جشنواره مشکلات
صنایع شیرینی و شکلات از چه معضلاتی رنج می‌برند؟
خوشبختانه قدمت نسبی صنعت شیرینی و شکلات در ایران باعث شده بخش زیادی از زنجیره ارزش افزوده این صنعت از مواد و ماشین‌آلات تولید و بسته‌بندی تا امکانات توزیع و فروش و منابع انسانی در ایران خصوصاً در گروه‌های صنعتی که در این زمینه بستر‌سازی کرده‌‌اند به حد قابل قبولی برسد.
خوشبختانه قدمت نسبی صنعت شیرینی و شکلات در ایران باعث شده بخش زیادی از زنجیره ارزش افزوده این صنعت از مواد و ماشین‌آلات تولید و بسته‌بندی تا امکانات توزیع و فروش و منابع انسانی در ایران خصوصاً در گروه‌های صنعتی که در این زمینه بستر‌سازی کرده‌‌اند به حد قابل قبولی برسد. به نحوی که در شرایط نرمال و استاندارد می‌توان امیدوار بود که این صنعت چنانچه در شرایط رقابتی قرار گیرد، فعالیتی سودآورتر خواهد داشت. صنعت شیرینی و شکلات ایران بر اساس آمارهای رسمی چهارمین ارزش افزوده را در میان صنایع غذایی کشور داشته و توانسته زمینه اشتغال بیش از ۳۰۰ هزار نفر را به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم در کشور فراهم کند.
مراجعه به آمارها و برآوردهای منتشره جهانی نشان می‌دهد ارزش بازار محصولات شیرینی و شکلات در منطقه خاورمیانه و آسیای میانه و شمال آفریقا بیش از ۱۰ میلیارد دلار و سهم ایران از این بازار پنج درصد تخمین زده شده است و با توجه به ظرفیت‌های خالی موجود، این نسبت تا ۲۰ درصد نیز می‌تواند افزایش یابد.
همچنین وفق گزارش‌های منتشره از سوی سازمان جهانی کاکائو، میانگین مصرف سالانه شکلات برای هر سوئیسی حدود 10 کیلوگرم و برای آلمانی‌ها، اتریشی‌ها و انگلیسی‌ها که در رده‌های بعدی قرار دارند به ترتیب 9 /7، 8 /7، 5 /7 کیلوگرم است.
طبق همین آمار مصرف شکلات آسیایی‌ها در قیاس با اروپایی‌ها بسیار کمتراست. اما تخمین زده می‌شود با رشد اقتصادی آسیا، تقاضا برای مصرف شکلات هم اضافه خواهد شد. در واقع تا سال 2018 انتظار می‌رود بیش از 20 درصد از سهم بازار جهانی مصرف از سوی آسیایی‌ها تصاحب شود.
آمار در ایران نشان‌دهنده این است که سرانه مصرف شکلات در ایران بین یک تا 5 /1 کیلوگرم در سال بوده و در حالی که شکلات در سبد غذایی ۹۶ درصد مردم اروپا و آمریکا حضور ثابت دارد، حدود 74 درصد مردم ایران شکلات مصرف می‌کنند که این مقدار رو به افزایش است.
اما در حالی که قیمت جهانی گندم و در نتیجه آرد تولیدی و نیز شکر و روغن در بازار جهانی ارزان‌تر از تولید آن در ایران تمام می‌شود و مقایسه قیمت‌های جهانی نشان می‌دهد این دو با تفاوت قیمت تمام‌شده نسبی فاحشی برای تولید‌کننده داخلی قابل تامین هستند و رقبای تولیدکنندگان ایرانی مواد اولیه خود را ارزان‌تر به دست می‌آورند دیگر جای بحث نیست که نسبت به مساله مورد اشاره نگران باشیم.
