مدیریت بهینه؛ مقصد نهایی برنامه‌ها
سرمایه‌گذاری در حوزه آب چه ضرورتی دارد؟
آب یکی از مهم‌ترین مسائل در جهان امروز است. اهمیت توجه به آن به چند عامل برمی‌گردد؛ نخست، دسترسی به آب یک حق و نیاز اساسی است. کمیته حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی سازمان ملل متحد به تازگی اعلام کرده «حق انسان به آب برای زندگی ضروری است و منجر به کرامت انسانی می‌شود.
آب یکی از مهم‌ترین مسائل در جهان امروز است. اهمیت توجه به آن به چند عامل برمی‌گردد؛ نخست، دسترسی به آب یک حق و نیاز اساسی است. کمیته حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی سازمان ملل متحد به تازگی اعلام کرده «حق انسان به آب برای زندگی ضروری است و منجر به کرامت انسانی می‌شود. آب پیش‌نیازی برای تحقق حقوق بشر است». دوم اینکه یکی از اهداف اعلامیه هزاره برای توسعه، آب است. در کنار موضوعاتی مانند فقر، آموزش و پرورش و برابری جنسیتی، آب هم یک هدف توسعه‌ای است، دسترسی به آب در خانه و آبیاری، پیش‌نیاز افزایش تولید مواد غذایی برای تغذیه جمعیت رو به رشد جهان است. سوم، در گذشته آب در مقایسه با موضوعات دیگر مورد غفلت واقع شده و هزینه‌های زیادی به جهان وارد کرده است که نیازمند توجه خاص است. چهارم، دسترسی به آب سالم و بهداشت مناسب در کنار دفع فاضلاب و درمان، ثابت کرده بهداشت عمومی را به همراه دارد. کمبود آب و بهداشت، علل بیماری‌های مختلفی هستند. پنجم، توسعه موثر منابع آب و مدیریت بهینه آن، برای رشد پایدار و کاهش فقر ضروری است. ایجاد زیرساخت‌های آب می‌تواند مزایای فراوانی برای افراد محلی و از جمله فقرا به همراه آورد. بهبود عملکرد آب و آبیاری مناسب، می‌تواند نقش مهمی در دستیابی به اهداف هزاره توسعه داشته باشد. با توجه به مطالب ذکرشده می‌توان گفت آب موضوع بسیار حیاتی و اساسی بوده و از همین‌روست که بسیاری از کشورهای جهان برای مدیریت بهینه آن (در بخش‌های تولیدی و مصرف شرب) و حفظ و صیانت از آن، سرمایه‌گذاری‌های عظیمی کرده‌اند.
آمار جهانی (فائو) نشان می‌دهد بخش کشاورزی به‌طور میانگین حدود ۷۰ درصد آب مصرفی را در جهان به خود اختصاص داده است. سهم آب مصرف‌شده در بخش کشاورزی در منطقه خاورمیانه و قاره آفریقا به ترتیب ۸۴ و ۸۲ درصد است. این رقم برای کشورها، متفاوت است؛ به‌طوری‌که برای کشور هند ۹۱ درصد، برزیل ۶۰ درصد، مصر ۸۶ درصد و چین 6 /64 درصد است. بخش کشاورزی در تمامی کشورهای جهان، سهم بزرگی از مصرف آب را به خود اختصاص داده؛ اما در این میان کارایی و بهره‌وری، جلوگیری از هدررفت آن، ذخیره‌سازی و درست مصرف کردن از موضوعات اساسی است که در بحث مدیریت بهینه دیده می‌شود. برای دستیابی به این اهداف، ارائه پروژه‌های کاربردی و تامین مالی آن از طریق سرمایه‌گذاری‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت نیاز است. به عبارتی سه بازوی توانمند تحقیق کاربردی، منابع مالی به همراه مدیریت خلاق و نوآور، لازمه توسعه کمی و کیفی آب، منابع آبی و حفاظت و صیانت از آن برای نسل فعلی و آینده است.
باید توجه کرد با افزایش جمعیت و افزایش تقاضا برای مواد غذایی در آینده، جهان شاهد تخلیه سریع منابع آبی خواهد بود. در برنامه محیط‌زیست سازمان ملل آمده است که در سال ۲۰۲۵ بیش از نیمی از جمعیت جهان در کشورها یا مناطقی زندگی می‌کنند که تنش آبی دارند. کاهش منابع آبی به همراه تخریب زمین باعث خواهد شد که تولیدات کشاورزی در حدود ۳۰ درصد تا سال ۲۰۳۰ کاهش یابد. این در حالی است که به دلیل افزایش جمعیت، افزایش مواد غذایی باید ۵۰ درصد بیشتر شود و برای تولید آن ۳۰ درصد آب بیشتر نیاز است (2009,UNEP). با توجه به بحران آب و زمین و تغییر اقلیم، تلاش جهانی حول محور مدیریت کمبود آب و اطمینان از امنیت غذایی است به‌طوری که در روز جهانی آب سال ۲۰۱۸ پیش‌بینی شده که تا سال ۲۰۵۰ اگر کاری برای مساله آب انجام نشود دسترسی حدود پنج میلیارد نفر در مناطق مختلف جهان به آب اندک می‌شود.
