وعده نشدنی

شعارهای انقلابی، رویاهای دست‌نیافتنی، وعده‌های دوردست و محال، تنها راهکار سیاستمداران در سال‌های نخست انقلاب برای حل بحران مسکن بود. روز چهارشنبه 21 آذر 1358، روزنامه کیهان با تیتر درشت نوشت: «خانه نخرید، همه را صاحب‌خانه می‌کنیم!» این تیتر، از اعطای وام با اقساط 100ماهه و بدون پیش‌پرداخت خبر می‌داد و آن را آیت‌الله سیدهادی خسروشاهی، نخستین رئیس بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، به روزنامه‌ها داده بود. شعاری که پس از گذشت 45 سال، همچنان محال به نظر می‌رسد و همان سال‌ها نیز رویایی و دست‌نیافتنی می‌نمود. از نخستین سال‌های انقلاب، مسکن یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های پیش‌روی انقلابیون بود که همه در تلاش بودند با رویکردی جهادی و وعده‌های انقلابی، در مدتی کوتاه آن را حل کنند، اما این وعده‌ها، نه‌تنها جامه عمل نپوشید که هر روز و هر روز بزرگ‌تر شد تا امروز که به یک ابربحران تبدیل شده است. اما ماجرای تیتر «خانه نخرید!» چه بود و چه سیاست‌هایی برای حل بحران مسکن در آن سال‌ها پیش‌بینی شده بود؟

وعده انقلابی

بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و حساب شماره 100، در پی فرمان امام خمینی و با هدف ایجاد مسکن برای اقشار مستضعف، در 21 فروردین‌ماه 1358 تاسیس شده و در اردیبهشت‌ماه همان سال با تمرکز بر مسکن در تهران آغاز به کار کرد. آیت‌الله سید‌هادی خسروشاهی نیز با فرمان امام به سمت نخستین رئیس بنیاد مسکن منصوب شد. خسروشاهی از همان ابتدا می‌خواست با وعده‌های جهادی، مشکل مسکن را حل کند و درگیری‌های زیادی نیز با وزارت مسکن و شهرداری تهران در دولت داشت. روز شنبه 27 مرداد 1358، روزنامه اطلاعات خبر لغو مالکیت اراضی بزرگ از سوی مهندس کتیرایی، وزیر مسکن دولت موقت، را منتشر کرد، اما خبر مهم‌تر «طرح تامین مسکن مستضعفین» بود که از سوی هیات امنای مسکن، تسلیم دولت شده بود. بر اساس این طرح، بودجه مناسبی در اختیار هیات امنای مسکن قرار می‌گرفت تا از محل آن به قیمت مناسب برای مستضعفین زمین و خانه خریداری شود. آیت‌الله سیدهادی خسروشاهی، رئیس هیات امنای مسکن در این زمینه به خبرنگار اطلاعات گفته بود: «ما خانه‌ها و زمین‌ها را به قیمت ارزان خریداری می‌کنیم و در نتیجه می‌توانیم با در اختیار گرفتن بودجه درخواستی، آنها را ارزان‌تر بفروشیم. البته باید صبر کنیم و ببینیم که دولت چطور و کی زمین‌ها را ملی اعلام می‌کند. پس از ملی کردن زمین‌ها دیگر مشکلی برای خرید خانه وجود ندارد و همه می‌توانند صاحب‌خانه شوند.» خسروشاهی ضمن مخالفت با پرداخت وام مسکن بانک ملی که ایجاد تورم می‌کند و از طرفی باعث افزایش قیمت زمین و خانه می‌شود، افزود: «عده‌ای از صاحبان خانه‌های خالی به دفتر هیات امنای مسکن در خیابان مصدق تهران مراجعه کرده و خانه‌های خالی خود را برای اجاره در اختیار این دفتر قرار داده‌اند» (اطلاعات، 27 مرداد 1358). خسروشاهی یک ماه بعد وعده داد: «پیش از زمستان همه مستضعفین باید صاحب‌خانه شوند» (کیهان، ۱۹ شهریور ۱۳۵۸، ص۸). انتشار این خبر، سبب هجوم صدها هزار روستایی و شهرستانی به تهران و سکونت‌شان در حلبی‌آبادهای حاشیه شهر به امید دریافت مسکن رایگان شد. آیت‌الله خسروشاهی در مصاحبه‌ای که در کتاب «انقلاب به روایت انقلاب‌سازان» اثر اسکندر دلدم منتشر شده، درباره طرح تامین مسکن سخن گفته است. او در این مصاحبه مدعی شده که بنیاد سرگرم ساخت ساختمان‌هایی است که پس از پایان در اختیار مستضعفین قرار می‌گیرد. نحوه توزیع نیز به ترتیب متقاضیانی بود که پیش‌قسط پرداخت کرده بودند. قرار بود آن گروه از مستضعفین که حتی توان پرداخت پیش‌قسط را نداشتند، مشمول ضوابط دیگری شده و برای آنها بر اساس طرح دیگری خانه ساخته شود.