تکلیف کاکائو نیز مشخص است چراکه فرآورده‌ای است که به‌طور کامل وارداتی محسوب شده و از مزارع غرب آفریقا و به‌ویژه ساحل عاج و غنا با دشواری‌ها و پیچیدگی‌های خاص خود تامین می‌شود. در مورد کاکائو موضوع قابل توجهی وجود دارد که آینده این صنعت را در جهان تحت تاثیر قرار خواهد داد. ظرفیت تولید این محصول کشاورزی باارزش به نسبت افزایش مصرف جهانی آن افزایش قابل اعتنایی نداشته است، در نتیجه در آینده با افزایش تقاضا و کمبود عرضه و در نتیجه افزایش قیمت کاکائو مواجه خواهیم شد. روزنامه واشنگتن‌پست نیز در گزارشی نرخ مصرف شکلات در دنیا را بیشتر از میزان تولید آن اعلام کرده است. به گزارش این روزنامه در سال گذشته ۷۰ هزار تن بیشتر از میزان تولید، شکلات مصرف شده است.
شرایط جوی نامساعد در ساحل عاج کشوری که ۷۰ درصد کاکائو در جهان را تولید می‌کند موجب شده میزان تولید شکلات در دنیا با افت روبه‌رو شود. افزایش روز‌افزون مصرف شکلات در دنیا خصوصاً در چین و هند از دیگر عوامل کمبود احتمالی این ماده خواهد بود.
با توجه به این موضوع و اینکه این محصول در اقتصاد کشورهای تولید‌کننده آن نقشی اساسی و حیاتی دارد، هیچ بعید نیست که این محدودیت تولید تبدیل به انحصار و محدودیت در تامین و افزایش و کنترل بازار از سوی کشورهای مذکور و حتی حرکت تدریجی به سمت ارتقای عمق ساخت داخل و تکمیل زنجیره ارزش افزوده محصولات مشتق از کاکائو شود.
تولیدکنندگان برتر این محصولات در جهان کشورهای آمریکا، سوئیس، ایتالیا، آلمان، ترکیه، هلند، آرژانتین و بلژیک هستند و اگر ایران بخواهد سهمی در این بازار بزرگ به دست آورد، باید برنامه منطقی و هوشمندانه‌ای بر مبنای مزایای نسبی و رقابتی خود برای این کار تدوین و اجرا کند.
در اصل آنچه در شرایط تحریمی و رکود تاکنون به داد تولیدکنندگان ایرانی شیرینی و شکلات در بازارهای بین‌المللی رسیده، مزیت رقابتی بوده و در داخل نیز این امر تا حدی ناشی از حمایت‌های تعرفه‌ای گمرکی در برابر واردات است.
همان‌طور که گفته شد، قدمت این صنعت باعث شده که سرمایه انسانی قابل اعتنایی در این صنعت پرورش یابد و انتقال تجربه به شایستگی و البته تا حد زیادی به‌صورت خودجوش صورت پذیرد. هر‌چند اعتقاد دارم صنعتی به این گستردگی نیازمند وجود مراکز آموزش تخصصی معتبری برای توسعه ظرفیت و کیفیت سرمایه انسانی مورد نیاز خود است و نباید در این زمینه اهمال کرد.
