ویترینی از راهکارهای اقتصادی
فرشاد فاطمی از جشنواره پژوهشگران جوان اقتصاد ایران می‌گوید
فرشاد فاطمی می‌گوید: پژوهش و توجه کیفی به آن، جوان بودن پژوهشگران و همچنین موضوعات کاربردی اقتصاد ایران سه محور اصلی بودند که مدنظر ایده‌پردازان این جشنواره قرار داشت.
اقتصاد ایران دهه‌هاست که با چالش‌های متعددی دست‌وپنجه نرم می‌کند، چالش‌هایی که با گذشت زمان بر عمق و پیچیدگی آنها نیز افزوده می‌شود و برخی اساساً در حال تبدیل به بحران هستند. تجربه نشان داده دولت‌ها به منظور برطرف کردن این چالش‌ها، عموماً رو به مسکن‌های مقطعی می‌آورند که تنها باعث تعویق درد می‌شود و گویی نسخه درمان یا ندارند یا از کاربست آن ابا دارند. از همین‌رو، موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی که به عنوان زیرمجموعه نهاد ریاست جمهوری فعالیت دارد و به نوعی نقش بازوی پژوهشی این نهاد را ایفا می‌کند، حرکت نوینی را آغاز کرد. موسسه با دعوت از هفت دانشکده اقتصاد دانشگاه‌های طراز اول تهران و همچنین سه مرکز پژوهشی معتبر، محققان و اقتصاددانان جوان را برای چاره‌جویی مشکلات اقتصاد کشور فراخواند. نتیجه کار شد جشنواره پژوهشگران جوان اقتصاد ایران با خروجی 58 اثر پژوهشی که تمامی آنها با محوریت مسائل اقتصاد ایران به رشته تحریر درآمده بودند. فرشاد فاطمی معاون پژوهشی موسسه نیاوران و عضو شورای راهبردی جشنواره در گفت‌وگو با تجارت فردا از چرایی و کارکردهای برگزاری این جشنواره می‌گوید.
♦♦♦
موسسه عالی آموزش و پژوهش، مدیریت و برنامه‌ریزی، اقدام به برگزاری جشنواره‌ای با عنوان پژوهشگران جوان اقتصاد کرده است؛ ایده اولیه این جشنواره چگونه شکل گرفت و اهداف مورد نظر متولیان آن چه بود؟
ایده اصلی با هدف محوری ارتقای هماهنگی میان دانشکده‌ها و موسسات پژوهشی اقتصاد در شهر تهران و در چشم‌انداز بزرگ‌تر کل کشور، در سال 1395 مطرح شد. در واقع گسترش کمی و کیفی دوره‌های تحصیلات تکمیلی در داخل کشور و همچنین ورود نسل جدید دانش‌آموختگان اقتصاد فارغ‌التحصیل داخل یا خارج از کشور به دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی، لزوم هماهنگی بیشتر میان دانشکده‌ها و مراکز پژوهشی اقتصاد را دوچندان کرده بود. از طرفی به این دلیل که در نظر داشتیم جشنواره حول محور اقتصاد ایران و مسائل مبتلا به آن تمرکز داشته باشد، 11 نهاد مشارکت‌کننده به این نتیجه رسیدند که جشنواره‌ای تحت عنوان جشنواره پژوهشگران جوان اقتصاد ایران شکل بگیرد. به عبارت دیگر پژوهش و توجه کیفی به آن، جوان بودن پژوهشگران و همچنین موضوعات کاربردی اقتصاد ایران سه محور اصلی بودند که مدنظر ایده‌پردازان این جشنواره قرار داشت.
دلیل آنکه جشنواره روی جوان بودن محققان تاکید دارد چیست؟
ببینید بسیاری از جوانان شایسته، فارغ‌التحصیل اقتصاد هستند و دغدغه برطرف کردن مسائل کشور را دارند؛ اعم از دانش‌آموختگان دانشگاه‌های داخل و خارج از کشور. از طرفی این اقتصادخوانده‌ها از مراکز تصمیم‌گیری دور هستند و ممکن است به آسانی در معرض سوالات مورد نظر سیاستگذار قرار نگیرند و به خوبی نتوانند راهکارهای علمی را به گوش سیاستگذاران برسانند. در نتیجه دو محور جوان بودن و تمرکز بر مسائل اقتصاد ایران در جشنواره مورد نظر قرار گرفت تا امکان مشارکت بیشتر این دسته از جوانان فراهم شود. در واقع زیرمجموعه‌ای از حوزه علم اقتصاد مدنظر ما بود که به سوالات کاربردی سیاستگذاری اقتصادی در کشور می‌پرداخت.
