قصه غول صنعتی

تلاش برای ایجاد کارخانه‌های تولید فولاد از سال‌های پیش از جنگ جهانی دوم در ایران آغاز شد. پیش از سال 1346  زنجیره‌ای از تلاش‌های بی‌ثمر برای راه‌اندازی کارخانه تولید فولاد به ثبت رسیده است که البته می‌توان آن را مقدمه‌ای برای شکوفایی سال‌های بعد در نظر گرفت.

در سال‌های پیش از نیمه دهه 40، راه‌اندازی کارخانه‌های فولاد هر بار به دلیلی میسر نمی‌شد. در سال 1316 دولت ایران با یک کنسرسیوم آلمانی قراردادی را برای نصب تجهیزات و راه‌اندازی یک کارخانه فولاد بست.

 قرار بود این کارخانه حوالی کرج ایجاد شود اما حمله متفقین به ایران کار را متوقف کرد. بعدها در سال 1332 طرحی برای ایجاد کارخانه فولاد در شهر ازنا ارائه شد اما غربی‌ها با اجرای آن مخالفت کردند. در سال 1334، دوباره قراردادی بین دولت ایران و کنسرسیومی آلمانی بسته شد اما صدراعظم وقت آلمان و آمریکایی‌ها با اجرای آن مخالفت کردند. تلاش‌ها برای راه‌اندازی کارخانه فولاد همچنان ادامه پیدا کرد.

دولت ایران تلاش کرد در محل نیمه‌کاره کارخانه کرج در سال 1339 کارخانه فولاد را راه‌اندازی کند اما این‌بار کارشکنی بانک جهانی به دلیل اعمال نفوذ آمریکا در اختصاص اعتبار این طرح پروژه را زمین زد.

در نهایت اولین کارخانه نورد ایران با ظرفیت اولیه 65 هزار تن توسط بخش خصوصی در سال 1342 ایجاد شد و این بخش توانست در سال 1346 با مواد اولیه خارجی در اهواز تولید را شروع کند. تقریباً 10 سال پس از این تاریخ، مصرف فولاد در ایران به چهار میلیون تن رسید که به گفته کارشناسان تقریباً سه‌چهارم آن با واردات تامین می‌شد.

 کل مصرف فولاد ایران در سال 1359، حدوداً دو میلیون تن برآورد شده و مصرف سرانه خام آن 70 کیلوگرم محاسبه شده است. این روند در ایران ادامه یافت تا اینکه فولاد مبارکه در دهه 60 و همزمان با جنگ ساخته شد و از ابتدا افق بلندمدتی را پیش‌بینی کرد. طرح اولیه شرکت ظرفیت 4 /2 میلیون تن فولاد بود اما از همان ابتدا توسعه مدنظر سازمان بود. به‌گونه‌ای که حتی در نقشه کارخانه سه برابر ظرفیت در حال کار، مکان توسعه در نظر گرفته شده بود. حتی در بسیاری موارد فونداسیون ساختمان‌های طرح‌های توسعه نیز ریخته شد. همچنین، شرکت اقدام به خرید طرح‌های نیمه‌تمام واحدهای فولادسازی دیگر مانند فولاد هرمزگان به ظرفیت 5 /1 میلیون تن فولاد خام کرد.

 شخصیت‌های تاثیرگذار

در این میان اما افرادی بودند که در ایجاد بزرگ‌ترین فولادسازی کشور کمک‌های شایانی کردند. می‌توان گفت در ساخت و اجرای فولاد مبارکه پنج نفر از افراد موثر بودند.

محمدرضا امین، موسس شرکت ملی صنایع فولاد ایران از مدیران صنعتی ایران است. قرار بود او در همکاری با طرف ایتالیایی یک مجتمع فولاد در بندرعباس بسازد که برای اجرای این طرح از شاگردش سروش کامیاب دعوت به کار کرد.

امین پس از پیروزی انقلاب اسلامی از اجرای پروژه‌ها کنار رفت اما شاگرد او سروش کامیاب کار را ادامه داد. دومین فرد تاثیرگذار در رشد و توسعه فولاد مبارکه ‌اکبر هاشمی‌رفسنجانی بود. آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی نقش موثری در اجرای طرح فولاد مبارکه داشت و تمام افراد درگیر در اجرای این طرح بزرگ، به ثمر رسیدن آن را به حمایت‌های او مرتبط دانسته‌اند.

