تلخی‌های شکلات

«صنعت شیرینی و شکلات کشور در میان صنایع مختلف غذایی در ایران، رتبه اول را در زمینه صادرات به‌دست آورده است. به‌طوری که سالانه حدود 600 میلیون دلار ارزآوری به همراه دارد.» این مطلب برگرفته از سخنان جمشید مغازه‌ای، دبیر انجمن صنفی شیرینی و شکلات کشور است که عمدتاً در خبرگزاری‌ها و رسانه‌های مطبوعاتی به چشم می‌خورد. آمارهای ارائه‌شده از سوی انجمن تولیدکنندگان شیرینی و شکلات کشور نشان می‌دهد در سال 94، حدود 13 درصد محصول تولید‌شده در کارخانه‌های صنعتی شکلات و شیرینی کشور صادر شده است؛ که این 13 درصد معادل 240 هزار تن شکلات به ارزش 500 میلیون دلار بوده که به بیش از 66 کشور جهان صادر شده است. صادرات شیرینی و شکلات در سال گذشته، 250 هزار تن با 600 میلیون دلار ارزآوری برای کشورمان بود.

اشتغال‌زایی مستقیم در این صنعت بالغ بر 65 هزار نفر است و اشتغال‌زایی غیرمستقیم (مثلاً برای تهیه مواد اولیه مانند شکر، روغن، آرد، شیرخشک و...) بالایی نیز دارد. با این حال بر اساس آمارهای جهانی ارزش بازار محصولات شیرینی و شکلات در منطقه خاورمیانه و آسیای میانه 10 میلیارد دلار برآورد شده که سهم ایران از این بازار پنج درصد است و مطابق با گفته‌های کارشناسان در این حوزه، این رقم می‌تواند به میزان 20 درصد نیز افزایش یابد.

مقایسه میزان صادرات صنعت شیرینی و شکلات کشور ایران با شرکت‌های تولیدی شیرینی و شکلات ترکیه، ظرفیت‌های خالی و بالقوه تولید شیرینی و شکلات در کشور ایران را بیشتر جلوه‌گر می‌کند. در سال 2013، تنها یکی از شرکت‌های تولیدکننده شیرینی و شکلات ترکیه، سه برابر کل صادرات شیرینی و شکلات ایران به 110 کشور جهان صادر کرده است. عمده‌ترین بازارهای صادراتی صنعت شیرینی و شکلات ایران، کشورهای حوزه خلیج فارس، افغانستان و عراق است؛ در حالی که در سایر کشورها از جمله امارات، جایگاه شکلات‌های سوئیسی و فرانسوی بیش از یک‌چهارم صادرات صنایع غذایی کشور را به خود اختصاص داده است، ظرفیت صادرات می‌تواند در این حوزه بسیار بیشتر از این رقم باشد.

هرچند صنعت شیرینی و شکلات کشور از دهه 80 تاکنون پیشرفت چشمگیری داشته است، به‌طوری که در اواسط دهه 80 تعداد کارخانه‌های تولید شیرینی و شکلات در کشور به یکباره بیش از سه برابر شد و هم‌اکنون حدود 300 شرکت فعال در این حوزه به فعالیت مشغول هستند؛ با این حال در مقایسه با بلژیک که معروف‌ترین شکلات مغزدار دنیا در آنجا با سابقه‌ای 100ساله تولید می‌شود، جایگاه صنعت شیرینی و شکلات در ایران جایگاه بالایی ارزیابی نمی‌شود. این وضعیت در آمار مصرف شکلات مردم این کشورها نیز قابل مشاهده است. هر بلژیکی در سال بیش از 11 کیلوگرم شکلات مصرف می‌کند در حالی که سرانه مصرف شکلات در ایران بین یک تا 5 /1 کیلو در سال است. بنابراین تقاضای مصرف‌کنندگان و تنوع روزافزون محصولات، در افزایش تولید تاثیرگذار است. در کشورهای اروپایی دوستداران شکلات، در‌خواست و انتظارات خود را از تولیدکنندگان شکلات دریافت می‌کنند. تولیدکنندگان نیز بازه زمانی مصرف شکلات را ارزیابی کرده به‌گونه‌ای که تولیداتشان قبل از تعطیلات کریسمس در سراسر اروپا به دست مصرف‌کنندگان برسد. برای تهیه مواد اولیه نیز تولیدکنندگان شکلات اقدام به تاسیس شرکت‌های تابعه از جمله پرورش بادام کرده‌اند.

در ایران عمده مواد اولیه تهیه شیرینی و شکلات وارداتی است و عمدتاً تولیدکنندگان شکلات در تهیه مواد اولیه از جمله شکر دچار مشکل هستند. تولید کمتر از ظرفیت اسمی شیرینی و شکلات در ایران را عمدتاً به مسائلی از جمله نبود مشوق‌های صادراتی؛ حمل و نقل مناسب و حمایت‌های مالی برای نقدینگی مورد نیاز تولیدکنندگان نسبت می‌دهند.

افت سرانه مصرف شکلات

رکود اقتصادی و کاهش قدرت خرید مصرف‌کنندگان را هم عمده دلایل افت سرانه مصرف شیرینی و شکلات در ایران نسبت به کشورهای اروپایی عنوان کرده‌اند. اما به زعم رامین بهجت‌نیا، یکی از صادرکنندگان محصولات پشمک حاج‌عبدالله به ایتالیا، ضعف عملکرد ایران در زمینه صادرات مواد غذایی به ایتالیا (و اروپا) ناشی از باور تولیدکنندگان ایرانی است که مصرف‌کنندگان شیرینی و شکلات در اروپا در هر شرایطی متقاضی محصولات ایرانی هستند حتی اگر آن محصول، برندی مطرح باشد و آوازه زیادی در بازار داخل کسب کرده باشد.

