دست راست پوتین

در بحبوحه بحران مالی روسیه، پوتین یک زن را به عنوان شخص اول نظام بانکی کشور منصوب کرد. زنی که پیش از انتصاب به عنوان رئیس‌کل بانک مرکزی در وزارت اقتصاد روسیه توانایی‌های خود را نشان داده بود. اقتصاددانی که مسیری را در پیش گرفت که بر‌خلاف بسیاری از سیاست‌های آن زمان روسیه بود. اولین تقابل الویرا نابیولینا با سرمایه‌گذاری در دوران دانشجویی او رخ داد. زمانی که او در واحد درسی به نام «نقد نظریه اقتصادی غرب» نام‌نویسی کرد. این یک شروع غیرمتعارف برای کسی بود که بعدها به عنوان رئیس یکی از مدرن‌ترین بانک‌های مرکزی دنیا مشغول به کار شد. آن روزها، او با تناقض دیگری درگیر بود. اقتصاد روسیه چند سالی بود که به دلیل فساد، رانت‌خواری، تحریم‌های غرب و بهای پایین نفت و گاز (اصلی‌ترین کالاهای صادراتی این کشور) عملکرد ضعیفی داشت. با وجود این بانک مرکزی روسیه (CBR) مدلی برای سیاستگذاری تکنوکراتیک و شایسته به حساب می‌آمد. زمانی که خانم نابیولینا در سال ۲۰۱۳، رئیس بانک مرکزی شد، با سیاست‌های خاصی که در پیش گرفت توانست اقتصاد روسیه را سرپا نگه داشته و از مشکلات وخیم خارج کند.

مسیر ترقی

الویرا ساخیپرا دوونا نابیولینا، اقتصاددان برجسته‌ای است که توانسته دستاوردهای عظیمی را در حوزه بانکداری کسب کند. او رئیس بانک مرکزی روسیه و نخستین زنی است که توانسته جایگاه خود را به عنوان یکی از مقامات پولی گروه 8 تثبیت کند.

الویرا در دوران جوانی علاقه بسیاری به اعداد و ارقام داشت به طوری که او را به عنوان یک نابغه در ریاضیات مطرح کرد. عشق او به ریاضیات موجب شد تا مسیر دشوار اکتساب درجه PhD اقتصاد برایش هموار شود. دانش گسترده او در علم ریاضیات در کنار مهارت‌های رهبری او باعث شد تا این اقتصاددان روسی پایه‌گذار اصلاحات اقتصادی در کشورش شود.

به طوری که در سال 2016، نشریه معتبر فوربس او را به عنوان پنجاه و ششمین زن تاثیرگذار جهان انتخاب کرد. از همان آغاز دوران تحصیل تا تبدیل‌شدن به یکی از تاثیرگذارترین اقتصاددانان دنیا، داستان موفقیت الویرا نابیولینا الهام‌بخش بسیاری دختران و زنان سراسر دنیا بوده است. الویرا نابیولینا در 29 اکتبر 1963 در یوفای روسیه متولد شد. با وجود شرایط سخت زندگی در کودکی او توانست وارد دانشگاه دولتی مسکو شده و در سال 1986 مدرک کارشناسی اقتصاد را از این دانشگاه کسب کند. الویرا در سال‌های 1991 تا 1994 در اتحادیه علم و صنعت اتحادیه جماهیر شوروی مشغول به‌کار بود. پس از آن به عنوان مشاور و متخصص ارشد هیات‌مدیره اتحادیه شرکت‌های صنعتی و کارآفرینان روسی برگزیده و سپس وارد وزارت تجارت و توسعه اقتصادی روسیه شد. در سال 1997، نابیولینا به عنوان معاون وزیر اقتصاد ترقی یافت اما پس از یک سال وزارتخانه را ترک کرد و به مدت دو سال به عنوان معاون رئیس هیات‌مدیره پروم تورگ بانک به کار خود ادامه داد.