مدیریت ذائقه مصرف‌کنندگان
آنچه باید در این صنعت مورد توجه بیشتری قرار گیرد، حمایت از ایجاد مراکز تحقیق و توسعه و بهره‌مندی از توان علمی و انتقال دانش و فناوری‌های روز از سوی بنگاه‌های تولیدی است. اگر بنا باشد این صنعت افق امیدوارکننده‌ای پیش رو داشته باشد باید خود را در رده پیشتازان قافله نوآوری و مشتری‌مداری جای دهد. با توجه به اینکه روز‌به‌روز اثر خوراکی‌ها بر حفظ سلامتی و کاهش بیماری‌ها بیشتر مورد توجه افراد قرار می‌گیرد و بنا بر همین نگرش، برخی محصولات شیرینی و شکلات به‌عنوان خوراکی‌های غیر‌سالم یا بعضاً مضر معرفی می‌شوند، شرکت‌ها در تلاش‌اند بتوانند با ایجاد طعم‌های جدید، ذائقه مصرف‌کنندگان را مدیریت و وفادار کنند. رویکرد پروژه‌های تحقیق و توسعه و شرکت‌های پیشرو در عین تولید محصولات با طعم و شکل و ترکیب و بسته‌بندی جدید و مشتری‌پسند به سمت تولید محصولات سالم‌تر و با ارزش غذایی بالاتر تغییر یافته است. این همان خلق مزیتی است که همواره شرکت‌های پیشرو را در صدر نگه داشته و رقابت را برای شرکت‌های پیرو و مقلد سخت‌تر می‌کند.
با توجه به اینکه با سرمایه‌های به نسبت پایین می‌توان مبادرت به خرید تجهیزات و ماشین‌آلات و ایجاد ابنیه لازم برای راه‌اندازی خطوط تولید شیرینی و شکلات کرد، شاهد شکل‌گیری و سرمایه‌گذاری واحدهای متعدد تولیدی شیرینی و شکلات در سایزهای کوچک تا بزرگ در کشور بوده‌ایم. معتقدم با توجه به این وضعیت باید نگاه خاصی نسبت به راهبرد آینده این صنعت داشته باشیم. اگر به تعدد واحدهای تولیدی ریز و درشت شیرینی و شکلات به چشم فرصت نگاه کنیم، این فرصت در حالی می‌تواند به مزیت تبدیل شده و مبدل به تهدید نشود که برنامه روشن و هدفمندی برای هم‌افزایی و همسویی این گروه از واحدهای تولیدی تدوین شده و مجموعه واحدهای تولیدی مذکور هر یک نقشی و محصولاتی خاص را به‌عنوان مزیت رقابتی و تولیدی خود انتخاب کرده و با مشارکت در تشکیل کنسرسیومی توانمند، سبدی از محصولات باکیفیت مطلوب را که با توجه به افزایش تیراژ تولید و بهبود عوامل کاهنده قیمت مواد اولیه، قیمت مناسبی داشته باشند تولید و به بازارهای داخلی و خارجی عرضه کنند.
اینکه شکل‌گیری چند برند قوی با پیشتازی شرکت‌های بزرگ و خوشنامی که با بهره‌گیری از تجارت جهانی بتوانند نقش کشنده و لوکوموتیو را برای شرکت‌های کوچک‌تر بازی کرده و با گشایش و توسعه بازارهای جدید حضور محصولات ساخت ایران را تضمین کنند، شاید گزینه‌ای باشد که آینده موفقی را برای فعالان این عرصه مقدر کند. کاهش هزینه‌های تامین مواد اولیه، افزایش تیراژ تولید هر محصول، تخصصی شدن تولید، تمرکز و ارتقای استانداردهای کنترل کیفی و هم‌افزایی تکنولوژیک درون‌گروهی، کاهش هزینه‌های صادراتی و در نهایت افزایش سود و ماندگاری برند می‌تواند از برکات این پروژه بزرگ محسوب شود. البته در این کار نقش تشکل‌های استانی و ملی تخصصی این حرفه را نباید نادیده گرفت.
