بیمه زلزله اجباری شود

سایه فتحی: قرار گرفتن ایران در بین کشورهای حادثه‌خیز جهان و نرخ بالای روی دادن حوادث طبیعی در کنار بی‌مبالاتی‌های ناشی از نظارت ضعیف در جانمایی و ساخت‌وسازها باعث شده است تا خسارت‌های فراوانی از این ناحیه به مردم و دولت تحمیل شود. بی‌توجهی به این خسارات در حوزه بیمه هم وجود داشته و بیمه زلزله به طور مستقل تاکنون تنها به صورت آزمایشی ارائه شده است. پرویز خسروشاهی، قائم‌مقام بیمه مرکزی، معتقد است برای جبران خسارات احتمالی وارده، بیمه زلزله باید اجباری باشد. او می‌گوید این کار از طریق ایجاد صندوق بیمه همگانی حوادث طبیعی انجام می‌شود که لایحه مربوط به آن سال گذشته به تصویب مجلس رسیده و در حال حاضر درگیر رفع اشکالاتی است که شورای نگهبان به آن وارد کرده است و با رفع این اشکال‌ها زمینه اجرایی شدن این صندوق و بیمه اجباری زلزله فراهم می‌شود که علاوه بر جبران خسارات، باعث بهبود ساخت‌وساز و نظارت قوی بر آن از سوی شرکت‌های بیمه می‌شود.

♦♦♦

بیمه زلزله در ایران چه سازوکاری دارد و چه مواردی را تحت پوشش قرار می‌دهد؟

زلزله یکی از خطرات طبیعی است که وقوع آن می‌تواند به اموال و اشخاص خسارت وارد کند. از آنجا که زلزله می‌تواند باعث خسارات سنگین شود جزو خطرات فاجعه‌آمیز طبقه‌بندی می‌شود. در بیمه‌نامه‌های فعلی این خطر نه به‌ عنوان ریسک اصلی بلکه به صورت خطر اضافی تحت پوشش قرار می‌گیرد. یکی از محورهای پوشش زلزله در بیمه‌نامه‌های فعلی، در قالب بیمه‌نامه آتش‌سوزی است. در این چارچوب پوشش زلزله شامل تمام اموالی است که در بیمه‌نامه آتش‌سوزی تحت پوشش قرار گرفته‌اند و به عنوان یک پوشش اضافی ارائه می‌شود. محور دیگر بیمه‌های باربری است که با اعمال برخی شرایط کلیه محمولات تحت پوشش بیمه‌نامه باربری، در مقابل خطر زلزله هم بیمه خواهند بود. محور دیگر پوشش زلزله، در قالب بیمه‌های مهندسی است که در این چارچوب زلزله به عنوان خطر اصلی تحت پوشش قرار می‌گیرد. در حوزه بیمه‌های اتومبیل نیز هر چند اتومبیل به صورت ریسک اصلی، تحت پوشش خطر زلزله نیست اما با درخواست بیمه‌گذار و پرداخت حق بیمه مربوطه تحت پوشش قرار می‌گیرد.

در حوزه بیمه‌های اشخاص هم پوشش‌هایی برای موضوع زلزله در بازار بیمه ایران عرضه می‌شود. یکی از آنها بیمه‌های عمر است که در قالب آن اگر بیمه‌شده در نتیجه زلزله فوت کند تحت پوشش بیمه خواهد بود و غرامت آن به ذی‌نفعان پرداخت خواهد شد. در بیمه‌های حوادث نیز فوت، نقص عضو و ازکارافتادگی ناشی از زلزله با درخواست بیمه‌گذار به صورت پوشش اضافی قابل خرید است. در زمینه بیمه‌های درمان، هزینه‌های درمانی ناشی از زلزله تحت پوشش بیمه است.

