مسیر رشد

سیمین عزیزمحمدی: جهان سال 2020 را با چالش بزرگی شروع کرد. چالشی به نام شیوع ویروس کرونا که در چین شناسایی شد و به تدریج ردپای آن در سایر کشورها قابل ردیابی بود. اکنون که بیش از هفت ماه است از اعلام رسمی وجود چنین پدیده‌ای می‌گذرد، خیلی از شهروندان از ترس موج دوم شیوع آن خانه‌نشین شده‌اند. مدارس و دانشگاه‌ها تعطیل شده و اکثر شرکت‌ها و سازمان‌ها ترجیح دادند به دنبال رویه‌ای جدید برای اداره امور خود باشند. به هر حال، کرونا این روزها همچنان به قوت خود باقی است و حتی در کشورهایی مانند ایران، موج دوم آن آغاز شده و هنوز مشخص نیست چه زمانی پایان می‌یابد. اما در این میان، به لطف توسعه فناوری‌های دیجیتالی تحولی در سبک زندگی افراد رقم خورد که شاید در گذشته کمتر به چشم می‌آمد. شهروندان به لطف قابلیت‌های دنیای دیجیتال توانستند آنلاین خرید کنند، درس بخوانند و حتی دورکاری کنند. این در حالی است که بسیاری از شرکت‌ها و سازمان‌ها نیز خواسته یا به اجبار این تغییر را پذیرفتند تا به تعبیری کرونا سکوی توسعه تکنولوژی در کشور شود. البته به گفته امیر ناظمی، رئیس سازمان فناوری اطلاعات ایران، همه حوزه‌ها به طور یکسان از آن متاثر نشدند. بعضی از حوزه‌ها به‌شدت تحت ‌تاثیر قرار گرفتند ولی تاثیر کرونا بر برخی از این حوزه‌ها موقتی است و احتمالاً بعد از کرونا دوباره به همان وضعیت قبلی برمی‌گردند. بیشترین رشد در حوزه سامانه‌های شرکتی و دولت الکترونیک بوده و به‌نظر می‌رسد این تاثیر بلندمدت است. البته حوزه دیگری که به‌شدت در این دوران اهمیت پیدا کرد مربوط به کلان‌داده (big data) و رایانش ابری (cloud computing) است. به اعتقاد وی، دورکاری از آن دست دستاوردهای مهم دوران کرونا بود که انتظار می‌رود حتی در دوران پساکرونا برای افراد با نیازمندی‌های خاص مانند معلولان، زنان باردار یا کارمندان بیمار تدوام یابد و به شکلی جامعه را به سوی عدالت سوق دهد. به تعبیر ناظمی، کرونا نشان داد مسیر تکنولوژی یک مسیر الزام‌آور است و نمی‌توان از آن چشم‌پوشی کرد؛ باید شرایط را با آن منطبق کرد، در غیر این صورت حذف شده و نمی‌توان موفق بود. البته زمانی که بحث به عملکرد سازمان و شرکت‌های دولتی در دوران کرونا می‌رسد، یک مساله شفاف‌سازی می‌شود و آن اینکه کرونا فرصتی را فراهم کرد تا بخش‌هایی که پیش‌تر برای نوگرایی آماده شده بودند، بتوانند در بهره‌برداری و استفاده بهینه از قابلیت‌های تکنولوژی همچنان پیشگام باشند و آگاهانه به تغییر اجباری در دوران کرونا تن دهند. در ادامه در گفت‌وگو با امیر ناظمی، معاون وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، بیشتر به تحولات تکنولوژی در دوران کرونا و تاثیر آن بر عملکرد شرکت‌ها و سیاست‌های دولت می‌پردازیم.

♦♦♦

  به نظر می‌رسد شیوع بیماری کرونا تاثیر متفاوتی روی صنعت تکنولوژی گذاشته است. از طرفی، در بخش‌هایی از این صنعت که به صنایع آسیب‌دیده از کرونا وابسته‌اند، منجر به بحران شده است. از طرفی، بخش‌های دیگر شاهد رشد انفجاری شدند. آیا اساساً می‌توان گفت این پدیده ظرفیت تکنولوژی در دنیا یا کشور را بالا برده است؟