در گزارش «حرکت به سوی امنیت آب» آمده است که سرمایه‌گذاری سالانه برای آب کشورهای درحال‌توسعه در دوره ۲۰۰۲ تا ۲۰۲۵ برای آب شرب ۱۳میلیارد دلار، کشاورزی ۴۰ میلیارد دلار و حفاظت از محیط زیست ۱۰ میلیارد دلار برآورد شده است. در این زمینه اولین توصیه‌های بین‌المللی این است که دولت‌ها به‌طور شفاف استراتژی‌های اولویت‌دار بخش آب را برنامه‌ریزی (با تحقیق و مطالعه علمی) و سپس در فرآیند مدیریت مناسب اجرا کنند. دوم اینکه خیرین، سازمان‌های غیردولتی، نهادهای سرمایه‌گذاری، شرکت‌ها و سایر افراد جامعه در اجرای پروژه‌ای آب، با دولت مشارکت کنند تا دستیابی به اهداف مد نظر تحقق یابد. به عبارت دیگر، حکمرانی خوب، حاکم بر مدیریت بخش آب شود و دولت به همراه مردم (اعم از سازمان‌های غیردولتی، خصوصی و آحاد مردم جامعه) کار آب را پیش ببرد. این نیازمند تعامل ملت با دولت و ایجاد فضای اعتماد و اطمینان است (World Commission for Water,2000). در همین راستا و به دلایل اهمیت توجه به موضوع آب، تجارب کشورهای جهان حاکی از آن است که سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی به سمت مدیریت بهینه طرف عرضه و تقاضای آب هدایت می‌شود.
سرمایه‌گذاری برای مدیریت بهینه
سرمایه‌گذاری برای مدیریت بهینه طرف عرضه و تقاضای آب در شرایط کنونی جهان و چشم‌انداز آینده نه یک انتخاب بلکه یک ضرورت و الزام است و به همین دلیل سرمایه‌گذاری در بخش آب کشاورزی در راستای استفاده بهینه و افزایش راندمان و ذخیره‌سازی آن هم الزام و ضرورتی برای توسعه پایدار بخش کشاورزی و امنیت غذایی کشور است.
به همین منظور به گفته وزیر جهاد در بخش اصلاح زیرساخت‌ها و اجرای روش نوین آبیاری سرمایه‌گذاری شده و بهره‌وری آب از 37 درصد به 44 درصد افزایش یافته است. در این‌گونه طرح‌های ملی که سرمایه‌گذاری در آنها، منافعش به تمامی مردم کشور و نسل‌های آتی برمی‌گردد، آنچه ضرورت دارد قبل از اجرای طرح و تامین مالی آن به آن توجه شود موارد زیر است:
1- تعریف مساله و ترسیم درخت مشکل که مشخص شود، الان مساله چیست و چطور این مساله به وجود آمده و علل به وجود آورنده چه بوده و سهم هر کدام چیست. 2- پس از طرح مساله و اولویت‌بندی علل، هدف یا اهداف مشخص شود که برای کدام علت انتخاب شده و هدف چیست؟ اگر هدف‌گذاری مشخص نشود امکان نظارت، کنترل و ارزیابی غیرممکن می‌شود. 3- گام سوم مشخص کردن گزینه و راه‌حل‌های ممکن برای رسیدن به هدف مشخص است. از چه طریقی با چه روش‌هایی می‌توان به این هدف دست یافت؟ به‌طور یقین راه‌حل یا روش‌های متعددی برای رسیدن به یک هدف وجود دارد. 4-گام بعدی انتخاب بهترین روش و راه‌حل است که نیازمند حسابداری اجتماعی و گزارش توجیهی اقتصادی، اجتماعی و توسعه‌ای است. 5- گام آخر نظارت، کنترل و ارزیابی است که بتوان موفقیت طرح در رسیدن به هدف یا اهداف طرح را ارزیابی کرد. این ارزیابی در حین اجرای طرح و پس از پایان طرح است. در حین اجرای طرح با نظارت، کنترل و ارزیابی می‌توان درصد خطا و دور شدن از هدف را کم کرد. اگر این مراحل انجام‌شده باشد، طبیعتاً سرمایه‌گذاری انجام‌شده به نفع اقتصاد ملی و توسعه پایدار است. عموماً این اطلاعات منتشر شده و در اختیار محققان و کارشناسان مربوطه قرار می‌گیرد تا ارزیابی دقیق و علمی صورت گرفته و نتایج آن پشتوانه تجربی برای طرح‌های سرمایه‌گذاری بعدی باشد.
ارائه اطلاعات و آمار و اسناد مربوط به طرح‌های سرمایه‌گذاری در این خصوص و شفافیت اطلاعات و آمار از ضروریات ارزیابی و دیده‌بانی علمی و همگانی موضوع است. آنچه در وهله اول مشارکت، نظارت و ارزیابی همگانی را نهادینه می‌سازد انتشار اسناد، مدارک و اطلاعات و آمار است تا مردم (بخش خصوصی و سازمان‌های مردمی) در کنار دولت در جهت هدف مشخص اقدامات علمی توصیه‌شده و هماهنگ را به مرحله اجرا درآورند. اگر به این مسائل توجه شود کارشناسان ذی‌ربط می‌توانند در جهت منافع ملی و توسعه پایدار بخش کشاورزی، نقد علمی خود را بیان و با گفت‌وگوی ملی بهترین راهکار اجرایی را برای رسیدن به هدف مشخص پیشنهاد کنند.
