زیر سقف اعتماد
چرا شرکت‌های خانوادگی عملکرد موفق‌تری از خود به‌جا می‌گذارند؟
آشنایی با مفهوم شرکت‌های خانوادگی را می‌توان اولین گام در تحلیل نقش و جایگاه اقتصادی این سازمان‌ها دانست. از نام این کسب‌وکارها می‌توان تا حدی به وجه تمایز آنها با سایر کسب‌وکارها پی برد. این کسب‌وکارها، «شرکت‌هایی هستند که کنترل مالکیت آنها در اختیار یک یا چند عضو از یک خانواده باشد». کسب‌وکارهای خانوادگی در بین سازمان‌ها و کسب‌وکارهای مختلف، جایگاهی قوی و در اقتصاد جهانی سهم بسزایی را به خود اختصاص داده‌اند.
آشنایی با مفهوم شرکت‌های خانوادگی را می‌توان اولین گام در تحلیل نقش و جایگاه اقتصادی این سازمان‌ها دانست. از نام این کسب‌وکارها می‌توان تا حدی به وجه تمایز آنها با سایر کسب‌وکارها پی برد. این کسب‌وکارها، «شرکت‌هایی هستند که کنترل مالکیت آنها در اختیار یک یا چند عضو از یک خانواده باشد». کسب‌وکارهای خانوادگی در بین سازمان‌ها و کسب‌وکارهای مختلف، جایگاهی قوی و در اقتصاد جهانی سهم بسزایی را به خود اختصاص داده‌اند.
مفهوم کسب‌وکارهای خانوادگی دارای تعاریف متعددی است و اجماعی در میان صاحب‌نظران وجود ندارد. از دیدگاه جان دیویس1 استاد دانشگاه MIT، شرکت‌ها را از نظر خانوادگی یا غیرخانوادگی بودن، باید طبقه‌بندی کرد. از نظر وی، در یک دسته‌بندی می‌توان شرکت‌ها را به سه دسته غیرخانوادگی، تک‌خانوادگی و چندخانوادگی تقسیم کرد. شرکت‌هایی در دسته دوم می‌گیرند که کنترل مالکیت آنها در اختیار یک یا چند عضو از یک خانواده باشد.
در شرکت‌های دسته سوم، کنترل مالکیت به صورت مشترک در اختیار یک یا چند عضو از چند خانواده است. شرکت‌های چندخانوادگی معمولاً پس از گذشت مدتی شبیه به شرکت‌های تک‌خانوادگی می‌شوند، به این معنا که یا یکی از خانواده‌ها به مرور زمان وجه غالب مدیریتی خواهد داشت و تاثیرگذاری آن بر کسب‌وکار بیشتر می‌شود یا دو خانواده درهم‌آمیخته می‌شوند و گاهی از طریق ازدواج به نوعی یک خانواده می‌شوند. برای درک بهتر نحوه کار یک کسب‌وکار خانوادگی، می‌توان از مدل سه‌حلقه‌ای تاگیوری2 و دیویس استفاده کرد (تصویر 1).
جان دیویس و تاگیوری در این مدل، دیدگاه خوبی از ارکان تاثیرگذار در کسب‌وکار خانوادگی ارائه داده‌اند. این ارکان در طول زمان تغییر کرده و پویایی‌های متفاوتی را خلق می‌کنند. کسب‌وکار خانوادگی، یک سیستم است، چراکه از اجزای مختلف تشکیل شده و این اجزا با یکدیگر تعامل دارند.
اولین جزء سیستم، فضای سازمان /کسب‌وکار است که شامل پرسنل و کارکنان می‌شود. جزء دیگر این سیستم (که البته در تمامی کسب‌وکارها، فارغ از خانوادگی بودن یا نبودن حضور دارد) مالکان کسب‌وکار هستند. این بخش، با بخش کارکنان همپوشانی دارد، زیرا تمام یا بخشی از مالکان می‌توانند جزو کارکنان سازمان نیز باشند.