از دیگر سمت‌های نابیولینا می‌توان به مدیر اجرایی شرکت خدمات رتبه‌بندی اورامیان و نایب رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک روسیه اشاره کرد. او در سال 2000 و با روی کار آمدن پوتین مجدداً به وزارت اقتصاد بازگشت و تا سال 2003 به عنوان معاون اول وزیر تجارت و توسعه اقتصادی مشغول به کار شد. از سال 2003 تا سپتامبر 2007، نابیولینا به‌طور همزمان به عنوان رئیس مرکز توسعه استراتژیک و مشاور ارشد روسیه در ریاست گروه 8 برگزیده شد.

در سال 2007 و زمانی که ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه او را به عنوان وزیر تجارت و توسعه اقتصادی روسیه منصوب کرد نابیولینا به شهرت جهانی رسید. این موفقیت‌ها ادامه یافت تا جایی که در سال 2013 او به عنوان دستیار رئیس‌جمهور روسیه انتخاب شد. با وجود این، انتصاب نابیولینا به عنوان رئیس بانک مرکزی روسیه وضعیت او را به ‌عنوان یکی از بهترین اقتصاددانان روسیه تثبیت کرد. او دومین زنی است که ریاست بانک مرکزی روسیه را بر عهده می‌گیرد و نخستین زنی است که جایگاهی در G8 برای خود دست و پا می‌کند.

به دلیل نقش نابیولینا در اقتصاد، مجله یورومانی او را به عنوان بهترین رئیس بانک مرکزی دنیا و نشریه فوربس او را به‌عنوان یکی از تاثیرگذارترین زنان سال 2017 برگزیدند. در سال 2017، نشریه بریتانیایی بانکر، جایزه رئیس بانک مرکزی سال اروپا را به دلیل بهبود بخش بانکداری روسیه به او اهدا کرد. در حال حاضر او در حال کار روی طرح جدید پس‌انداز بازنشستگی به عنوان منبع درآمد بلندمدت بسیار مهم برای اقتصاد روسیه است.

دست راست پوتین

الویرا نابیولینا در خانواده ثروتمندی متولد نشد. او تا قبل از اینکه نامی برای خود دست و پا کند همواره دور از مسائل کلان کشور بود. اما تسلط علمی او بر مسائل کلان اقتصادی منجر به این شد تا این بانوی روسی به تدریج جایگاه خود را در مرکز استراتژیک اقتصاد روسیه تثبیت کند. برای سال‌ها، الویرا در بطن گذار آشفته روسیه به سمت اقتصاد بازار‌محور بوده است. زمانی که ولادیمیر پوتین در سال ۲۰۰۰، رئیس‌جمهور روسیه شد، توانست بخشی از این آشفتگی دهه ۹۰ میلادی را از بین ببرد. اما به قول یوگنی یاسین، وزیر اقتصاد سابق روسیه، زمانی که بحث اقتصادی می‌شد، پوتین ایده‌های مشخصی نداشت.

بنابراین در زمینه سیاست‌های اقتصادی، پوتین اختیار را دست کادری حرفه‌ای و با دیدگاه‌های سنتی و متعارف قرار داد. یکی از این افراد نابیولینا بود که در سال ۲۰۰۰ معاون وزیر و در سال ۲۰۰۷، به عنوان وزیر اقتصاد روسیه منصوب شد. تجربه‌ای که نابیولینا از آن به عنوان تاثیرگذارترین تجربه در دیدگاه اقتصادی خود یاد می‌کند.

بحران اقتصادی سال ۲۰۰9-۲۰۰8 (زمانی که قیمت نفت به شدت سقوط کرد و اقتصاد جهانی با رکود مواجه شد) این موضوع را آشکار کرد که اقتصاد روسیه به شدت به صندوق‌های تامین خارجی و سرمایه‌گذاران خرد وابسته است. زمانی که آنها پول خود را از این کشور خارج کردند، بانک مرکزی روسیه تلاش کرد تا ارزش روبل را تقویت کند و به همین دلیل طی چند ماه بیش از ۲۰۰ میلیارد دلار از ذخایر ارزی خارجی خود را از دست داد. همین استقراض به سراسر اقتصاد کشیده شد تا جایی که در سال ۲۰۰۹، تولید ناخالص داخلی روسیه افتی هشت‌درصدی را تجربه کرد. این افت هشت‌درصدی باعث شد تا روسیه برای آماده‌سازی اقتصاد در برابر سقوط بعدی قیمت نفت دو دسته اصلاحات را در دستور کار خود قرار دهد.