توسعه صادرات به کشورهای اروپایی و پیدا کردن جایگاه مطرح در بازارهای بین‌المللی شرایطی را می‌طلبد که معمولاً تولیدکنندگان شیرینی و شکلات در ایران از این شرایط و معیارها استقبال زیادی نمی‌کنند. به عنوان مثال عمده محصولات ایرانی تحت عنوان استانداردهای ISO هستند. در حالی که مصرف‌کنندگان در اروپا برای تهیه محصول به محض دیدن استاندارد ISO به سراغ محصولات دیگر می‌روند. در حال حاضر استاندارد 

HACCP در دنیا مطرح است که هر برندی که دارای این نشان استاندارد باشد، عملکرد موفق‌تری خواهد داشت. استاندارد بین‌المللی HACCP دارای ضوابط خاصی است که در کوچک‌ترین و جزئی‌ترین موارد، نظارت‌ها و کنترل‌های دقیقی صورت می‌گیرد و در صورت عدم رعایت آنها، این استاندارد از محصول مورد نظر باز‌پس گرفته و تولیدکننده خاطی جریمه می‌شود. با اینکه شرکت‌های اروپایی وجود دارند تا این استاندارد بین‌المللی را برای تولیدکنندگان ایرانی لحاظ کنند اما بسیاری از تولیدکنندگان ایرانی به خاطر هزینه‌های آن، استقبال زیادی نمی‌کنند. موضوع مهم دیگر بسته‌بندی محصولات تولیدی ایرانی است که در بازارهای بین‌المللی مورد پسند قرار نمی‌گیرد. بسته‌بندی‌های معمولی با روکش پلاستیکی ساده جذابیت چندانی در برابر رقبایشان در بازارهای جهانی ندارند.

بازاریابی بین‌المللی و Social Network ضعیف از دیگر موارد مهم دیگری است که باعث شده صادرات محصولات ایرانی فراتر از کشورهای افغانستان، عراق و کشورهای حوزه خلیج فارس نرود.

هزینه برای شرکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی در نهایت با پیدا کردن بازارهای جهانی، سودآوری درخور توجهی را به دنبال خواهد داشت که در این زمینه نیز محصولات ایرانی حضور کمرنگی در نمایشگاه‌های بین‌المللی دارند. به نظر بهجت‌نیا، مشکل تولیدکنندگان داخلی عمدتاً به مواردی که در بالا به آنها اشاره شد، مربوط می‌شود و مشکلاتی از قبیل تهیه مواد اولیه در برابر چنین مواردی، مصائب بزرگی به شمار نمی‌رود؛ چرا که در صنعت تهیه و تولید موادغذایی، حدود 30 درصد از منابع مالی در این صنعت صرف تهیه مواد اولیه می‌شود و سودآوری در این صنعت بیشتر مربوط به عملکرد فروش و بازار داخلی و خارجی است. به علاوه اینکه به صادرات، مالیات تعلق نمی‌گیرد و مشوق‌های صادراتی خوبی در کشور وجود دارد و به صادرکننده برتر جوایزی تعلق می‌گیرد که نشان از عدم توجه به این مقوله در بخش صادرات محصولات غذایی و شیرینی و شکلات نیست.

با این حال ایران دارای کارخانه‌های بزرگ شکلات‌سازی به‌خصوص در شهرهایی از جمله تبریز است که حدود 50 درصد محصولات آن‌ها صادر می‌شود. شرایط اقتصاد کلان کشور و وضعیت سرمایه‌گذاری بخش خارجی بر ارزش افزوده صنایع از جمله صنعت شیرینی و شکلات و عملکرد تولید ناخالص داخلی کشور اهمیت بسزایی دارد. تاثیر تشدید تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران و کاهش شدید صادرات نفت و درآمدهای ارزی طی سال‌های برنامه پنجم وضعیت کلان اقتصادی کشور را تحت تاثیر قرار داد. در سال‌های بعد کنترل تورم تا حدودی وضعیت اقتصاد را بهبود بخشید اما خروج از رکود ممکن نشد. کاهش درآمدهای ارزی، افزایش هزینه‌های تولید در پی جهش قیمت حامل‌های انرژی با اجرای سیاست هدفمند کردن یارانه‌ها و کاهش تقاضای داخلی، به دلیل رشد سریع سطح عمومی قیمت‌ها و نگرانی از آینده، منجر شد تا بخش صنایع و معادن در برنامه پنجم عملکرد نامطلوبی داشته باشد. همچنین افزایش عدم اطمینان در فضای اقتصاد ایران با تهدید به تشدید تحریم‌ها، همزمان با اجرای سیاست‌های اقتصادی پرهزینه دولت و جهش قیمت حامل‌های انرژی و افزایش هزینه‌های تولید، دشواری تامین ارز برای واردات مواد خام، کالاهای واسطه‌ای و سرمایه‌ای، کمبود نقدینگی و عدم امکان تامین سرمایه در گردش از طریق نظام بانکی، بر سرمایه‌گذاری بخش خصوصی تاثیر منفی جدی برجای گذاشت. این عوامل سرمایه‌گذاری در بخش‌های تولیدی را با محدودیت مواجه کرد که قطعاً صنایع شیرینی و شکلات کشور هم از این شرایط متاثر بوده است. بنابراین بهبود عملکرد تولید، هم نیازمند توجه به شرایط اقتصاد کلان و سرمایه‌گذاری کلان کشور است و هم مستلزم توجه به شرایط خرد کارخانه‌ها و صنایع تولیدی شکلات و شیرینی تا بتوانند مزیت‌های رقابتی را در سطح بین‌المللی به دست بیاورند..