فرآیند داوری به چه صورت بود و چگونه از 58 پژوهشگر اولیه، پنج نفر انتخاب شدند و در مرحله پایانی، دو پژوهشگر برتر معرفی شدند؟
پس از دریافت آثار شرکت‌کنندگان جشنواره، بر اساس طبقه‌بندی که تقریباً مبتنی بر طبقه‌بندی Journal of Economic literature است که یکی از مهم‌ترین و مرسوم‌ترین روش‌های طبقه‌بندی مطالب علوم اقتصادی است، افراد به گروه‌های مشخص‌شده تقسیم شدند. بر این اساس شش کارگروه تشکیل شد و هریک از این کارگروه‌ها، پرونده‌های پژوهش‌های مرتبط را دریافت کردند که هر کارگروه حداکثر می‌توانست دو پژوهشگر را نامزد کند. سپس نامزدهای اولیه در جلسات بعدی شورای راهبری و کارگروه علمی، مورد بررسی بیشتر قرار گرفتند و نهایتاً پنج نامزد انتخاب شدند. طی این پروسه، پرونده‌ها تک‌تک بررسی شدند و حتی در برخی موارد اصالت مقاله نیز مورد موشکافی قرار گرفت. بر اساس توافق کمیته علمی جشنواره مقرر شد پنج نامزد نهایی در روز اختتامیه به ارائه و دفاع از مقاله‌های خود بپردازند. اگرچه ابتدا تصمیم گرفته شد ارائه این پنج نامزد در جلسه‌ای خصوصی باشد اما با هدف تاثیرگذاری بیشتر روی مخاطبان این جلسه به صورت عمومی برگزار شد؛ ارائه‌هایی که به هر حال از ظرفیت یادگیری برای دانشجویان و پژوهشگران حاضر در جشنواره برخوردار است. پس از ارائه و پرسش و پاسخ میان نامزدها و 19 داور حاضر در روز پایانی جشنواره، کمیته داوری در نشستی خصوصی تشکیل جلسه دادند. 19 داور حاضر در جلسه اولویت‌های خود را از یک تا پنج مشخص کردند و سپس با یک مکانیسم طراحی‌شده برای اطمینان از اینکه حداقل امکان رفتار استراتژیک در فرآیند داوری وجود دارد، سه نفر حذف و دو نفر نهایی دوباره به رای گذاشته شدند. مجدداً گفت‌وگو و مباحثه شکل گرفت و به دلیل تفاوت ناچیز کیفی دو پژوهشگر و نزدیکی آرا، توافق شد تا هر دو نفر به عنوان پژوهشگر برتر معرفی شوند. جالب اینکه از 19 داور حاضر در اختتامیه جشنواره، هشت نفر عضو شورای راهبری در سطح رئیس دانشکده و موسسه پژوهشی شخصاً حضور داشتند و هفت نفر نیز از نظر سنی شرایط شرکت در جشنواره به عنوان نامزد را داشتند.