او در این مصاحبه، با ابراز امیدواری در مورد اینکه مسکن مانند پیراهن شود، طرح «تصرف خانه‌های خالی» را مطرح کرده و گفته: در وهله اول هدفمان این است که هیچ خانه‌ای خالی نماند. به هر ترتیبی که باشد ترتیب ساکن شدن افراد فاقد خانه را در واحدهای مسکونی خالی می‌دهیم. طوری که حتی یک نفر در این کشور بی‌خانه نباشد. ما کاری خواهیم کرد که اجاره‌داری در این مملکت از میان برود. او مدعی شده در این طرح، «گرفتن خانه‌های خالی به زور نخواهد بود، بلکه تلاشمان این است که با رضا و رغبت خانه‌هایشان را به ما واگذار کنند و ما هیاتی مرکب از کارشناسان و مهندسین خبره مسکن داریم که روی این خانه‌ها قیمت می‌گذارند و بر این اساس آن خانه را خریداری کرده و در اختیار مستضعفین می‌گذاریم» و صاحبان خانه‌های خالی را تهدید به مبارزه کرده، و نماز در خانه‌های تصرفی را از مسجد حلال‌تر دانسته است: «چون چنین شخصی به جامعه ظلم کرده و مبارزه با ظلم و ظالم دستور اسلام است و در این راه از شرع مقدس اسلام کمک خواهیم گرفت. اگر ظالمی خانه را احتکار کند در شرایطی که مستضعفین و امت اسلام از حیث داشتن حتی یک اتاق در تنگنا هستند و ما بیاییم عدالت را برقرار و خانه اضافی را از ظالم گرفته و به مظلوم دهیم، نه‌تنها نماز و عبادت در این خانه حرام نیست، بلکه از مسجد هم حلال‌تر است.» در 21 آذرماه سال 1358، زمانی که تصرف خانه‌های مردم به یک بحران تبدیل شده بود، روزنامه کیهان تیتر جنجالی «خانه نخرید!» را منتشر کرد. خسروشاهی که زمینه‌ساز این بحران شده بود، در مواجهه با این معضل گفته بود: همه خانه‌ها و اراضی واگذارشده یا تصاحب‌شده پس از انقلاب پس گرفته خواهد شد و تاکید کرده بود که متجاوزان به اراضی دولت و مردم و متصرفان منازل چنانچه داوطلبانه خود را معرفی نکنند، شناسایی و به دادگاه‌های انقلاب تسلیم خواهند شد. او تاکید کرده بود؛ انقلاب دست کسی را برای تجاوز به اراضی دولتی باز نگذاشته و خبر از حذف کامل بهره وام مسکن داده بود. به‌زعم او حذف بهره وام مسکن، به مفهوم ایجاد توانمندی برای همه مردم برای خرید خانه بود، چرا که وقتی وام بدون بهره در اختیار همگان قرار می‌گرفت، دیگر دلیلی برای بدون خانه ماندن وجود نداشت. بر همین اساس بود که کیهان تیتر جنجالی زد و این ادعا از سوی خسروشاهی هرگز تکذیب نشد، اما وام مسکن با بهره صفر نیز هیچ‌گاه در اختیار مردم قرار نگرفت. در اواخر زمستان، یکی از مسئولان بنیاد مسکن به نام مهندس رفیع گفت: «مسئله مسکن در تهران و حتی بسیاری شهرهای ایران به صورت دمل چرکینی درآمده است که درد و سوزش آن را طبقات کم‌درآمد جامعه با تمام وجود احساس می‌کنند» (اطلاعات، ۱۲ اسفند ۱۳۵۸، ص 5). او افزود که پیروان «امام امت» می‌خواهند به آن «نیشتر» بزنند و «چرک و خونابه» را بیرون بکشند و قول داد که تا اردیبهشت ۱۳۵۹ مشکل مسکن تهران حل