وحشت از تکانه‌ها
افزایش ریسک ژئوپولیتیک و عرضه نفت
مصرف‌کنندگان، رانندگان و سیاستمداران سراسر جهان با نگرانی بهای نفت را رصد می‌کنند. جنگ بین اسرائیل و حماس که یک سال قبل آغاز شد به دیگر نقاط سرایت می‌کند. اگر جنگی همه‌جانبه بین ایران و اسرائیل در بگیرد تهدیدی آشکار و ترسناک برای منطقه خاورمیانه خواهد بود که یک‌سوم نفت خام دنیا را تولید می‌کند. هیچ کالای تجاری دیگری به اندازه نفت بر اقتصاد جهان تاثیر نمی‌گذارد. همان‌گونه که نامزدهای ریاست‌جمهوری ایالات‌متحده به خوبی می‌دانند هیچ کالایی به اندازه نفت نمی‌تواند نتایج انتخابات را تغییر دهد. تجربه دو سال تورم به ما نشان داد که رای‌دهندگان تا چه اندازه از چشم‌انداز یک تکانه چسبنده تنفر دارند.
با حمله اسرائیل به گروه شبه‌نظامی حزب‌الله لبنان و اقدام تلافی‌جویانه ایران با شلیک مستقیم حدود 200 موشک به اسرائیل، ظرف یک هفته بهای نفت 10 درصد بالا رفت. بهای نفت در 7 اکتبر به 81 دلار در هر بشکه رسید و سپس روبه نزول گذاشت. دو سال و نیم قبل و در جریان حمله روسیه به اوکراین بهای نفت از مرز 120 دلار گذشت، چون غرب تحریم‌هایی را علیه روسیه به اجرا گذاشت و این نگرانی شدت گرفت که عرضه نفت از جانب دومین صادرکننده بزرگ جهان با اختلال مواجه شود. این‌بار چه اتفاقی ممکن است رخ دهد؟ اگر جنگ شدت گیرد احتمال بروز یک تکانه جدی نفتی بالا می‌رود. اما فراوانی عرضه در زمان حال به ما می‌گوید که بازار نفت در مقایسه با سال 2022 آسیب‌پذیری کمتری در برابر چنین تکانه‌هایی دارد.
در زمان انتشار این مطلب اسرائیل هنوز اقدامی انتقام‌جویانه علیه ایران انجام نداده بود. جو بایدن در 3 اکتبر بازارها را تکان داد و تلویحاً اشاره کرد که ممکن است زیرساختارهای نفتی ایران هدف اسرائیل قرار گیرند. اما آن تاسیسات فقط یکی از چندین اهداف احتمالی هستند. علاوه بر این، ایران همانند روسیه یک تولیدکننده بزرگ نفت نیست. صادرات نفت ایران روزانه دو میلیون بشکه و معادل دو درصد از عرضه جهانی است. در مقایسه، باید گفت که روسیه هر روز پنج میلیون بشکه نفت صادر می‌کند.
فضای جهانی نیز با فضای سال 2022 تفاوت چشم‌گیری دارد. در زمان حمله روسیه به اوکراین عرضه نفت کاهش یافته و تقاضا در حال افزایش بود، چون کشورهای جهان از قرنطینه‌ها و تعطیلی‌های کووید خارج می‌شدند. بازار در آن زمان مستعد فروپاشی بود. امروز جهان در نفت شنا می‌کند. سازمان کشورهای صادرکننده نفت (OPEC) و کشورهای متحد آن به رهبری عربستان سعودی تلاش می‌کنند با کاهش عرضه قیمت‌ها را در سطح بالا نگه دارند. اما این طرح ناکام ماند و به افزایش بی‌نظمی و فریبکاری در میان دیگر اعضا منجر شد. اکنون این طرح کنار گذاشته شده است و اوپک وعده می‌دهد که در ماه دسامبر تولید را بالا ببرد.
حتی عربستان سعودی که برای تامین مالی پروژه‌های جاه‌طلبانه‌اش به بهای بالای نفت نیاز دارد اکنون عقب نشسته است. گزارش می‌شود که این کشور از هدف قیمتی 100دلاری کوتاه آمده تا حداقل بتواند سهم خود را در بازار افزایش دهد. اوپک و متحدانش به اندازه بیش از پنج میلیون بشکه در روز ظرفیت مازاد دارند و عربستان به‌تنهایی می‌تواند سه میلیون بشکه به تولید خودش بیفزاید. اختلاف‌نظرها در اوپک یک تحول بنیادی دیگر را پنهان کرده است. در حال حاضر حدود 60 درصد از نفت دنیا از سوی کشورهای دیگری تامین می‌شود که جزو اعضا یا متحدان اوپک نیستند. سهم آنها در سال 2019 فقط 44 درصد بود. تولیدکنندگان نفت شیل آمریکا با اختلاف زیاد بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت دنیا هستند. برزیل، کانادا و گویان در سال‌های اخیر تولید خود را بالا برده‌اند. طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، تولید کشورهای غیرعضو اوپک در سال آینده به میزان 5 /1 میلیون بشکه در روز رشد خواهد کرد.
همزمان، تقاضا برای نفت آرام گرفته است. اقتصادهای اروپا و آمریکا پس از شوروهیجان پساکووید اکنون سرد شده‌اند، چون اثرات منفی نرخ‌های بالای بهره در گذشته آشکار شده‌اند. اداره اطلاعات انرژی آمریکا در 8 اکتبر پیش‌بینی خود را برای تقاضای جهانی نفت در سال 2025 به خاطر تضعیف فعالیت‌های تولیدی در جهان بازبینی کرد. مبادله‌گران نفت تا قبل از تازه‌ترین منازعات خاورمیانه پیش‌بینی می‌‌کردند که به خاطر کاهش تقاضا و گسترش عرضه، در سال 2025 شاهد فراوانی نفت با قیمتی کمتر از بشکه‌ای 70 دلار باشیم.
فراوانی عرضه در زمان حال ما را از تکانه‌های ژئوپولیتیک حفظ می‌کند اما نباید کاملاً به آن اعتماد کرد. اگر اسرائیل به زیرساختارهای نفتی ایران حمله کند ممکن است ایران هم به سراغ آن دسته از تولیدکنندگان نفت -مانند بحرین و امارات- برود که با اسرائیل قراردادهای تجاری امضا کرده‌اند یا اینکه تنگه هرمز -که بیشتر نفت دنیا از آن می‌گذرد- را مسدود کند. این امر بهای نفت را به نقاط اوج سال 2022 بازمی‌گرداند.
چنین اقدامی هم پای آمریکا را به جنگ باز می‌کند و هم اندک دوستان ایران از قبیل چین را که بزرگ‌ترین واردکننده نفت جهان است خشمگین خواهد کرد. اما احتمال سناریوهای کابوس‌وار را نمی‌توان هیچ‌گاه در خاورمیانه منتفی دانست. از آنجا که تولید نفت هنوز به تعداد انگشت‌شماری از کشورها وابسته است عرضه آن در قبال تصمیمات چند حکومت آسیب‌پذیر خواهد بود. اما به لطف کاهش تقاضا و فراوانی تولید، بازار در مقایسه با گذشته سپرهای ایمنی بیشتری دارد.