مقاصد صادراتی شیرینی و شکلات ایرانی
با بررسی گذرا مهم‌ترین بازارهای صادراتی محصولات شیرینی و شکلات ایرانی می‌توانیم موارد زیر را مورد توجه قرار دهیم: مقصد عمده این محصولات کشورهای همسایه‌ای هستند که هر یک ظرفیت و رفتارهای تجاری خاص خود را دارا هستند. البته در خصوص این بازارها باید به موارد مهمی که بیان خواهد شد دقت کافی داشته باشیم. اولین مقصد بازار عراق است که در سال 1395 بیش از 296 میلیون دلار صادرات از ایران صورت گرفته است. رقیب عمده ایران در این بازار شرکت‌های ترکیه‌ای هستند که با توجه به توان بالای خود حضوری چشمگیر دارند. از سوی دیگر با توجه به سختگیری‌های روز‌افزون عراق در خصوص استانداردهای کیفی کالاهای وارداتی و نیز حمایت‌ها از ایجاد صنایع داخلی خود، ممکن است این بازار در اثر عدم مراقبت کافی، به‌تدریج رو به تحلیل رود. عراق از پاییز سال پیش تعرفه گمرکی کالاهای ایرانی را تقریباً تا سه برابر افزایش داده و در حال حاضر صادرکنندگان ایرانی مجبورند برای هر تن کالای صادراتی به این کشور به‌طور میانگین ۲۰ دلار عوارض و حقوق گمرکی بپردازند.
افغانستان دومین کشور میزبان شیرینی و شکلات ایرانی به ارزش بیش از 116 میلیون دلار در سال 95 بوده است. در این کشور نیز حضور رقبای سنتی ایران به‌طور روز‌افزون ملموس است. متاسفانه رقابت مخرب تولیدکنندگان ایرانی علیه یکدیگر در این بازار موضوعی است که باید چاره‌ای برای آن اندیشید.
البته این موضوع را باید مورد توجه قرار داد که قرابت‌های فرهنگی‌ـ‌اجتماعی و ذائقه مصرف عراقی‌ها و افغان‌ها، وجود پیوندهای مستحکم تجاری فی‌مابین تجار طرفین، مزیت همسایگی و سهولت حمل‌ونقل در کسب توفیق نسبی در بازارهای مذکور بسیار موثر بوده است. پاکستان با 45، ترکمنستان با 10 و آذربایجان نیز با 5 /9 میلیون دلار در رده‌های بعدی مقصد صادراتی شیرینی و شکلات ایرانی بوده‌اند.
اهتمام دولت به ارتقای دیپلماسی تجاری و بهبود روابط بین‌المللی کشور یکی از ابزارهای زیرساختی و مهم برای کمک به توسعه تجارت و صادرات این محصولات تلقی می‌شود. بسیاری از ایرادات و بهانه‌جویی‌های کشورهای مقصد با تمسک به مسائل کیفی و استانداردها و شرایط حمل‌ونقل و نیز شرایط مبادلات پولی، از این طریق قابل حل‌وفصل خواهد بود.
با توجه به وجود مزیت‌های رقابتی واحدهای تولیدی شیرینی و شکلات، توصیه می‌شود در مراحل مذاکرات دولت جمهوری اسلامی ایران با سایر دولت‌ها به‌منظور دستیابی به توافقات اقتصادی، در مباحث مربوط به تعیین تعرفه‌های ترجیحی فی‌مابین که موجب افزایش قدرت رقابت تولیدکنندگان ایرانی خواهد شد، شیرینی و شکلات در فهرست محصولات ایرانی برخوردار از کاهش تعرفه وارداتی به کشور مقابل، مورد توجه ویژه قرار گیرند.
معتقدم تولیدکننده‌های شیرینی و شکلات ایران با توجه به ظرفیت و اهمیت بازار کشورهای مذکور، باید برای بهبود و استمرار کیفیت تا نحوه توزیع و فروش کالاهای صادراتی خود، مدیریت و نظارت هوشمندانه‌تری اعمال کرده و با انجام تبلیغات هدفمند، جایگاه مناسب و پایداری برای برندهای ساخت ایران به‌عنوان محصولات کیفی و قابل اعتماد فراهم کنند.
