مشارکت بخش خصوصی در مدیریت آب

آب ماهیتاً جانمایه حیات است؛ در تولید غذا و حفظ امنیت غذایی، توسعه اقتصادی، اجتماعی و پایداری محیط زیست و اکوسیستم نقش اصلی دارد. لیکن امروزه به دلیل فزونی رشد سریع جمعیت، تغییرات اقلیم و بهره‌برداری نادرست از منابع آب، جهان با چالش عمده تنش یا کمبود آب روبه‌روست. بر اساس برآوردهای سازمان ملل، تا سال 2030 میلادی حدود نیمی از جمعیت جهان با کمبود آب مواجه خواهند شد.

در کشور ما نیز، به دلایل مختلف از جمله تغییر اقلیم، تغییر در الگوهای بارش به لحاظ زمانی و شدت بارش‌ها، دخالت انسان در استفاده بی‌رویه یا غیرموزون از منابع بالادست، افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی، حجم روان‌آب‌های کشور با روند نزولی مواجه شده، به‌طوری که بر اساس آمار شرکت مدیریت منابع آب ایران، میزان متوسط روان‌آب در هفت سال اخیر نسبت به متوسط درازمدت (40ساله)، حدود 40 درصد کاهش داشته است (از حدود 81 میلیارد مترمکعب به حدود 47 میلیارد مترمکعب) در حالی ‌که مقدار کاهش بارش متناظر، حدود 11 درصد بوده است. اما داستان غم‌انگیز آب‌های زیرزمینی در این سرزمین خشک و نیمه‌خشک نیز خود روایتی دیگر دارد. با ورود و استفاده بی‌رویه از دستگاه‌های حفاری، برقراری تسهیلات یارانه ارزی و ریالی و تشویق و ترغیب برای حفر چاه، تعداد چاه‌های محفوره از سال 1350 تاکنون حدود 17 برابر و از 47137 حلقه به 805657 حلقه افزایش یافته که در حال حاضر حدود 42 درصد از چاه‌های حفرشده غیرمجاز است. حفر بی‌رویه چاه‌ها، منجر به برداشت و تخلیه حدود 120 میلیارد مترمکعب از ذخایر غیرقابل تجدید منابع آب زیرزمینی و همچنین افزایش تعداد دشت‌های ممنوعه و بحرانی از 22 دشت در سال 1345 به 404 دشت (از مجموع 608 دشت) در سال 1397 شده است. شیب افزایش تعداد دشت‌های بحرانی در سال‌های اخیر شدیدتر شده، به‌طوری ‌که در فاصله سال‌های 1345 تا 1390 به‌طور متوسط، سالانه شش دشت به تعداد دشت‌های بحرانی افزوده می‌شده که در طول هشت سال اخیر به 16 دشت در سال افزایش یافته است. برای فارغ آمدن از بحران آب کشور، سه محدودیت عمده به شرح زیر پیش‌روی ما قرار دارد:

1- فقدان یک نقشه راه جامع مورد وفاق عمومی اعم از مسوولان، ذی‌نفعان، خبرگان و دلسوزان که در آن نقش همه گروه‌ها به‌طور شفاف تعیین شده باشد.  / 2- زمان ناکافی؛ راهکارهای موجود مناسب با روند نزولی منابع آب کشور نیست. حداکثر زمان برای حل مشکل بحران آب کشور پنج سال بیشتر نیست.  / 3- اراده کافی در سطح نهادهای مرتبط از یک ‌طرف و در سطح ملی از طرف دیگر وجود ندارد.

اتاق‌های بازرگانی در سراسر جهان و از جمله ایران، ماهیتاً عهده‌دار مراقبت، حفظ و صیانت از فضای کسب‌وکار و بالطبع، رونق سرمایه‌گذاری صورت‌گرفته و توسعه سرمایه‌گذاری‌هایِ امکان‌پذیر است. لیکن، چالش‌های مرتبط با کمبود آب مستقیماً این رسالت را خدشه‌پذیر کرده است. در راستای این وظیفه و با تکلیف مجلس محترم شورای اسلامی در اجرای مفاد تبصره بند الف ذیل ماده یک قانون بهبود مستمر فضای کسب‌وکار مصوبه 1390، این تکلیف جدید برای اتاق ایران برای ورود به مساله کشاورزی و آب تعیین شد. از این‌رو اتاق ایران به‌طور رسمی در اسفندماه 1390 با پایه‌گذاری دفتر ساماندهی کشاورزی و آب و متعاقباً در نیمه دوم سال1393 با شروع فعالیت رسمی مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب در این راه قدم گذاشت. از جمله ضرورت انجام مصوبه فوق‌الذکر می‌توان به اثرات تهدیدآمیز کمبود آب، رکود بخش کشاورزی، محدودیت سرمایه‌گذاری سایر بخش‌ها (صنعت، معدن و خدمات) و لزوم مشارکت بخش خصوصی در عرصه سیاستگذاری، برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری اشاره کرد. از اقدامات مهم این مرکز می‌توان موارد زیر را برشمرد:

♦ ممانعت از اجرای مصوبات و طرح‌های غیرمفید و مخرب (مصوبه سال 89 تعیین تکلیف چاه‌های غیرمجاز و طرح فدک) ♦ همکاری با وزارت نیرو در قالب تفاهم‌نامه‌های مشترک از جمله در برنامه‌های طرح احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی، نظام‌نامه عملیاتی مشارکت بخش خصوصی در فعالیت‌های آب، تدوین سند اقتصاد آب ♦ همکاری با وزارت جهاد کشاورزی در تهیه طرح جامع بهره‌وری آب کشور و شروع اولین الگوی کشت منطقه‌ای در دو دشت استان قم با همکاری سازمان‌های کشاورزی و آب منطقه‌ای و اتاق بازرگانی قم.