نخست، این کشور منابع تامین مالی خود را تنوع بخشید. برای مثال، در سال ۲۰۱۳، قانونگذاران روسیه به دو ذخیره‌کننده (خزانه‌دار) اوراق بهادار بین‌المللی (یوروکلیر و کلیراستریم) اجازه دادند تا امور اوراق قرضه این کشور را در اختیار بگیرند. این موضوع به جذب سرمایه‌گذاران نهادی که تمایل به استفاده از نوسانات بازار و خرید دارایی‌ها در زمان ارزانی داشتند، کمک کرد.

در نگاه خانم نابیولینا، بازار سرمایه‌گذاری داخلی روسیه (منبع دیگر تامین مالی پایدار)، عمیق‌تر شد. سهم بدهی دولتی روسیه به شرکت‌های داخلی از ۶۶ درصد به ۷۰ درصد افزایش یافت. بانک گلدمن‌ساکس پیش‌بینی کرد، دارایی‌های صندوق بازنشستگی روسیه که از سوی بانک مرکزی روسیه نظارت می‌شود از حدود ۶۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۶ به حدود ۲۰۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ افزایش خواهد یافت.

این متنوع‌سازی منابع مالی در اقتصاد روسیه منجر به کاهش کندتر و کمتر سرمایه‌های دولتی شد. در سال 2015-2014، نسبت خروج سرمایه‌های بخش خصوصی به اندازه اقتصاد در مقایسه با سال 2009-2008 کوچک‌تر شد. در سال 2015، GDP روسیه افتی چهاردرصدی داشت که با وجود افت بیشتر قیمت نفت، عملکرد بهتری را نسبت به سال 2009-2008 نشان می‌داد.

تغییر بزرگ دوم در سیاست‌ها از سال 2009-2008 حول ذخایر بین‌المللی روسیه صورت گرفت. این ذخایر به لطف قیمت‌های بالای نفت با رشدی 140 میلیارد دلاری در بازه زمانی 2009 تا 2013 به بیش از 500 میلیارد دلار رسید، رقمی که حدود یک‌پنجم کل GDP روسیه بود. چنین ضربه‌گیری یکی از دلایلی بوده که چرا روسیه در این سال‌ها همچنان سیاست خارجی تهاجمی و ضدغرب برگزیده و دیگر همانند سال 1998 تمایلی به تقاضای کمک مالی از IMF نداشته است. هرچند این موضوع در نهایت در مسیر پیشرفت روسیه کار نکرد اما به نابیولینا جای مانور زیادی داد. برای حفظ ذخایر ارزی در زمان افت قیمت نفت نابیولینا طرحی را پایه‌ریزی کرد که در آن به روبل اجازه شناوری می‌داد. این واحد پولی تنها در سال 2015 افتی 40‌درصدی را در برابر دلار تجربه کرد. از سوی دیگر تقویت روبل محبوبیت زیادی میان مردم داشت چراکه قدرت خرید مردم عادی روسیه را حفظ می‌کرد اما این تقویت بدان معنا بود که ذخایر کشور مجدداً خالی می‌شد. در عوض، CBR به بانک‌ها و شرکت‌های انرژی ضربه‌خورده از تحریم دلار تزریق می‌کرد تا به آنها برای بازپرداخت بدهی‌های خارجی‌شان کمک کند. ذخایر نیز برای جبران کسری بودجه مورد استفاده قرار گرفت. با بهبود قیمت نفت، CBR مجدداً به پر کردن ذخایر خود پرداخت به طوری که میزان ذخایر ارزی این کشور بار دیگر از مرز 500 میلیارد دلار عبور کرد. سقوط روبل موجب افزایش تورم شد و کالاهای وارداتی بسیار گران‌تر شدند. در نتیجه، دستمزدهای واقعی (تنظیم‌شده با تورم) از سال 2014 بیش از 10 درصد سقوط داشت (با وجود این دستمزدها در مقایسه با زمانی که پوتین در سال 2000 روی کار آمد همچنان سه برابر بود). نرخ بهره (که در سال 2014 به بیش از 17 درصد رسیده بود) تنها ابزار CBR برای کنترل سقوط روبل بود. نرخ‌های بالا همچنین به کاهش تورم کمک کرد، تورمی که هم‌اکنون حدود هفت درصد گزارش شده که البته بالاتر از هدف چهاردرصدی بانک مرکزی روسیه است. بریجیت هانسل، اقتصاددان بانک جهانی می‌گوید: این تصمیمات فارغ از وضعیت سیاسی منعکس‌کننده ظرفیت نهادها برای انجام کارهایی است که برای کشور صحیح است.

