامعه آمریکا داشته و هم ارتباطات خوبی با جامعه آکادمیک آمریکا دارد. از سوی دیگر ایشان در زمینه سیاست خارجی تنها نیست. همه دیپلمات‌هایی که در 30 سال گذشته در دستگاه سیاست خارجی بودند و در هشت سال گذشته به دلایل مختلف برکنار شده یا خانه‌نشین شدند به ایشان کمک می‌کنند. تغییراتی که به واسطه حضور آقای ظریف در وزارت خارجه ایجاد خواهد شد می‌تواند متعدد و متنوع باشد. البته این تا حدودی به اختیاراتی که به ایشان داده می‌شود و نیز به فرصت زمانی که تغییرات نیاز دارد، بستگی دارد. اگر اختیارات کاملی به ایشان داده شود ایشان می‌تواند بر اساس منافع ملی، کل سیاست خارجی ما را سامان بدهد. در زمینه روابط خارجی در انتهای دولت قبلی روابط ما با اکثریت جهان سرد و خصومت‌آمیز بود و آقای ظریف باید بر مسائل زیادی در این رابطه فائق بیاید. تحریم‌ها تنها بخشی از مشکلات ماست. اگر ما یک سیاست خارجی مثبت داشته باشیم تحریم‌ها تاثیر کمتری خواهند داشت. این تحریم‌ها در شرایطی دامن‌گیر ما شدند که سیاست خارجی ما تنش‌آمیز بود. به نظر من در درون ساختار وزارت خارجه نیز تغییراتی را مشاهده خواهیم کرد. اولین تغییر این خواهد بود که وزارت خارجه‌ای که تنها ناظر باشد به وزارت خارجه‌ای تبدیل خواهد شد که خودش برنامه پیشنهاد کند و برای این برنامه‌ریزی فعالیت کند. مانند آنچه پیش از این مثلاً 20 سال پیش حاکم بود. چندین سال است به موضوعات اصلی سیاست خارجی ما در وزارت خارجه رسیدگی نمی‌شود. بلکه نهادهایی خارج از وزارت امور خارجه آنها را تنظیم و پیگیری می‌کنند. بازگشت این موضوعات به وزارت خارجه به معنی کار کارشناسی و عین صلاح نظام است. به نظر من یک وزیر خارجه با‌سابقه با اختیارات کافی می‌تواند یک سیاست خارجی فعال و سازنده، همراه با آرامش را در سطح جهانی در جهت منافع ملی کشورمان دنبال کند. دکتر ظریف زبان و فرهنگ بین‌المللی را به خوبی می‌داند و قادر به ایراد مواضع و مطالب در عرصه بین‌الملل است و فردی کار‌بلد، و شناخته‌شده است. در هشت سال گذشته مشکلات عدیده‌ای برای کشور به وجود آمد که ناشی از سوء‌تفاهم‌ها در سطح بین‌المللی در مورد ایران است و چهره منفی از ما ساخته است. در روابط بین‌الملل اصل اول، متانت در کلام و بیان سنجیده مطالب و شنیدن صبورانه است. خوشبختانه آقای ظریف از متانت لازم برخوردار است. آقای ظریف در دامن آموزش‌های دیپلماتیک بزرگ شده و زبان و آداب دیپلماتیک را می‌داند و با فرهنگ کشورهای غربی از جمله آمریکا در سال‌هایی که در این کشور به عنوان دیپلمات و سپس نماینده ایران در سازمان ملل مشغول به فعالیت بوده، آشناست. آقای ظریف وقتی در جهان پشت میز مذاکره می‌نشیند یا با مقامات بین‌المللی صحبت می‌کند یعنی به نمایندگی از نظام جمهوری اسلامی ایران سخن می‌گوید، تمام ارگان‌های نظام هم باید با او یک صدا باشند نه اینکه در داخل دچار چند‌صدایی شویم، معضلی که در دولت قبلی هم با آن مواجه بودیم. آقای ظریف باید اختیارات کامل را در این زمینه داشته باشد. اگر این اختیارات به او داده شود می‌توان امیدوار بود تغییرات متعدد و متنوعی در حوزه دیپلماسی رخ دهد و روابط خارجی ما با اروپا و آمریکا از حالت خصمانه خارج شود و به سمت بهبود حرکت کند. مذاکرات دیپلماتیک درباره مهم‌ترین موضوع خارجی کشور، یعنی پرونده هسته‌ای قطعاً آنقدر درخور توجه بود که بایستی کارآزموده‌ترین دیپلمات‌های وزارت امور خارجه و نه نمایندگان ارگان‌های دیگر به آن گمارده شوند. از این جهت است که تصمیم رئیس‌جمهور مبنی بر انتقال پرونده هسته‌ای و مذاکرات دیپلماتیک آن به وزارت امور خارجه تصمیمی در راستای اصلاح ساختار معیوب گذشته است که مطمئناً آثار مطلوب آن هم به کشور باز خواهد گشت. خوشبختانه این اصلاح ساختار هنگامی اتفاق می‌افتد که سایر تفکرات اصولی رئیس‌جمهور نظیر عقلانیت و اعتدال، بر اساس پیام مردم در انتخابات اخیر کشور در مجموعه نظرات هیات دولت در حال جاری شدن است و امید داریم کشور بتواند با غلبه بر مشکلات به‌وجود آمده در عرض هشت سال گذشته، به تدریج در مسیر اهداف عالیه خود گام بردارد. در عرض پنج ماه گذشته دکتر ظریف نشان داده در پیگیری اهداف سیاست خارجی موفق بوده و توانسته اعتماد طرف‌های خارجی را نسبت به تعهدات جمهوری اسلامی ایران جلب و در پرونده هسته‌ای راه پر پیچ و خم را طی کند. قطعاً پرونده هسته‌ای بزرگ‌ترین چالش دکتر روحانی بود که تا اینجا دستاوردهای قابل قبولی داشته است که مرهون تلاش‌های دکتر ظریف و تیم مذاکره‌کننده است.