همچنین مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران در راستای مسوولیت اجتماعی- اجرایی خود و آگاهی اذهان عمومی در مورد مساله آب کشور، ابتکار پایه‌گذاری و برگزاری مراسم سالانه بزرگداشت روز ملی آب را ارائه کرده است. در برگزاری این مراسم و تعیین تاریخ این رویداد، از طرفی در سنت‌های کهن و قدیمی نیاکانمان کنکاش شد و آیین باشکوه «نوروز آب‌ها» که ایرانیان باستان هر سال در روز 13 اسفند به کنار چشمه‌ها و رودها می‌رفتند و با برپا کردن مراسم خاصی، عطر و گلاب در آب‌ها می‌افشاندند، مد نظر قرار گرفت. از طرف دیگر با بررسی رویدادهای بین‌المللی، «روز جهانی آب» که توسط سازمان ملل در 22 مارس مصادف با 2 فروردین در تقویم بین‌المللی قرار گرفته است، شناسایی شد. با توجه به مصادف‌ شدن این روز با تعطیلات نوروز، در نهایت روز 13 اسفند برای برگزاری همایش بزرگداشت روز ملی آب انتخاب شد. دبیرخانه همایش بزرگداشت روز ملی آب از سال 1394 با شعار ملی «نجات آب، ضرورت ملی، رسالت جهانی» در مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران آغاز به‌کار کرد. به منظور انطباق روز ملی با روز جهانی محورهای همایش هر ساله متناسب با شعار روز جهانی آب انتخاب می‌شود که از سال 1394 (2016) به ترتیب محورهای «آب و اشتغال»، «پساب‌ها» (2017) و «آب و طبیعت» (2018) انتخاب شده و امسال نیز (2019)، «آب برای همه» در نظر گرفته شده است. این همایش هر ساله از نظرات مفید و سازنده کلیه گروه‌های اثرگذار و اثرپذیر در حوزه آب، در کنار فرهیختگان داخلی و خارجی بهره‌مند می‌شود. از جمله می‌توان به پیام ریاست محترم جمهور، ریاست محترم مجلس شورای اسلامی، رئیس محترم شورای جهانی آب، نماینده محترم فائو در ایران، دبیر کل محترم یونسکو، مدیر محترم بخش علوم آب و دبیر برنامه بین‌المللی IHP در یونسکو و سایر واحدهای مرتبط با یونسکو یا نخبگان بین‌المللی مانند پروفسور لِستِر براون (بنیان‍گذار موسسه Worldwatch و بنیانگذار و رئیس موسسه Earth policy‌) در سال‌های برگزاری این همایش اشاره کرد. دبیرخانه دائمی همایش بزرگداشت روز ملی آب به منظور دستیابی به نتیجه مطلوب‌تر به لحاظ محتوا و اثربخشی، در طول سال با حضور ارگان‌های ملی و مردمی فعال است. از برنامه‌ها و اقدامات مهم این همایش، معرفی چهره‌های خدمتگزار به آب کشور است که در راستای ارتقای مدیریت منابع آب در طول یک‌سال گذشته اقدامات ارزنده‌ای انجام داده‌اند. انتخاب این چهره‌ها با شناسایی افراد موثر در طول یک‌سال گذشته از بین خبرگان، دانشگاهیان، کشاورزان، صنعتگران، خیرین، چهره‌های فرهنگی و هنری صورت گرفته که پس از تایید کارگروه داوری نهایی می‌شود. اتاق ایران در تلاش است ضمن تشویق و تقدیر از این خدمتگزاران و با اشاعه فرهنگ استفاده بهینه از آب در جامعه، زمینه به‌کارگیری از خدمات ارزشمند آنها را فراهم کند. این حرکت اثرگذار از اولین سال برگزاری همایش تاکنون ادامه داشته و به‌ عنوان برندی برای اتاق ایران شناخته شده است. بررسی‌ها نشان داده است بروندادهای این همایش تاکنون اثرات مثبتی در اذهان عمومی خاص ذی‌نفعان و ذی‌مدخلان آب کشور داشته است. اهداف و دستاوردهای همایش بزرگداشت روز ملی آب به‌طور خلاصه عبارتند از:

1- شناسایی خلاقیت‌ها، ابتکارات و نوآوری‌ها در راستای ارتقای مدیریت منابع آب در طول یک‌سال گذشته  / 2- شناسایی، معرفی و قدردانی از پیشگامان و چهره‌های خدمتگزار آب در صنوف مختلف فرهنگی، هنری، علمی و در سطوح ملی، مردمی، نهادهای مدنی و سازمان‌های مردم‌نهاد (NGOها) و حکومتی  / 3- تقویت روحیه امید نسبت به امکان‌پذیر بودن رفع بحران آب با توجه به راهبردهای موجود و قابل دستیابی  / 4- تشریح و تببینِ لزوم حضور متوازن تمام صنوف و اقشار مردمی و دولتی، علمی و اجتماعی در فضای پویایِ حرکت به سمت مدیریت بحران آب کشور.

و در نهایت تاکید بر سه محدودیت عمده:

الف- فرصت زمانی کوتاه  / ب- کمبود نقشه راه جامع و مورد وفاق عمومی / ج- فقدان اراده کافی

خوشبختانه، نتایج و دستاوردهای همایش‌های ادواری روز ملی آب، مورد استقبال علاقه‌مندان، ذی‌نفعان، دلسوزان و دل‌های نگران آب کشور قرار گرفته است. امید آنکه با تداوم و تقویت این‌گونه اقدامات شامل اطلاع‌رسانی، پیگیری و هشدارها، اراده فراگیر و کافی برای غلبه بر شرایط دشوار آب کشور هرچه زودتر به وجود آید.‌