اکنون این جشنواره برگزار شده و چهره‌های برتر در مراسم اختتامیه مشخص شدند. آیا دستاوردهایی که مورد نظر دست‌اندرکاران جشنواره بود حاصل شده است؟
حرکت رسمی جشنواره از مهر سال گذشته آغاز شد و فراخوان عمومی روی سایت قرار گرفت که در واقع حاصل هشت ماه برنامه‌ریزی پیش از این زمان بود. بر این اساس 58 پژوهشگر که سن آنان تا مهر 1396، کمتر از 40 سال بود و در یک حوزه پژوهشی اقتصاد ایران کار متمرکز کرده بودند، نامزد شدند. این تعداد محقق جوان وقتی آثار خود را به دبیرخانه ارسال کردند، باعث شکل‌گیری موج مثبتی میان سایر پژوهشگران شد. البته که در میان این 58 نفر یقیناً محققانی وجود داشتند که طی دوره‌های بعد جشنواره می‌توانند باز هم به درخشش خود ادامه دهند. بسیاری از آنان چندین سال تا مرز 40سالگی فرصت دارند و بر این اساس، می‌توانند در سال‌های آینده نیز در جشنواره شرکت کنند. دستاورد اصلی این رویداد علمی، چیزی جز این نبود که نشان دادیم جوانان دانش‌آموخته اقتصاد ما از توان علمی قابل توجهی برخوردارند و با تمرکز بر مسائل کشور می‌توانند به منظور برون‌رفت از مشکلات، توصیه سیاستی ارائه کنند. علاوه بر این، برگزاری جشنواره موجب جلب توجه سیاستگذاران و سایر دانشگاهیان و محققان شد. همچنین یک دستاورد جانبی و با‌اهمیت جشنواره این بود که 11 نهاد آموزشی و پژوهشی اقتصاد توانستند در یک فرآیند بلندمدت و در کنار یکدیگر، یک هدف واحد را دنبال کنند و به توافق برسند؛ اتفاقی که کمتر در این‌گونه حوزه‌ها شاهد هستیم.
به جز شما، بسیاری از دست‌اندرکاران جشنواره از جمله آقای دکتر نیلی و سایر اعضای شورای راهبری، روی این دستاورد جانبی تاکید داشته‌اند. اینکه 11 نهاد در تعامل با یکدیگر، هدفی را به سرانجام رساندند از چه جهت حائز اهمیت است؟
تعامل یادشده در واقع حاصل این است که افراد گردهم می‌آیند و دور یک میز می‌نشینند. توجه داشته باشید علم در اتاق‌های دربسته و به دور از همگرایی دانشمندان توسعه پیدا نمی‌کند. به عنوان نمونه هنگامی که فردی قصد دارد مقاله‌ای منتشر کند، از فرآیند ایده‌پردازی، توسعه مدل، نگارش مقاله و انتشار آن، همواره در معرض پایش دیگران قرار دارد. منظور از دیگران به جز افراد همکار یا ناظر، شامل سایر صاحب‌نظران دیگری است که لزوماً ارتباط نزدیک با فرد ندارند. این واقعیت مختص علم اقتصاد هم نیست و در تمامی علوم نیز جاری است. حال آنکه در ایران بعضاً مشاهده می‌شود همکاران علمی ما که حتی در یک دانشکده مشخص هم شاغل هستند، در خصوص موضوعات پژوهشی خود، تعامل چندانی ندارند و بحث و تبادل نظری میان آنان شکل نمی‌گیرد. اینکه ما بتوانیم فضایی ایجاد کنیم که استادان و دانشمندان از نهادهای مختلف در کنار هم جمع شوند، و در مورد موضوعات واحد به مباحثه و گفت‌وگو بپردازند، از این جهت اقدام مبارکی است. حال اگر این موضوعات علمی حول مسائل سیاستگذاری باشند، اهمیت این تعامل دوچندان می‌شود. چراکه سیاستگذاری فرآیندی پیچیده‌تر از توسعه علمی است و در این مقوله باید نگاه جامع‌تری اعمال کرد. در حوزه سیاستگذاری حتی بیش از پژوهش صرف دانشگاهی، لازم است گفت‌وگو میان افراد با خطوط فکری متفاوت و حتی با زمینه‌های پژوهشی متفاوت، شکل بگیرد. به عنوان مثال بسیاری از دانشگاه‌های معتبر جهان، از استخدام دانش‌آموختگان خود پرهیز می‌کنند و آنان عموماً به استخدام دانشگاه‌های دیگر درمی‌آیند. در ایران این اتفاق به‌ندرت رخ می‌دهد و شانس اول عمده فارغ‌التحصیلان برجسته در همه رشته‌ها از جمله اقتصاد، استخدام در دانشگاه محل تحصیل است. لیکن در خلال رویدادهایی مانند جشنواره پژوهشگران جوان اقتصاد ایران، مراوداتی که بین روسای دانشکده‌های حاضر در شورای راهبری جشنواره شکل می‌گیرد، می‌تواند نتایج مثبتی در این زمینه هم داشته باشد. در حقیقت دور هم گردآمدن و گفت‌وگو، می‌تواند فواید قابل توجهی را برای جامعه علمی اقتصاد کشور به ارمغان بیاورد و نباید از آن غافل بود.