در مورد تاثیر کرونا روی حوزه فناوری و به‌ویژه فناوری اطلاعات، واقعیت این است که تاثیر دوگانه بوده و همه حوزه‌ها به طور یکسان از آن متاثر نشدند. ولی آنچه اهمیت دارد و به عنوان یک سوال چالشی مطرح می‌شود این است که آیا این تاثیری که کرونا بر جهان گذاشته، یک تاثیر موقت و چرخه‌ای است یا یک چرخه بلندمدت و ساختاری؟ در تاثیر چرخه‌ای و کوتاه‌مدت، کرونا ممکن است مثل هر پدیده دیگری ظهور کرده و شوکی را به حوزه فناوری وارد کند که بعضی‌ها از آن شوک منفعت ببرند و بعضی‌ها متضرر شوند، بعد از گذشت یک مدت زمان دوباره به دوران قبل از کرونا برگردیم. البته این امکان هم وجود دارد که اثرات مربوط به کرونا بلندمدت و از جنس تاثیرات ساختاری باشد.  در تاثیرات ساختاری و سیستمی واقعیت این است که دیگر به دوران پیشاکرونا برنمی‌گردیم؛ بلکه پویایی، تعامل و میزان قدرت بخش‌های مختلف تغییر پیدا می‌کند و با یک میدان بازی جدیدتر روبه‌رو هستیم. در این موضوع یک عدم‌ قطعیت وجود دارد، یعنی واقعیت این است که در حال حاضر نمی‌دانیم کدام یک از اینها رخ می‌دهد. به‌نظر می‌رسد برای بعضی از حوزه‌ها، تاثیری که کرونا گذاشته یک تاثیر بلندمدت و سیستمی بود. یک مطالعه‌ در سازمان فناوری اطلاعات بر اساس پرسش‌نامه‌های دِلفی از تعداد زیادی خبره انجام گرفت. این مطالعه برگرفته از پژوهش شرکت Dealroom است. در این بررسی، دو محور در نظر گرفته می‌شود؛ یک محور تاثیرات کوتاه‌مدت بر یک حوزه و محور دیگر تاثیرات بلندمدت را نشان می‌دهد. حوزه‌ها در این فضا به چهار دسته تقسیم می‌شود که چهار سرنوشت مختلف دارند.

 نتایج حاکی از آن است که تاثیرات یکسان نیست و بعضی از حوزه‌ها به شدت تحت‌تاثیر قرار گرفتند ولی تاثیر کرونا بر برخی از این حوزه‌ها موقتی است و احتمالاً بعد از کرونا دوباره به همان وضعیت قبلی برمی‌گردند.

  چه حوزه‌هایی از تکنولوژی در دوران کرونا با رشد بیشتری مواجه شدند و دلیل آن چیست؟

نتایج مطالعه مذکور نشان می‌دهد بیشترین رشد در حوزه سامانه‌های شرکتی و دولت الکترونیک بوده و به‌نظر می‌رسد این تاثیر بلندمدت است. به عبارت دیگر، در بخش دولت الکترونیک شاهد بودیم در پی شیوع کرونا، مسیری جدید ایجاد شده و شرایطی پیش آمده که پیش از این انتظار می‌رفت فراهم کردن آن با سختی‌های زیادی مواجه باشد. البته برخی تغییرات نه در حوزه فناوری بلکه در حوزه قوانین و مقرراتی بود که اثرگذار است.  برای مثال، با توجه به تغییرات جدید این امکان به وجود آمده که می‌توان پولی را با تایید نرم‌افزاری و با وثیقه الکترونیکی پرداخت یا حسابی را به صورت الکترونیکی ایجاد کرد. این امکان برای احراز هویت کد سجام در امور سهامداری یا دریافت کد معاملاتی برای خرید و فروش سهام فراهم شد. اینها اتفاقاتی بود که در دوران کرونا رخ داد و به‌نظر نمی‌رسد شرایط آن به دوران پیشاکرونا برگردد و تغییرات آن دائمی و بلندمدت است.

پرداخت الکترونیکی و آموزش الکترونیکی نیز دو حوزه‌ای بود که هم در سطح جهانی و هم در ایران به‌شدت تحت تاثیر شیوع بیماری کرونا قرار گرفت. به‌نظر می‌رسد در این حوزه‌ها وارد دوران جدیدی شده‌ایم. برای مثال، وزارت آموزش و پرورش سال‌ها ابزار الکترونیکی را نه‌تنها به رسمیت نمی‌شناخت بلکه ورود آن به مدارس را ممنوع کرده بود. این در حالی بود که برای دانش‌آموزان سیم‌کارتی صادر نمی‌شد، زیرا وزارت آموزش و پرورش موافق آن نبود، ولی در دوران کرونا شاهد بودیم مساله‌ای که مدت‌ها عملاً نفی و نادیده گرفته می‌شد به یک اولویت برای آموزش و پرورش دانش‌آموزان تبدیل شد.