به یاد داشته باشیم در بحث صادرات، بارها محصولات ساخت ایران از صادرکنندگان غیر‌مسوولی که محصولات نامرغوب و غیراستاندارد را به‌طور نامتناسب حمل و توزیع کرده و بازار را آشفته کرده و موجب بدنامی محصولات ایرانی شده‌اند، لطمه دیده و خسارات جبران‌ناپذیری به آن وارد آمده است. مراقبت از بازارهای هدف کار مشترکی است که باید از سوی نهادهای ذی‌ربط دولتی و خود تولیدکنندگان ایرانی به انجام برسد. اگر در مبادی خروجی کالا بتوانیم با توجه به استانداردهای مورد قبول طرفین تجاری یعنی ایران و بازار هدف، از خروج کالاهای فاقد شرایط و غیراستاندارد ممانعت به عمل آوریم، از بروز خسارت‌های بعدی و لطمه به نشان ساخت ایران پیشگیری کرده‌ایم. شرکت‌های بازرسی کالا و خدمات و سازمان ملی استاندارد و سازمان غذا و دارو و سازمان گمرک در این امر نقش خطیری بر عهده دارند که قرار نیست صادرات هر کالایی، به هر قیمتی و به هر شکلی مطلوب و مجاز شمرده شود.
با توجه به فسادپذیر بودن و محدودیت در تاریخ انقضای مصرف محصولات این صنعت، توسعه صادرات آن مستلزم وجود سیستم لجستیکی منظم و چابکی است که بتواند از انبارش تا حمل‌ونقل و توزیع و تشریفات گمرکی را با کارآمدی مدیریت کرده و علاوه بر به حداقل رساندن تشریفات اداری و کاری، از بروز ضایعات پیشگیری کرده و هزینه‌های لجستیکی را نیز کاهش دهد. تجهیز ناوگان حمل‌ونقل زمینی و ریلی و دریایی به ترتیبی که علاوه بر دارا بودن استانداردهای روز برای قابلیت تردد به کشورهای اروپایی، امکان تامین ناوگان حمل سرد را نیز داشته باشد، از ضروریات است. برقراری خط کشتیرانی ثابت از مبدأ ایران به مقصد بنادر دور تا دور آفریقا که توانایی جابه‌جایی انواع کالا از جمله شیرینی و شکلات از ایران و مواد اولیه از مبدأ کشورهای آفریقایی را داشته باشد، می‌تواند به کاهش قیمت تمام‌شده و افزایش قدرت رقابت کالای ایرانی در آفریقا کمک کند.
تولیدکنندگان این محصولات که در امر صادرات فعالند، همواره متقاضی سهولت در تامین مواد اولیه وارداتی خود مانند گندم و روغن و شکر با استفاده از شیوه مجوز «ورود موقت» هستند تا بتوانند محصولاتی با قیمت رقابتی تولید و به بازار جهانی عرضه کنند. موضوعی که متاسفانه با سختگیری و عدم همکاری وزارت جهاد کشاورزی به سهولت محقق نمی‌شود. این مطلب روشن است که برخی محصولات کشاورزی مانند گندم در ایران با قیمت تمام‌شده بالا تولید می‌شود و با حمایت‌های یارانه‌ای و خرید تضمینی از کشاورزان خریداری و به مصرف‌کنندگان عرضه می‌شود. وقتی خرید گندم و تهیه آرد مورد نیاز این صنایع یا روغن و شکر از سایر کشورها با قیمت تمام‌شده پایین ممکن باشد و بتوان آن را برای تولید محصولات باکیفیت بالاتر و ارزان‌تر صادراتی به کار برد، روش عقلایی این است که این امکان برای تولیدکنندگان شیرینی و شکلات فراهم شود.