بخش بعدی این سیستم که مختص کسب‌وکارهای خانوادگی است، اعضای خانواده مالک کسب‌وکار هستند. این بخش شامل تمام اعضای خانواده (فرزندان، همسران و...) می‌شود. افرادی را که بیشترین ارتباط را با سازمان دارند و عملکرد سازمان بیشترین تاثیر را روی آنها دارد خانواده کسب‌وکاری3 می‌نامیم که شامل افرادی از خانواده می‌شود که در کسب‌وکار حضور دارند و در مالکیت نیز نقش دارند.
اهمیت کسب‌وکارهای خانوادگی
کسب‌وکارهای خانوادگی با توجه به سهم بزرگی که در اقتصاد جهان دارند و به تبع آن، نقششان در زندگی جوامع، دارای اهمیت ویژه‌ای هستند. سابقه تاریخی کسب‌وکار خانوادگی (به معنای تعریف عام) می‌تواند به اولین تجارت‌های کوچک خانوادگی مانند یک فروشگاه یا فعالیت‌های کشاورزی و دامداری بازگردد و سابقه آن به معنای کسب‌وکارهای جدید، همزمان با شکل‌گیری اولین ساختارهای سازمان صنعتی است. این روند را به سال‌های 1870 در ایالات‌متحده منسوب می‌کنند که اولین شرکت‌های حاصل از انقلاب دوم صنعتی شکل گرفت. ریموند روور4 نقش کسب‌وکارهای خانوادگی در جریان انقلاب اول صنعتی و حتی پیش از آن را این‌گونه تشریح می‌کند:
«...کسب‌وکارهای خانوادگی، اکثریت قاطع را در طول انقلاب اول صنعتی مانند دوران پیش از آن داشتند. از کارگاه‌های هنری کوچک خانوادگی، تا بانک‌های خانوادگی مانند بانک مدیچی5 تا شرکت‌های بازرگانی... .»
ریموند روور شرکت‌های خانوادگی را ستون فقرات6 اقتصاد جهانی می‌داند و معتقد است بسیاری از سازمان‌های قدیمی صنعتی بر این پایه شکل گرفته‌اند.
در اقتصاد کنونی نیز، کسب‌وکارهای خانوادگی جایگاه قابل توجهی در اقتصاد جهان دارند. سهم این کسب‌وکارها را تا 80 درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) جهان تخمین می‌زنند. اکثر شرکت‌هایی که در بازارهای بورس جهانی حضور دارند، شرکت‌های خانوادگی‌اند. به عنوان نمونه، ۶۰ درصد شرکت‌های حاضر در بازار بورس نیویورک، توسط یک خانواده کنترل می‌شوند. این عدد در بازارهای بورس کشورهای دیگر، حتی بزرگ‌تر نیز می‌شود.
کسب‌وکارهای خانوادگی در ایران هم سابقه‌ای قابل توجه دارند. بسیاری از خانواده‌های بنام و متمول ایرانی (که اکثریت آنها بازاری، تاجر یا حجره‌دار بوده‌اند) در واقع صاحب و مالک کسب‌وکارهای خانوادگی آن دوران بوده‌اند. این افراد با مشارکت دادن فرزندان در کارهای روزمره تجارت، حجره‌داری، کسب‌وکار و اعطای مسوولیت‌های مختلف به آنان برآن بودند که از همان اَوانِ کودکی فرزندان با کسب‌وکار خو گرفته و روش‌ها، فوت‌وفن‌ها، مشکلات، مسائل و چالش‌های بازار و تجارت را فراگیرند. می‌توان گفت به جز شرکت‌های دولتی یا شرکت‌هایی که سازمان‌های وابسته به دولت، نهادهای عمومی یا بانک‌ها سهامداران آنها هستند، بخش قابل توجهی از شرکت‌های خصوصی واقعی کشور به صورت خانوادگی هستند.
به‌طور کلی شرکت‌های خانوادگی در قاره‌ها و کشورهای مختلف با اندکی اختلاف، سهم مهمی در اقتصاد جهانی دارند.