حسین محلوجی، وزیر معادن و فلزات وقت و من به‌ عنوان بنیانگذار و اولین مدیرعامل فولاد مبارکه از جمله افرادی بودیم که همواره با نقل خاطراتی به حمایت‌های هاشمی‌رفسنجانی از این طرح اذعان داشتیم.

هاشمی‌رفسنجانی سرانجام در دی‌ماه سال ۷۱ فولاد مبارکه را افتتاح کرد. او پس از بازدید از فولاد مبارکه در سال‌های بعد گفت که قرار است طرح‌های فولادی در یزد، همدان، کردستان، آذربایجان و... به مرحله اجرا برسد.

 پس از درگذشت او در گفت‌وگو با رسانه‌ها از حمایت‌های قانونی و مالی رفسنجانی در راه‌اندازی فولاد مبارکه بارها یاد شد.

حسین محلوجی، وزیر معادن و فلزات دوره سازندگی، سومین فرد تاثیرگذار در تاسیس غول فولادی اصفهان بود. حسین محلوجی، وزیر معادن و فلزات ایران در دوره سازندگی و مدتی استاندار لرستان بود. محلوجی از افراد موثر در راه‌اندازی مجتمع بزرگ فولاد مبارکه است. او در آن زمان قائم‌مقام وزیر معادن و فلزات وقت بود.

 محلوجی به دلیل عضویت هفت‌ساله در کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی ارتباط موثر و نزدیکی با آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی داشت تا جایی که شاگرد اول کابینه لقب گرفته بود. این ارتباطات وسیع در نهایت در راه‌اندازی فولاد مبارکه به کمکش آمد.

محلوجی در خاطراتش عنوان می‌کرد که پس از حضور در وزارت معادن و فلزات هر روز صبح تلفنی از مدیران ذوب‌آهن، فولاد مبارکه، گل‌گهر، چادرملو، فولاد اهواز، آلومینیوم، اراک، مس سرچشمه، سرب و روی زنجان میزان پیشرفت پروژه‌ها و تولید روز قبل و مسائل و مشکلاتشان را می‌پرسیده است.

سروش کامیاب، مدیر پروژه فولاد در بندرعباس دیگر فرد تاثیرگذار در ساخت فولاد مبارکه است. سروش کامیاب در سال ۱۳۱۹ به دنیا آمد. او شاگرد دکتر امین مدیر شرکت ملی فولاد است که به ‌عنوان مجری طرح فولاد در بندرعباس انتخاب شده بود. طرحی که البته هیچ‌گاه در این شهر به نتیجه نرسید. سروش کامیاب پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران ماند و در به ثمر رسیدن طرح‌های فولادی نقش موثری داشت.

 سروش کامیاب اکنون معتقد است که اگر فولاد مبارکه را در اصفهان نمی‌ساختند، این طرح برای همیشه به فراموشی سپرده می‌شد. علی شکرریز، معاون وزیر صنایع در دهه ۶۰ هم نقش قابل توجهی در تاسیس شرکت فولاد مبارکه داشت. علی شکرریز از مدیران صنعتی پس از پیروزی انقلاب اسلامی است.

 او در دوره وزارت حسین محلوجی در وزارت معادن و فلزات عهده‌دار معاون بازرگانی و معاونت معادن بود و مدتی ریاست شرکت ملی فولاد ایران را بر عهده داشت. او در دوره ساخت فولاد مبارکه امور بازرگانی طرح را دنبال می‌کرد.

 به روایت شکرریز، یک قرارداد بی‌تی‌سی برای اجرای فولاد مبارکه با ایتالیا بسته شده بود که بر اساس آن نفت به ایتالیا فروخته می‌شد و پول آن در حسابی نگهداری شده و صرفاً برای توسعه این طرح مورد استفاده قرار می‌گرفت. به گفته شکرریز فولاد مبارکه با استفاده از این قرارداد در مقابل محدودیت‌های ارزی و نوسانات اقتصادی دهه ۶۰ حفظ شد.