جدا از مشکلات عام بخش تولید کشور مانند نبود رونق در بازار و کمبود نقدینگی و عدم همکاری مناسب سیستم بانکی برای تامین سرمایه در گردش کافی و نظایر آنها، خلاصه اهم مشکلات این صنعت عبارتند از:
♦ واردات کالای رقبای خارجی به‌صورت قاچاق انبوه که مشتمل بر کالاهای ناسالم و تاریخ گذشته نیز است. خارجی‌پسند بودن ذائقه عمومی نسبت به این محصولات که در رفتار و تمایل مصرف‌کننده ایرانی به خرید محصولات خارجی دیده می‌شود و نیازمند کار فرهنگی از سوی رسانه‌هاست. مشکلات تامین مواد اولیه استاندارد با کیفیت مطلوب و با قیمت مناسب که پیشتر قدری در مورد آن توضیح داده شد.
♦ بالا بودن هزینه‌های توزیع در شبکه‌های مویرگی و خرده‌فروشی‌ها به نحوی که هم به دلیل طولانی بودن دوره بازگشت پول از سوی خرده‌فروشان و تعدد چک‌های برگشتی و لاوصول قابل ملاحظه است و نیز باید در این خصوص به موضوع سود بالای پخش و خرده‌فروشی و سهم آن در قیمت مصرف‌کننده اشاره کرد.
♦ مشکلات فراوان ناشی از اجرای نامطلوب قانون مالیات بر ارزش افزوده که باعث شده بسیاری از تولیدکنندگان که به دلیل عدم تمکین خرده‌فروشان نسبت به تکالیف مقرر در این قانون مانند نصب صندوق مکانیزه فروش و اخذ مالیات بر ارزش افزوده از مصرف‌کننده و عدم پذیرش صدور فاکتور فروش به نام خود و برخی موارد دیگر قادر به دریافت مالیات بر ارزش افزوده نیستند، مالیات مذکور و جریمه‌های متعلقه را از محل درآمدهای خود محاسبه و پرداخت کنند.
♦ تضییع حقوق مالکیت صنعتی و کپی‌برداری غیرقانونی موضوعی بسیار آزاردهنده برای شرکت‌های پیشرو ایرانی است که با صرف هزینه‌های فراوان محصولی را در بازار ایران تولید می‌کنند و به مصرف‌کنندگان می‌شناسانند و رقبای دیگر به‌راحتی و بدون رعایت حقوق و مالکیت معنوی و تجاری بازار ایجاد‌شده را به هم ریخته و موجب خسارت برای شرکت مذکور می‌شوند و به نظر می‌رسد یکی از دلایل عدم تمایل شرکت‌ها به موضوع تحقیق و توسعه و پرداخت هزینه برای خرید فناوری‌های نو هراس از همین نا‌امنی در مالکیت معنوی و تجاری است.
♦ رقابت ناسالم در بازار و بازار‌شکنی و عدم رعایت اخلاق حرفه‌ای نیز از آن دسته مواردی است که به‌صورت دوره‌ای به‌شدت بازار را تحت‌الشعاع خود قرار می‌دهد؛ به نحوی که برخی فعالان این صنعت با اتخاذ برخی روش‌ها هم به خود و هم به همکارانشان زیان وارد می‌آورند و ساماندهی این موضوع نیازمند تعامل بیشتر و مداخله انجمن تخصصی شیرینی و شکلات و پذیرش نقش حکمیت و راهبری آن از سوی اعضاست.
مجموعه موارد گفته‌شده بالا و موضوعات مشابه، انتظارات و خواسته تولیدکنندگان این صنعت برای بهبود و رشد کسب‌وکارشان را روشن می‌سازد که امیدواریم مورد توجه و رسیدگی مسوولان دولتی از یک‌سو و مدیران واحدهای تولیدی شیرینی و شکلات و تشکل‌های فراگیر تولیدی و تجاری و تخصصی ذی‌ربط از دیگر سو قرار گیرد. این صنعت نیازمند نقشه راه مدون و دقیق و مقبولی است که به‌طور مشترک از سوی تمامی ارکان یادشده تنظیم شده و به مورد اجرا گذاشته شود. حرکت بی‌هدف ما را به سر‌منزل مقصود نخواهد رساند.