از نظر الویرا نابیولینا این اقدامات بسیار دردناک ولی الزامی بود. برای تسکین دردها، دولت سه درصد از GDP را صرف جمع‌آوری مجدد سرمایه بانک‌هایی با مدیریت خوب کرد و از سوی دیگر خسارات افرادی را که در بانک‌های بد سرمایه‌گذاری کرده بودند جبران کرد. علاوه بر این، به بانک‌ها اجازه داده شد به طور موقت دیون ارزی خارجی خود را با نرخ ارز قبل از بحران مجدداً ارزش‌گذاری کنند و ترازنامه خود را نسبت به آنچه در حقیقت وجود داشت، سالم‌تر کرده و به‌تبع آن بتوانند وام‌های بیشتری را استقراض کنند. CBR همچنین به بانک‌ها اجازه داد تا بدهی‌های معوق خود را با تاخیر پرداخت کنند، حرکت محتاطانه‌ای که مورد استقبال IMF قرار گرفت.

در پی این اقدامات نسبت وام‌های معوق به کل تسهیلات (Non performing loans) در سطحی پایین‌تر از سطوح سال 2009-2008 باقی ماند و اعتبارات اندکی افزایش یافت. در همین زمان خانم نابیولینا اقدامات نظارتی سختگیرانه‌تری را در نظر گرفت. اولگ و یوخین رئیس بانک مرکزی MDM و نایب رئیس سابق بانک مرکزی در خصوص اقدامات نابیولینا می‌گوید: او از رئیس‌جمهور برگه ترددی دریافت کرده بود که به او اجازه می‌داد تا به بانک‌هایی که پیش از این غیرقابل دسترس بودند، دسترسی پیدا کند. از سال 2014 به بعد حدود 200 مجوز بانکداری باطل شد که تقریباً یک‌پنجم از کل مجوزها بود.

حامیان و منتقدان

از همان زمانی که زمزمه‌هایی در خصوص انتصاب الویرا به عنوان رئیس بانک مرکزی روسیه به گوش می‌رسید، حامیان و منتقدان زیادی در خصوص سیاست‌ها و توانایی‌های خانم نابیولینا اظهارنظر می‌کردند. یکی از بزرگ‌ترین حامیان نابیولینا برای تصدی‌ سمت بانک مرکزی در سال 2013، هرمن گرف، مدیرعامل اسبربانک، بزرگ‌ترین بانک روسیه بود. گرف که از سال 2002 تا 2007 وزیر اقتصاد روسیه بود در دوران وزارتش نابیولینا را به عنوان معاون اول در کنار خود می‌دید. گرف یک وفادار به پوتین بود و می‌توانست به طور غیرمستقیم بر سیاست‌های رئیس‌جمهور روسیه تاثیر بگذارد اما هیچ‌گاه بخشی از حلقه داخلی پوتین به حساب نمی‌آمد. نابیولینا ارتباطات دیگری نیز داشت. همسرش باروسلاو کوزمینف، رئیس دانشگاه عالی اقتصاد، تاثیرگذارترین دانشگاه اقتصادی روسیه بود. این زوج بخشی از شبکه وسیع دوستان ویاچسلاو ولودین، معاون اول کارکنان کرملین و سخنگوی پارلمان به حساب می‌آمدند.

