استاد حلم و عمل
مهم‌ترین دستاورد نیلی چه بود؟
آشنایی من با دکتر مسعود نیلی به دهه 1360 برمی‌گردد، زمانی که ایشان به عنوان دانشجو وارد دوره کارشناسی ارشد «سیستم‌های اقتصادی اجتماعی» در دانشگاه صنعتی اصفهان شدند و علاقه وافری برای یادگیری اقتصاد با هدف اندیشیدن و یافتن راهکارهایی برای حل مشکلات اقتصادی کشور داشتند. بعدها هم در موسسه عالی پژوهش در برنامهریزی و توسعه (موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامهریزی) همکار بودیم. اولین دانشجوهای دوره برنامه سیستم‌های اقتصادی اجتماعی در سال 1362 وارد دانشگاه شدند که اولین دوره کارشناسی ارشد بعد از بازگشایی دانشگاه‌ها بود. حکمت شروع دوره سیستم‌های اقتصادی اجتماعی این بود که آقای دکتر محمدتقی بانکی و بعد دکتر مسعود روغنی زنجانی در سازمان برنامه به این نتیجه رسیده بودند که تشکیلات برنامهریزی کشور به نیروهایی نیاز دارد که هم مهندسی خوانده باشند و هم اقتصاد. چرا که برنامهریزی برای توسعه زیرساخت‌ها از جمله آب، برق، شهرسازی، بنادر و... هم تخصص‌های فنی می‌خواهد و هم به درک اقتصادی نیاز دارد. بنابراین ما را تشویق کردند که چنین دوره‌ای در دانشگاه راه‌اندازی شود. این رشته اولین رشته‌ای بود که بعد از به اصطلاح انقلاب فرهنگی و بسته شدن دانشگاه‌ها به روی دانشجویان باز شد و به همین علت متقاضیان زیادی برای ورود داشت. قبول شدن در آن رشته هم بسیار مشکل بود، پس دانشجوهای بسیار زبده‌ای پذیرفته شدند که یکی از آنها آقای دکتر مسعود نیلی بود. این دوره به دلیل ورود آن افراد زبده، دوره بسیار درخشانی بود. مسعود نیلی یکی از چهره‌های بارز این رشته و دانشکده بود. در آن دوره «تورم» مشکل اقتصادی بزرگ کشور بود و دانش سیاستمداران و مسئولان و عموم جامعه در مورد تورم و ریشه‌های آن بسیار اندک بود. آن زمان انواع و اقسام نظریات مختلف در مورد تورم ارائه می‌شد. برای مثال به خاطر دارم که فردی در جلسه دولت می‌گفت دلیل تورم «مهاجرت» است. مردم از روستا به شهر می‌آیند، جمعیت شهر زیاد می‌شود، کالاها در شهر و بعد روستا گران می‌شود و تورم ایجاد می‌شود. به او می‌گفتیم اگر جمعیت از روستا به شهر می‌آید باید قیمت در روستاها پایین بیاید. او می‌ماند و دیگر حرفی نمی‌زد. عده‌ای می‌گفتند تورم توطئه ضدانقلاب است. عده‌ای می‌گفتند کار خارجی‌هاست. جوانان تحصیل‌کرده که جذب حکومت شده بودند یا عقاید مارکسیستی داشتند یا با نظریات اسلامی می‌خواستند تورم و دلایل آن را تبیین کنند. در آن زمان هنوز شورای‌عالی اقتصاد شکل نگرفته بود و خود دولت با توان کارشناسی خودش اقتصاد را پیش می‌برد.
در آن شرایط و با وجود تفوق آن دیدگاه‌ها، کار دکتر نیلی در مورد تورم کار بدیعی بود. ایشان یک کار آماری و علمی انجام دادند که به نظرم من اولین کار دقیق آن زمان بود. تقریباً تمام استادان اقتصاد در دانشگاه آن زمان کینزین بودند اما همان‌ها هم بدون توجه به ذات نظریه کینز ریشه تورم را همان مسئله فشار هزینه می‌دیدند. هنوز هم شاگردان آنان هستند که می‌گویند تورم را نرخ ارز ایجاد می‌کند. کار دکتر نیلی بدیع بود و نتایج محکمی هم به دست آورد.
من نظرم این است که هر هیات علمی باید دانشجویش از خودش بهتر باشد و همیشه به استادان می‌گویم اگر دانشجوی شما بهتر از شما نبود یعنی سد علم شده‌اید. به نظر من نه‌تنها آقای دکتر نیلی بلکه اکثر دانشجویان ما از خود ما بهتر شدند. این افراد اکنون استادان ما هستند و من همیشه از آنها یاد می‌گیرم. وقتی دکتر نیلی فارغ‌التحصیل شد، با توجه به علایقی که داشت، آقای دکتر زنجانی که آن زمان رئیس سازمان برنامه بود او را به این سازمان دعوت کرد. کارهای مدیریتی زیادی برای ایشان وجود داشت اما آقای دکتر نیلی قبول کرد به سازمان برنامه و به دفتر اقتصاد کلان برود و مسئولیت آنجا را بر عهده بگیرد. به قول سعدی «مرد دانا به جهان داشتن ارزانی نیست».