می‌شود و تا شهریور هم همه گودنشینان اطراف تهران صاحب‌خانه خواهند شد. مشکل مسکن مستضعفین تهران نه‌تنها در زمستان و بهار آن سال حل نشد، که بر اثر هجوم سیل جمعیتی که هر دم فزونی می‌گرفت اکنون دیگر به صورت گرهی بازنشدنی درآمده بود. مهندس رفیع در مصاحبه‌ای دیگر دوباره به سراغ خانه‌های خالی رفت: «تاکنون حدود ۸۰ هزار خانه خالی توسط گروه ضربت [در تهران] شناسایی شده که ما برای صاحبان بیشتر آنها اخطاریه فرستاده‌ایم تا هرچه زودتر تکلیف و وضع خود را با بنیاد مسکن روشن کنند، در غیر این صورت کلیه خانه‌های احتکار‌شده آنها را ضبط و به متقاضیان واجد شرایط خواهیم داد» (اطلاعات، ۱۲ اسفند ۱۳۵۸، ص ۱۲). او افزود: گروه ضربت تعداد ۵۴۰ واحد مسکونی را اشغال و به متقاضیان واگذار کرده، ولی بعد مسئولان بنیاد دریافته‌اند که بخشی از آن متقاضیان مستضعف واقعی نیستند و به همین سبب آن حقه‌بازان مستضعف‌نما را دستگیر کرده و به دادگاه انقلاب فرستاده‌اند. گروهی از مردم نیز با اجتماع در دفتر روزنامه اطلاعات همگان را باخبر ساختند که آنان نیز سرپناه ندارند و مسئولان لازم نیست زیاد به دنبال متقاضی خانه بگردند، چرا که مستضعف واقعی همین گروه‌اند و روزنامه نیز عکس یادگاری از آنان گرفت و در همان صفحه چاپ کرد (اطلاعات، ۱۲ اسفند ۱۳۵۸، ص 3). این مستضعفین بیانیه شدیداللحنی هم در محکومیت سرمایه‌داران و سازشکاران و در پشتیبانی انقلابیون و آیت‌الله خسروشاهی صادر کردند. یک هفته بعد در خبری دیگر آمد: «حدود ۱۰۰ نفر از ساکنان جنوب شهر تهران به علت نداشتن مسکن مناسب و به عنوان اعتراض به بی‌توجهی مسئولین امر به برآورد خواست‌های منطقی آنان طی اجتماعی در روزنامه خواستار مصادره خانه‌های خالی سرمایه‌داران، مالکان بانفوذ و بازاری‌ها به نفع مستضعفین شدند» (اطلاعات، ۱۹ اسفند ۱۳۵۸، ص ۱۰). آنها به خبرنگار روزنامه گفتند: «ما هر روز به بنیاد مسکن می‌رویم. اما آنها ما را سرگردان کرده‌اند و هر روز اسم‌هایمان را می‌نویسند و از مکانی به مکان دیگر پاس می‌دهند، بدون اینکه به درد ما بی‌خانه‌ها توجه کنند.» این بی‌خانمان‌ها آپارتمان‌های برخی از بازاریان تهران را اشغال و در آن ساکن شده بودند، ولی از طرف کمیته آمدند و آنان را بیرون انداختند، و آنان در مصاحبه‌ای گفته بودند؛ «ما نمی‌خواهیم تحصن کنیم اما دولت باید به درد ما برسد... ما به هر جا می‌رویم، می‌گویند روزنامه‌ها دروغ می‌نویسند». همان روز، یک نهاد وابسته به بنیاد مسکن در بیانیه‌ای به «صاحبان واحدهای مسکونی» هشدار داد که برخی نیروهای ضدانقلاب و پس‌مانده‌های رژیم گذشته خانه‌های مردم را تصرف کرده و خانواده‌هایی را در آنها اسکان داده‌اند (اطلاعات، ۱۹ اسفند ۱۳۵۸، ص ۱۲). در بیانیه به صاحبان خانه‌ها اطلاع داده شده بود که تنها اشغال‌کنندگانی را بپذیرند که دارای کارت و مجوز بنیاد مسکن هستند.