افرادی که با نابیولینا کار کرده‌اند او را دارای سبک مدیریت کلیدی خاصی می‌دانند. نابیولینا در مجامع عمومی در خصوص سیاست و مسائل مربوط به مسوولیت‌هایش در بانک مرکزی سخنی نمی‌گوید. پس از سربلند بیرون آمدن نابیولینا از بحران مالی سال 2014، حلقه ارتباطات خانم رئیس گسترش یافت اما منتقدان او نیز سرسخت‌تر شدند. سیاست‌های نابیولینا منجر به این شد تا اطرافیان پوتین نیز با او دشمن شوند. در فوریه سال 2016، نابیولینا به طور علنی از غول نفتی دولتی روس‌نفت گلایه کرد، شرکتی که در راس خود سشین، متحد قدرتمند پوتین را می‌دید. رئیس بانک مرکزی گفت، نیاز روس‌نفت به تامین مالی بدهی خارجی بزرگش این انتظار را در بازار به وجود آورده که این غول نفتی به فروش روبل روی آورده است. چنین کاری منجر به افت واحد پولی کشور شده است. در پی این اعتراض، سشین در حرکتی غیرمتعارف به دیدار نابیولینا رفت تا در این خصوص با یکدیگر به بحث و گفت‌وگو بپردازند. پس از این دیدار بود که روس‌نفت انتشار اوراق قرضه را برای تامین مالی بدهی خود متوقف کرد. یکی دیگر از افرادی که دیدگاه‌های مخالفی با نابیولینا داشت، گلازیف مشاور پوتین بود. ایده‌های گلازیف شامل کنترل سرمایه، ممنوعیت استفاده از دلار در روسیه و چاپ اسکناس برای احیای رشد اقتصادی بود. سیاست‌هایی که به کلی با ایده‌های خانم رئیس مغایرت داشت. ناتالیا بورکینا، رئیس سابق کمیته مالی پارلمان نیز فرد دیگری بود که در خصوص نظارت بانکی با نابیولینا اختلاف‌نظر داشت. همین اختلاف‌نظرها باعث شد تا بورکینا از سمت خود در کمیته مالی پارلمان استعفا دهد. با وجود اینکه اقدامات نابیولینا منجر به بهبود وضعیت بانکی روسیه شد اما چشم‌انداز بلندمدت اقتصادی همچنان ضعیف است. منتقدان خانم نابیولینا می‌گویند سیاست‌های سختگیرانه و انقباضی CBR مقصر اصلی این چشم‌انداز اقتصادی ضعیف است چراکه سرمایه‌گذاری را در این کشور فلج کرده است. اما با تقویت ارزش روبل در برابر واحدهای پولی دیگر سود شرکت‌ها رشدی 50‌درصدی داشته است و شرکت‌ها نقدینگی زیادی برای سرمایه‌گذاری دارند. در بررسی سالانه، تولیدکنندگان بلاتکلیفی و عدم اطمینان در سیاست‌های پولی را مهم‌ترین محدودیت و چالش پیش‌روی خود دانسته و از نرخ بهره بالا سخنی به میان نیاورده‌اند. نابیولینا نیز با تولیدکنندگان هم‌عقیده است: ضعف اقتصادی کشور عمدتاً ناشی از عوامل ساختاری است. چیزی که مهم‌ترین نگرانی خانم رئیس به حساب می‌آید، تداوم قیمت‌های پایین نفت نیست. بلکه این است که روسیه به چه سرعت و شدتی می‌تواند محیط کسب‌وکار خود را بهبود بخشد. تا آن زمان، CBR نقش بسیار بزرگی در حفظ اقتصاد روسیه در مسیر پیشرفت دارد.