مزیت‌های کسب‌وکارهای خانوادگی
برخی پژوهشگران معتقدند به دلیل ماهیت ارکان کسب‌وکارهای خانوادگی (همانند اعتماد، همدلی، نگاه بلندمدت و...) پتانسیل رشد عملکردی و تداوم در آنها همواره وجود دارد. تصویر2 این موضوع را به تصویر می‌کشد. اگر عملکرد تمامی شرکت‌ها را بررسی کنیم، مطمئناً نتیجه این بررسی، دامنه وسیعی را نشان خواهد داد. اما زمانی‌که متوسط عملکرد کسب‌وکارهای خانوادگی را با دیگر کسب‌وکارها مقایسه می‌کنیم، مشاهده می‌کنیم که شرکت‌های خانوادگی، به‌طور میانگین عملکرد بهتری از خود به نمایش می‌گذارند.
این عملکرد بالاتر از طریق شاخص‌های مالی از جمله رشد، سودآوری، نرخ‌های بازگشت سرمایه و... قابل ارزیابی است. این مقایسه با بررسی شرکت‌هایی که سمت راست نمودار (صفحه بعد) قرار می‌گیرند، یعنی شرکت‌های موفق و با عملکرد بالا انجام شده است. مطالعات نشان می‌دهد شرکت‌های غیرخانوادگی و با عملکرد خیلی بالا، از نظر نقاط قوت داخلی شباهت بسیاری به کسب‌وکارهای خانوادگی دارند.
کسب‌وکارهای خانوادگی به دلیل سرمایه اعتماد داخلی بین اعضای خانواده، می‌توانند با سهولت بیشتری نسبت به راه‌اندازی کسب‌وکارهای جدید یا توسعه کسب‌وکارهای فعلی اقدام کنند. در حقیقت سهولت راه‌اندازی و توسعه کسب‌وکار، می‌تواند موجبات تسهیل کارآفرینی و توسعه منطقه‌ای را فراهم کند.
چالش‌های کسب‌وکارهای خانوادگی
جان دیویس در پژوهشی، با بررسی 15 کشور جهان، چالش‌هایی را به عنوان چالش‌های عام کسب‌وکارها مطرح می‌کند و مشخصاً این چالش‌ها را برای شرکت‌های خانوادگی ایرانی نیز مبتلابه می‌داند.
همچنین در تحقیقی در کسب‌وکارهای خانوادگی ایرانی با روش مطالعه موردی7 چالش‌های این کسب‌وکارها در پنج گروه اصلی تقسیم‌بندی شده است که عبارتند از: چالش‌های محیط کلان کسب‌وکار، چالش‌های مدیریتی، چالش‌های توسعه رهبری، چالش‌های مالکیتی و چالش‌های خانوادگی.
بررسی این چالش‌ها و ارائه راهکارهای متناسب با اقتضائات فرهنگی و زمینه‌ای در کشور، می‌تواند مانع فروپاشی کسب‌وکارهای خانوادگی و منجر به دوام و قوام بیشتر این کسب‌وکارها شود. همان‌گونه که در تقسیم‌بندی چالش‌ها در تصویر مشخص است، بستر زایش این چالش‌ها در حوزه‌های مختلف مدیریتی در سطح کشور قابل تحلیل است. شناسایی درست و دقیق مشکلات، گام اول در سیاستگذاری درست برای مراجع دولتی، اتاق بازرگانی، دانشگاه‌ها، هیات‌مدیره هلدینگ‌های خانوادگی بزرگ و سایر ارکان است.
این چالش‌ها به صورت پویا بر یکدیگر تاثیر می‌گذارند. برای مثال، بی‌ثباتی قوانین در محیط کلان کشور می‌تواند منجر به عدم تمایل به داشتن برنامه‌ریزی استراتژیک در بنگاه‌های خانوادگی شود.
این موضوع نیز می‌تواند منجر به عدم برنامه‌ریزی درست ثروت خانوادگی شود. به عبارت دیگر نگاه محققان به آسیب‌شناسی و شناسایی چالش‌های کسب‌وکارهای خانوادگی نگاهی پویاست و شناسایی پویایی‌های سیستم کسب‌وکارهای خانوادگی8 می‌تواند بر سیاستگذاری‌های این حوزه و نگاه به اهمیت این موضوع تاثیرگذار باشد.