جشنواره پژوهشگران جوان اقتصاد ایران سرآغاز چه اتفاقاتی در آینده خواهد بود؟
اولاً امیدوارم این جشنواره تداوم داشته باشد و هر سال با رونق و حرارت بیشتری به معرفی پژوهشگران برتر جوان اقتصاد بپردازد. همین اتفاق می‌تواند باعث ایجاد انگیزه و شکل‌گیری مطالعات جدی‌تر باشد. از طرف دیگر بر‌خلاف روند مرسوم ارزیابی علمی در کشور، ارزیابی در این جشنواره عمدتاً مبتنی بر کیفیت پژوهش‌ها بود و کمیت صرف مورد توجه قرار نگرفت. حال آنکه عموم ارزیابی‌های دانشگاهی در کشور متاسفانه بر اساس یک نظام مکانیکی است که امتیازات کمی را جمع می‌کند. اما سازوکار در این جشنواره متفاوت بود و بسیاری از پژوهشگران ما پی به این بردند که ارزیابی کیفی هم وجود دارد. تداوم جشنواره طی سال‌های آتی می‌تواند به نوعی ساختارشکن عمل کرده و ملاک‌های ارزیابی علمی و پژوهشی را متحول کند.
نکته بعدی ایجاد بستری برای همکاری‌های بیشتر است. به عنوان نمونه در تمامی دانشکده‌های مشارکت‌کننده در جشنواره، دوره دکترای اقتصاد برقرار است و همه‌ساله، افرادی از این دانشگاه‌ها فارغ‌التحصیل می‌شوند. در کنار تعامل‌ها و گفت‌وگوهای شکل‌گرفته در حاشیه جشنواره، به عنوان مثال اگر بتوان سازوکاری طراحی کرد تا دوره‌های دکترا مشترکاً برگزار شود تا هم باعث هم‌افزایی در آموزش باشد و هم زمینه ورود استادان بین‌المللی به دانشگاه‌ها فراهم شود، نتایج جانبی این تعاملات مشخص می‌شود. به هر روی باید بپذیریم ما تمامی تخصص‌های درجه یک بین‌المللی را در تمامی دانشکده‌های کشور نداریم. باید شرایطی فراهم شود چنان‌که اگر یک دانشکده در یک حوزه دارای مزیت نسبی است، سایر مراکز آموزشی نیز بتوانند از این سرریز دانش بهره‌گیری کنند. اصولاً انجام کار تیمی، هم نتایج مطلوب‌تری به همراه دارد و هم برای مشارکت‌کنندگان می‌تواند رضایت بیشتری در پی داشته باشد. اینکه 11 دانشکده و مرکز پژوهشی در برگزاری این مسابقه علمی نقش داشته‌اند، در واقع هم اثرگذاری بیرونی بیشتری دارد و هم زمینه برای مشارکت‌های بیشتر فراهم شده است.
آیا می‌توان این جشنواره را نقطه شروعی برای گفت‌وگوی اقتصاددانان از طیف‌های مختلف تلقی کرد؟ به هر حال مدت‌هاست روی اجماع میان نخبگان کشور تاکید وجود دارد.