دکتر نیلی شخصیت ممتازی است که موفق شد حداقل دو برنامه توسعه را به ثمر برساند. اگر تاریخ برنامهریزی اقتصادی ایران را در دوران بعد از انقلاب بررسی کنید، از زمان آقای بازرگان تا زمان آقای رجایی تلاش‌های متعدد و متفاوتی شد تا برنامه‌های توسعه خوبی تهیه شود اما تنها کسی که توانست برنامه را آن‌طور که باید تجمیع و تدوین کند آقای دکتر نیلی بود. این موضوع دستاورد کمی نیست. چراکه نه‌تنها یک دید وسیع عملی در حوزه اجتماعی، آماری و ریاضی نیاز دارد بلکه به دید انسانی نیز نیازمند است. تدوین برنامه درست به شخصیتی نیاز دارد که بتواند با افراد مختلف ارتباط برقرار کند. البته باید تاکید کنم که ارتباط برقرار کردن در اوایل انقلاب بسیار مشکل بود. در آن دوران وقتی به عنوان اقتصاددانان سازمان برنامه به کمیسیون برنامه و بودجه مجلس می‌رفتیم، رنج و سختی زیادی متحمل می‌شدیم. کسی مثل من که آدم کم‌حوصله‌ای بود نمی‌توانست تحمل کند. اما آقای دکتر نیلی با صبر و حوصله زیادی که داشت، که از نظر من یکی از ویژگی‌های بارز و مثبت ایشان است، می‌توانست با حسن‌خلق و بردباری شرایط را مدیریت کند. ایشان در دو مقطع توانستند برنامه را جمع کنند. این موضوع دستاورد بسیار مهمی برای تاریخ اقتصاد ایران است. دکتر نیلی با تمام وجود انگیزه و علاقه داشتند راه‌حل علمی و نه شعاری، برای مشکلات کشور پیدا کنند و از این نظر تحصیل ایشان کاملاً هدف‌دار بود.
یک ویژگی مهم دیگر آقای دکتر نیلی این است که به عنوان کارشناس هرگاه به وجود ایشان احساس نیاز شد، با تمام وجود همکاری کرد. تعداد اندکی از این کارشناسان هستند که از ابتدای انقلاب تا به امروز کاری به اینکه سیاست چیست و دست کیست نداشتند، می‌گفتند به هر تقدیر مسائل و مشکلات مردم و کشور باید حل شود. چه این کارشناسان را دوست داشته باشیم و چه نه؛ با دید علمی سعی کردند مشکلات کشور را حل کنند. آقای دکتر نیلی هم هر دولتی که به ایشان پیشنهاد داد و کمک خواست، دریغ نکردند و یاری کردند. ایشان در زمان آقای موسوی 15 برنامه اضطراری تدوین کرد و در زمانی که شرایط اقتصادی و حتی اجتماعی به شدت بد بود با آقایان موسوی، هاشمی، خاتمی و روحانی کار کرد. من با دکتر نیلی فقط در موسسه عالی پژوهش در برنامهریزی و توسعه همکار بودیم. مقاطعی که ایشان در سازمان برنامه حضور داشتند، من نبودم. اما اگر من جای ایشان بودم در دور دوم آقای روحانی از همان ابتدا کنار می‌کشیدم. این حرف را پیش از این در دلم گفتم و هیچ‌گاه به خود ایشان نگفتم. اما اگر من جای ایشان بودم تصمیم می‌گرفتم این کار را انجام دهم؛ چراکه در دولت دوم مشخص شد تیم اقتصادی آقای روحانی قرار است مسیر دیگری برود که چندان با مسیر دور اول دولت قرابت نداشت. آن مسیر به قیمت تصمیم‌هایی مانند ارز 4200تومانی ختم شد. به نظر من آقای نیلی از آن زمان این درس را گرفتند که مواظب باشند و به دولت‌هایی که در آن تفکر ایدئولوژیک حاکم است وارد نشوند. چون آنها آن قسمتی از پیشنهاد‌های اقتصاددان و کارشناس را که خودشان می‌خواهند انجام می‌دهند و بعد تقصیر را گردن اقتصاددان می‌اندازند.
از نظر من دو برنامه‌ای که آقای دکتر نیلی تهیه کردند کار بسیار بزرگ و ماندگاری است و برنامه‌های بعدی هم در همان قالب نوشته شده است. ایشان همچنین در تغییر فضای فکری کشور در مورد اقتصاد، بسیار موفق بودند. در آموزش نسل جوان بسیار خوب عمل کردند و دانشجویان بسیار خوبی تربیت کردند. حلم، حوصله و تحمل ایشان ویژگی اصلی دکتر نیلی است. اطلاع دارم که گاهی سردردهای شدیدی می‌گیرند و بارها به ایشان گفته‌ام که شما خشم و عصبانیت خودتان را بیرون نمی‌ریزید و همین باعث سردرد می‌شود.
منش و مرام دکتر نیلی این‌گونه است که برای همه احترام قائل است. هیچ وقت نشنیدم در سلوک با افراد تفاوتی قائل شود. ایشان با کسی که چای می‌آورد و پذیرایی می‌کند، همان رفتاری را دارد که با وزرا می‌کند. آقای دکتر مسعود نیلی برای کشور در شرایط و سال‌های بحرانی یک فیض خدادادی است.