درگیری‌ها با دولت موقت

بنیاد مسکن، همواره با برخی از سازمان‌های بانی مسکن در دولت موقت دچار چالش بود؛ وزارت مسکن و شهرداری تهران. محمد توسلی، شهردار، درخواست کرده بود که برای جلوگیری از تخلفات احتمالی و رفتار غیرقانونی هر کس می‌خواهد ساختمانی بسازد، همانند گذشته، از شهرداری مجوز بگیرد (اطلاعات، ۱۸ فروردین ۱۳۵۹، ص ۲). توسلی درباره اظهارنظرها و احکام آیت‌الله خسروشاهی گفته بود: «مردم و مسئولین مملکتی اجازه نخواهند داد کسانی در این سطح از آگاهی در مسائل انقلاب مداخله داشته باشند و دست این افراد کوتاه خواهد شد.» و سپس رئیس بنیاد مسکن را نصیحت کرده بود: «تامین مسکن قشر نیازمند باید از روستا و شهرهایی که مراکز اشتغال و تولید است شروع شود» و کارنامه بنیاد مسکن خسروشاهی را مردود دانسته بود. البته اگر کارها روال منطقی می‌داشت، این پیش‌بینی و آرزوی توسلی هم باید محقق می‌شد. اما خسروشاهی در پاسخ توسلی در مورد مجوزهای غیرقانونی ساخت، گفت: او رئیس هیات امناست و آن مجوزها را هیات اجرایی صادر کرده، و به این دلیل او می‌تواند بر ضد توسلی اعلام جرم کند (اطلاعات، ۱۸ فروردین ۱۳۵۹، ص ۱۱) و با وعده تامین مسکن برای غارنشینان افزود: «بنیاد مسکن انقلاب اسلامی به امر امام تاسیس شده تا برای غارنشین‌ها و محرومان جامعه مسکن تامین شود. یعنی ما باید برای آنها خانه بسازیم. به آنها زمین بدهیم. به همین دلیل اعتراض ایشان اعتراض به انقلاب و رهبر انقلاب است.» مهندس مصطفی کتیرایی، وزیر مسکن دولت موقت، نیز با خسروشاهی در چالش بود و درباره سیاست‌های او در مورد مسکن می‌گوید: ایشان به نوعی به مسئله مسکن می‌پرداخت، به‌طوری که به خانه‌های خالی هجوم می‌آوردند و گروهی هم بودند که تصرف می‌کردند. گرفتاری ما چندوجهی بود، یکی خود قانون بود که نقدهایی بر آن وارد می‌شد. یکسری هم این‌گونه افراد بودند که خانه‌ها را مصادره می‌کردند. مالکان به ما رجوع می‌کردند و می‌گفتند که مگر ما حکومت اسلامی نداریم؟ ما مالک این خانه هستیم، هرچند خالی باشد. دولت هم می‌گفت که کار ما نیست، اما سعی ما این بود که مشکلات را به‌صورت قانونی و شرعی جلو ببریم. کتیرایی در ادامه این مصاحبه خاطرنشان می‌کند که بعد از دولت موقت، مهندس محسن یحیوی، وزیر مسکن شد. یحیوی، عضو بنیاد مسکن و همه‌کاره خسروشاهی بود. به آقای خسروشاهی گفتند که ما کارمند تو را وزیر می‌کنیم، شما هم دیگر علیه وزارت مسکن افرادت را بسیج نکن! اما کمتر از شش ماه بعد وقتی برای بازدید به جبهه رفته بود، اسیر شد و ۱۰ سال در عراق اسیر و زندانی بود. بعد هم گنابادی وزیر مسکن شد و در زمان او اندکی از بحران‌ها کاسته شد و فرصت بیشتری در اختیار کارشناسان قرار گرفت.