 در واقع، وزارت آموزش و پرورش با توجه به این اولویت، ابزار جدید شبکه اجتماعی خود را توسعه داد. هرچند ممکن است خیلی موافق شیوه توسعه آنها نباشیم ولی آنچه اهمیت دارد این تغییر رویکرد است، از رویکردی که مخالف یک تغییر و تحول بود به رویکردی که آن را می‌پذیرد و تنها ابزار توسعه و کارآمدی خود می‌داند. غیر از حوزه سامانه‌های شرکتی و دولت الکترونیک، حوزه دیگری که به‌شدت در این دوران اهمیت پیدا کرد مربوط به big data و رایانش ابری (cloud computing) است. به‌خاطر اینکه میزان استفاده مردم از فناوری اطلاعات بیشتر شده و به تناسب آن حجم داده افزایش یافت.

به عبارت دیگر، مردم به میزان بیشتری از فناوری اطلاعات و به همان نسبت از ترافیک بیشتری مصرف کردند و به‌تبع آن ترافیک بیشتری را نیز تولید کردند. به همین دلیل بحث big data اهمیت زیادی به همراه خودش در زندگی ما به‌وجود آورد.

  بخش خصوصی در حوزه اقتصاد خیلی سریع با تکنولوژی‌هایی مانند دورکاری تطبیق یافت و این تکنولوژی‌ها در بخش مذکور رشد سریع داشتند. این رشد بعضاً به واسطه تجربه قبلی آنها بود که در این دوران گسترش یافت. عملکرد دولت در این زمینه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ آیا دولت علاقه‌ای به استفاده از این تکنولوژی‌ها داشت؟

در زمینه دورکاری ملاحظات و تفاوت‌هایی بین بخش دولتی و خصوصی وجود دارد. شاید مهم‌ترین مساله، امنیت داده‌ها و ارتباط آن با بحث حریم خصوصی است. داده‌هایی که شرکت‌های خصوصی استفاده می‌کنند، داده‌هایی است که معمولاً محدود و مربوط به اطلاعات خود آن شرکت بوده ولی وقتی یک سازمان دولتی فعالیتی را انجام می‌دهد، در عمل این فعالیت بر اساس داده‌ها و اطلاعات شهروندان است و حریم خصوصی و حفظ آن اهمیت بسزایی دارد. اتفاق مهمی که در دوران کرونا رخ داد، این بود که بخش دولتی که به واسطه همین ملاحظات و محرمانگی‌هایی که ذاتاً در دهه‌های گذشته در ایران افزایش پیدا کرده، ابتدا خیلی موافق دورکاری نبودند اما سپس مجبور شد دورکاری را بیازماید. اتفاقاً در این آزمون خیلی از سازمان‌ها توانستند به خوبی از آن استفاده کنند و شرایطی فراهم شد تا این دورکاری تداوم داشته باشد.

نکته جالب این است که بعد از موج نخست شیوع کرونا، تلاش بر این بود که دورکاری صفر نشود، در همین راستا، طی نامه‌ای از معاون اول رئیس‌جمهور درخواست شد. البته در آن زمان فقط موج نخست مطرح بود و خبری از دور دوم نبود. در آن نامه تقاضا کردیم بحث دورکاری همچنان ادامه داشته باشد به‌خاطر اینکه هم چابکی سازمان افزایش پیدا می‌کند و هم افراد که نیازمندی‌های خاص دارند مثل زوجی که منتظر آمدن بچه هستند، خانمی باردار یا کارمندی بیمار بتوانند همچنان از این دورکاری استفاده کنند. شاید یک زمانی برگزاری جلسات آنلاین بعید و دور از ذهن دور بود. اما در دوران کرونا شاهد هستیم که جلسات به‌صورت آنلاین برگزار می‌شوند.  همچنین دسترسی به کارتابل‌ها از بیرون سازمان فراهم شده است. به‌نظر می‌رسد این تغییر و اتفاق قابل‌توجه است و نمی‌شود به‌سادگی از آن گذشت. همان‌طور که اشاره شد بخش سامانه‌های شرکتی و دولت الکترونیک در دوران کرونا شرایطی را آزمود که غیر از شرایط کرونا شاید سال‌ها درگیر موانع مختلفی بود که اجازه پیاده‌سازی و اجرای آن را نمی‌داد.