البته باید اشاره کنم هدف اصلی جشنواره کاملاً آکادمیک بود و با محوریت ارائه راه‌حل‌هایی برای برون‌رفت از مسائل کشور توسط پژوهشگران جوان برگزار شد. به شخصه به اینکه در اقتصاد، طیف‌های متفاوت وجود دارد، چندان معتقد نیستم. علم اقتصاد واحد است و امکان دارد افراد در پارادایم‌های متفاوت بیندیشند و راه‌حل ارائه کنند. اگرچه فرآیند گفت‌وگو در حال شکل‌گیری است. به ویژه ما باید به نسل جوانی توجه کنیم که ذهن آنان بعضاً عاری از پیش‌فرض اختلافاتی است که طی دهه‌های اخیر بی‌جهت پررنگ شده و می‌توانند راحت‌تر با همکاران خود در دانشکده‌های دیگر تعامل داشته باشند. در اولین جشنواره دو محقق مشترکاً به عنوان نفرات برتر انتخاب شده‌اند؛ از طرفی 56 نفر نتوانستند این عنوان را کسب کنند. باید توجه داشت 58 محقق جوان در کشور وجود داشتند که هر یک تصور می‌کردند می‌توانند برترین باشند و این یک ظرفیت برای کشور است. اینکه دو نفر انتخاب شده‌اند در حقیقت نافی توانمندی‌ها و شایستگی‌های سایرین نیست. دو اقتصاددانی که به عنوان پژوهشگر برتر انتخاب شدند، هردو در حوزه اقتصاد کلان و مالی فعالیت داشتند و سه اقتصاددان دیگر در حوزه‌های اقتصاد کشاورزی، اقتصاد شهری و اقتصاد اسلامی متمرکز بودند. بالطبع یک سال جایزه به حوزه اقتصاد کلان تعلق می‌گیرد و سال‌های بعد به حوزه‌های دیگر منتقل می‌شود. در واقع طبیعت جشنواره این‌چنین است. در جایزه نوبل یا جایزه کلارک نیز که سازوکاری مشابه جشنواره پژوهشگران جوان اقتصاد ایران دارد، هر سال اقتصاددانانی با گرایش‌های کاری مختلف برنده می‌شوند. به عنوان مثال یک سال نهادگراها، یک سال متخصص اقتصاد کلان، یک سال پژوهشگری فعال در حوزه نظریه بازی و سایر حوزه‌ها، به عنوان اقتصاددان شاخص انتخاب می‌شوند. امیدوارم با تداوم جشنواره، 10 سال دیگر 10 اقتصاددان برتر شناسایی شده باشند تا بتوانیم از یاری آنها در فضای سیاستگذاری بهره ببریم؛ نخبگانی که مسن‌ترین آنها حداکثر 50 سال خواهد داشت و سرمایه‌های آتی دانشکده‌های اقتصاد کشور خواهند بود.
بر اساس شواهد موجود می‌توان گفت مطالعات و پژوهش‌های کاربردی جایگاه درخوری نزد مراکز سیاستگذاری اقتصاد کشور ندارد. با توجه به این واقعیت، نتایج مطالعات صورت‌گرفته در جشنواره که با محور حل مسائل اقتصاد کشور بوده، با چه سازوکاری در اختیار سیاستگذاران قرار می‌گیرد؟
به جز این 58 نفر، یقیناً پژوهشگران دیگری هم هستند که جدا از جوان بودن در پی شناسایی و ارائه راهکار برای حل مسائل کشور هستند و تولید علمی دارند و در نشریاتی مانند تجارت فردا یا سایر مجلات علمی و پژوهشی آن را به چاپ می‌رسانند. اما اینکه آیا سیاستگذاران از این انباشت دانش استفاده می‌کنند یا خیر، به خود آنها بستگی دارد. ما به عنوان عرضه‌کننده وظیفه داشتیم که به بهترین وجه خدمت خود را ارائه کنیم. اما اینکه طرف تقاضا چه استقبالی از این عرضه نشان دهد، تا حدودی از اختیار ما خارج است. همکاران ما سال‌هاست که به روش‌های مختلف سعی در آگاه‌سازی سیاستگذاران و کمک به آنها دارند. جشنواره پژوهشگران جوان اقتصاد نیز به مثابه ویترینی است که در کنار این روش‌ها قرار می‌گیرد. امیدواریم توجه بیشتری به پژوهش‌های کاربردی از سوی تصمیم‌گیران کلان اقتصاد کشور صورت بگیرد. چنان‌که حتی سفارش یا مساله پژوهش از سوی دستگاه‌های تصمیم‌گیری طرح شوند. به هر حال باید بپذیریم دانشگاه‌ها بهترین بستر برای حل مسائل عمیق و مبتلا به اقتصاد کشور هستند. اینکه چگونه بتوانیم طرف تقاضا و عرضه را پیوند دهیم، به همت دیگری نیازمند است که از هر دو سمت باید دنبال شود. درواقع هم ما دانشگاهیان باید تلاش بیشتری کنیم و هم مسوولان سیاستگذار باید توجه و ارزش بیشتری برای پژوهش‌های کاربردی قائل باشند.