سرانجام وعده‌های نشدنی

با اجرایی نشدن وعده‌های بنیاد مسکن، مردم به این وعده‌ها به دیده تردید می‌نگریستند. برای نمونه، شهروندی در روزنامه از مقامات مسئول پرسیده بود: «شما که نتوانستید ترتیب توزیع کارت‌های پرسشنامه مربوط به مسکن را به نحو مطلوب بدهید، چطور می‌خواهید آنان را صاحب‌خانه کنید؟» (اطلاعات، ۱۶ شهریور ۱۳۵۹، ص 7).

سرانجام خسروشاهی هم فهمید که دیگر نمی‌تواند به مردم قول خانه در تهران بدهد و حالا وعده اعطای زمین در شهرستان‌ها جایگزین زمین و آپارتمان در تهران شده بود. او خبر داد: «تصمیم داریم فعلاً در تهران خانه‌ای نسازیم» (اطلاعات، ۵ اسفند ۱۳۵۸، ص 2) و قول داد که در شهرستان‌ها وضع مستضعفان درست می‌شود، و برای این کار شهرک‌های کشاورزی ایجاد خواهد شد و زمین را هم وزارت کشاورزی با شرایطی بسیار مساعد به همه متقاضیان خواهد داد. مهندس رفیع، مسئول دفتر طرح خرید و واگذاری خانه‌های خالی وابسته به بنیاد مسکن هم گفت: بر اساس یک طرح انقلابی که در دست بررسی است و در اواخر این هفته مفاد آن رسماً اعلام خواهد شد، کسانی که تمایل داشته باشند به شهرستان‌ها و محل‌های مورد نظر خود در خارج از تهران بروند و همین‌طور به کسانی که شهرستانی هستند و به دلایلی در تهران ساکن شده‌اند، ظرف سه روز خانه، کار و بودجه تامینی داده می‌شود (اطلاعات، ۱۱ اسفند ۱۳۵۸، ص 2). در میانه تابستان ۱۳۵۹، آیت‌الله خسروشاهی بار دیگر وعده داد: «حداکثر ظرف یک ماه مسئله مسکن به شکل اساسی دگرگون می‌شود» (اطلاعات، ۱۱ تیر ۱۳۵۹، ص ۱۱)، ولی افزود: «عمده فعالیت‌ها به شهرستان‌ها منتقل می‌شود... در تهران احتمالاً یک دفتر کوچک برای رسیدگی به امور گذشته بنیاد فعالیت خواهد داشت» و قول داد: «در آینده بسیار نزدیک قیمت مسکن به شدت کاهش خواهد یافت». مدتی بعد بنیاد مسکن هم از تب‌وتاب افتاد و دیگر کسی خبری از آن نشنید. نه‌تنها مستضعفین صاحب ‌خانه نشدند، بلکه پیامدهای منفی عملکرد آن بنیاد برجای ماند. یک سال و نیم پس از پیروزی انقلاب، در گزارشی آمده بود: «اخیراً گروهی از کارشناسان مطالعات اجتماعی نتیجه بررسی‌های علمی خود را بر مبنای هجوم یک و نیم میلیون نفر جمعیت آواره از دهات و شهرستان‌های کشور به تهران پس از پیروزی انقلاب اسلامی منتشر کرده‌اند» (اطلاعات، ۲۱ تیر ۱۳۵۹، ص 5). یکی دیگر از پیامدهای منفی و دردسرآفرین این شعارهای بنیاد مسکن این بود که صاحبان خانه‌ها از ترس ادعای مالکیت خانه‌هایشان از سوی کرایه‌نشینان پس از سکونتی چندساله، هر سال خواهان تخلیه خانه و اجاره دادنش به مستاجری تازه بودند. در واقع مستضعفین افزون بر گرفتاری‌های پیشین اکنون می‌باید، پس از یک سال سکونت در یک خانه، اثاث خود را جمع کرده به فکر یافتن خانه خالی دیگری می‌افتادند.