پیشنهاد‌هایی برای توسعه کسب‌وکارهای خانوادگی در ایران
به نظر می‌رسد به‌رغم آنکه کسب‌وکارهای خانوادگی قدیمی‌ترین شکل کسب‌وکارها را در ایران دارند، از نظر پژوهش‌های علمی و راهکارهای منطبق با دانش روز مدیریت، این حوزه در کشور ما تا حد زیادی در میان جامعه آکادمیک و حرفه‌ای مغفول مانده است.
هنوز بسیاری از کسب‌وکارهای خانوادگی کشور نتوانسته‌اند به مقیاس9 مناسب از نظر اقتصادی دست یابند. مقایسه‌ای گذرا با برخی از کشورهای همسایه مانند ترکیه، نشان از ظرفیت‌های زیاد توسعه این بخش، به عنوان یکی از پیشران‌های رشد اقتصادی و اشتغال‌زایی کشور دارد.
از همین‌رو، لازم است سیاستگذاران، اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی، مدیران کسب‌وکارهای خانوادگی و نیز جامعه آکادمیک کشور به گسترش این بخش هم در حوزه نظری و هم در حوزه عملی بپردازند.
در ادامه، برخی پیشنهادها برای هر یک از گروه‌های فوق عرضه می‌شود:
سیاستگذاران
یکی از ساختارهای شرکتی که می‌تواند بستر مناسبی برای انتقال مالکیت شرکت‌های دولتی در قالب سیاست خصوصی‌سازی دولت باشد، ساختار کسب‌وکارهای خانوادگی است. کسب‌وکارهای خانوادگی قابلیت تبدیل شدن به شرکت‌های سهامی عام و عرضه سهام در بورس را دارند که می‌تواند بستری باشد که از ایجاد رانت برای سوءاستفاده‌های احتمالی و فسادهای اقتصادی رایج، جلوگیری شود.
همچنین دولت برای ایجاد اشتغال و ارائه وام‌های توسعه اشتغال، می‌تواند علاوه بر افراد حقیقی، شرکت‌های کوچک و متوسط خانوادگی را به عنوان مجموعه ساختارمند و در عین حال چابک، انتخاب کند.
اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی
پیشنهاد می‌شود اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران به عنوان مجموعه‌ای که می‌تواند در جهت رشد و توسعه بخش خصوصی کشور نقش ایفا کند، برنامه‌های آموزشی مستمر، پژوهش‌های کاربردی و همایش‌های سالانه‌ای در حوزه مدیریت کسب‌وکارهای خانوادگی اجرا کند تا بتوان شرکت‌های زیرمجموعه اتاق را در این زمینه توانمند ساخته و آگاهی‌بخشی به کسب‌وکارهای خانوادگی در مورد چالش‌های آنها و راه‌حل‌های موجود به نحو مناسب صورت گیرد.
مدیران کسب‌وکارهای خانوادگی
مدیران و مالکان کسب‌وکارهای خانوادگی باید برای توانمندسازی نسل جدید، تشکیل هیات‌مدیره، تشکیل شورای خانوادگی و برنامه‌ریزی مستمر در استفاده از خدمات آموزش و مشاوره، یک برنامه نظام‌مند داشته باشند. به علاوه، نوع نگاه به کسب‌وکارهای خانوادگی می‌تواند بسیار جامع و چندبعدی باشد. کسب‌وکار، فعالیت‌های خیریه، سرمایه‌گذاری‌ها و سایر فعالیت‌های مرتبط می‌تواند فرصت‌های فعالیت و توسعه یک تشکیلات خانوادگی10 باشد.
جامعه دانشگاهی
شناسایی رویکردهای مناسب مدیریت کسب‌وکارهای خانوادگی و بهره‌گیری از تجربیات جهانی، با در نظر گرفتن اقتضائات فرهنگ ملی و منطقه‌ای می‌تواند جهت‌گیری تحقیقات آتی این حوزه باشد.
به‌طور مشخص، موضوعاتی مانند نقش هیات‌مدیره، آموزش‌های رفتاری به خانواده، برگزاری جلسات شورای خانواده با مشاوران، تغییرات قوانین ارث، تغییرات قوانین مالکیت معنوی جهت صیانت از برندها در اختلافات خانوادگی و تاثیر همه این موضوعات بر موفقیت کسب‌وکارهای خانوادگی می‌تواند موضوع مطالعات و تحقیقات آتی باشد.