  آیا تغییراتی از قبیل دورکاری که در اثر شیوع بیماری کرونا روی داده، ماندگار است؟ اساساً منجر به تغییرات بیشتری در حوزه کسب‌وکار در دوران پساکرونا می‌شود؟

تمام تلاش مجموعه وزارت ارتباطات بر این است که تغییراتی از قبیل دورکاری ماندگار شود. حتی نامه‌ای مبنی بر تداوم دورکاری خطاب به معاون اول محترم رئیس‌جمهور ارسال شد. به‌نظرم آینده‌نگری در این است که چنین فعالیت‌هایی ادامه پیدا کند تا پس از این در مواجهه مجدد با چنین بحران‌هایی آمادگی لازم وجود داشته باشد. علاوه براین، مسیر تکنولوژی یک مسیر الزام‌آور است و نمی‌توان از آن چشم‌پوشی کرد. باید شرایط را با آن منطبق کرد، در غیر این صورت حذف می‌شود و نمی‌توان موفق بود. به‌نظر می‌رسد دلیل دیگر آن هم برمی‌گردد به کارکردها و قابلیت‌هایی که این تکنولوژی دارد، به ویژه در حوزه افزایش دسترس‌پذیری‌ها و پاسخ به نیازهای خاص. این ابزارها اتفاقاً کمک می‌کند که در یک جامعه عادلانه‌تر بتوانیم از خدمات افرادی با نیازمندی‌های خاص مثل معلولان، زنان باردار یا افراد بیمار استفاده کنیم و در حقیقت جامعه هم در این زمینه دچار تنش نشود.

  تحولات تکنولوژی ناشی از کرونا روی سیاست‌های توسعه‌ای برخی نهادهای تصمیم‌گیر مانند وزارت ارتباطات و در راس آن دولت چه تاثیری داشته است؟ این تحولات تا چه حد در ادامه سیاست‌های دولت بوده و تا چه حد دولت سیاست‌های خود را با این تکنولوژی‌ها تطبیق داده است؟

باور من این است که دولت هم مثل سایر ارکان جامعه، با دو نگاه افراد نوگرا و افراد محافظه‌کار وابسته به شرایط موجود روبه‌رو است. افراد نوگرا سعی می‌کنند از ابزارهای جدید توسعه استفاده کنند و افرادی که با محافظه‌کاری به آنها نگاه می‌کنند افرادی هستند که همیشه نسبت به این تکنولوژی‌های جدید شک دارند و خیلی از اوقات با تردید از آنها استفاده می‌کنند. خیلی از اوقات صبر می‌کنند تا قابلیت‌های یک تکنولوژی به آنها اثبات شود و سپس از آن استفاده می‌کنند. به‌نوعی این دو گروه یادآور همان گروه‌های دو سر طیف شاید هستند که می‌شود از آنها به عنوان خوشامدگوی تغییر یا موانع تغییر یاد کرد. این چالش همیشه وجود دارد؛ دولت ترکیب این افراد و رویکردهاست. در دولت قاعدتاً گروه‌هایی وجود دارد که از قبل هم تمام تلاششان این بوده که امور با همان روال گذشته انجام بگیرد.  برای مثال، احراز هویت سهامداران غیرحضوری انجام شود، پرداخت‌ها آنلاین باشد یا در سازمان‌ها و اداره‌ها دورکاری اجرا شود. در مقابل آنها، قاعدتاً بعضی از افراد هم بودند که مخالف این نوع نوآوری‌ها بودند. کرونا در حقیقت پویایی بین این گروه‌ها یا توازن قدرت بین این دو گروه را بر هم زد و شرایط به نفع گروه‌های نوگراتر پیش رفت. البته نمی‌توان این تغییر را به معنای اجرای همه ایده‌های گروه‌های نوگرا تعبیر کرد. با این حال، امکان برای افرادی با رویکرد نوگرا فراهم شد تا تحولاتی را که شاید سال‌ها منتظر رویداد آن بودند، در یک بازه زمانی کوتاه اجرا کنند.

به این ترتیب می‌توان گفت کرونا فرصتی را فراهم کرد تا بخش‌هایی که پیش از این برای نوگرایی آماده شده بودند، بتوانند از این فرصت استفاده کنند. به‌نظر می‌رسد، همین امر باعث شده در بخش‌های مختلف به یک میزان موفق نشدیم یا به یک میزان شکست نخوردیم. بخش‌هایی که نوآوری و نوگرایی بیشتر را تجربه کرده بودند، آمادگی بیشتری برای این تغییر داشتند، از فرصت کرونا بیشتر توانستند بهره‌مند شوند و بخش‌هایی که کمتر نوگرا بودند در این فرصت کرونا مجبور شدند تغییر کنند؛ با این حال، بسیاری از تغییرات را نپذیرفتند یا عمده این تغییرات را شاید به بهترین شیوه اجرا نکردند. البته از آنجا که در حال حاضر در بدنه دولت هستم، نمی‌توانم قضاوت کنم و بگویم کدام بخش‌ها بهتر یا بدتر عمل کردند؛ اما قاعدتاً پاسخ‌هایی در ذهنم دارم. ولی افرادی که از بیرون دولت می‌بینند، می‌توانند با کمترین سوگیری‌ها، ارزیابی بهتری داشته باشند.