چرا مستقلاً بیمه‌ای تحت عنوان زلزله نداریم و بیمه زلزله یکی از ملحقات بیمه آتش‌سوزی است؟ چقدر ضرورت دارد که بیمه زلزله به عنوان شاخه مستقل در نظر گرفته شود؟

از آنجا که عمده خسارت‌های زلزله به ساختمان‌ها و تاسیسات وارد می‌شود، این خطر تاکنون به‌صورت خطر اضافی بیمه‌نامه آتش‌سوزی عرضه شده است. همچنین با توجه به اینکه معمولاً همراه با زلزله، آتش‌سوزی، انفجار و سرقت رخ می‌دهد پوشش زلزله در قالب بیمه‌نامه آتش‌سوزی رایج است. با وجود این با توجه به تقاضاهای موجود در بازار بیمه کشور، بیمه مرکزی در سال 1393 مجوز طرح بیمه‌ای جدیدی با عنوان «طرح بیمه اموال واحدهای مسکونی در مقابل خطر زلزله» را به یکی از شرکت‌های بیمه داده است که این بیمه‌نامه از ابتدای سال 1394 به عنوان خطر مستقل برای خانه‌های مسکونی در حال اجراست و در صورت موفقیت طرح در کل کشور قابل اجرا خواهد بود.

در حال حاضر چه تعداد از منازل مسکونی تحت پوشش بیمه زلزله هستند؟

در شرایط فعلی کمتر از 15 درصد واحدهای مسکونی که بیمه‌نامه آتش‌سوزی دارند، پوشش زلزله را هم خریده‌اند. بر این اساس کمتر از دو درصد واحدهای مسکونی کشور تحت پوشش خطر زلزله هستند.

یکی از مهم‌ترین ابزارهای کشورهای توسعه‌یافته برای جبران و کاهش خسارت‌های ناشی از زلزله، بیمه آن است. چرا در ایران بیمه زلزله یا در نگاه کلان بیمه حوادث طبیعی مساله‌ای پیش‌پاافتاده برای عموم جامعه تلقی می‌شود و به‌رغم ریسک بالای وقوع زمین‌لرزه، عموم جامعه‌ خواهان بیمه زلزله نیستند؟ حتی اغلب افراد هنگام خرید بیمه آتش‌سوزی پوشش زلزله را نمی‌گیرند.

نرخ‌های حق بیمه ریسک زلزله چه به‌صورت تبعی و چه اصلی در کشور ما چندان بالا نیست در نتیجه مالکان ساختمان‌ها یا استفاده‌کنندگان از آن به راحتی می‌توانند بیمه زلزله بخرند. به طور مثال حق بیمه سالانه برای پوشش زلزله برای یک ساختمان 100 میلیون‌تومانی در یک منطقه زلزله‌خیز شدید در صورتی که طبق ضوابط آیین‌نامه 2800 ساخته شود معادل 40 هزار تومان خواهد بود که پرداخت آن برای اقشار متوسط و حتی پایین‌تر در مقایسه با مبالغی که در مقاطع وقوع سیل و زلزله و‌... از سوی هموطنان عزیز برای کمک به حادثه‌دیدگان از این حوادث اهدا می‌شود، رقمی نیست. در ضمن حداقل سهم بیمه‌گذار در جبران هر خسارت (فرانشیز) نیز بسیار نازل و در حد یک درصد مبلغ بیمه‌شده است.

طبق قانون مالک و مستاجر، مدیران ساختمان‌ها مسوول خرید بیمه‌نامه آتش‌سوزی هستند اما به جهت نبود ضمانت اجرایی کافی این موضوع چندان جدی گرفته نشده است. نظر به ناچیز بودن احتمال وقوع زلزله در ذهن اشخاص و همچنین پیامدهای خارجی منفی زلزله در اقتصاد کشورها و زندگی مردم، بازار بیمه زلزله از نوعی شکست بازار رنج می‌برد بنابراین دخالت دولت‌ها در آن امری ضروری است. یکی از روش‌های رایج برای دخالت دولت‌ها در این زمینه، اجباری کردن خرید بیمه زلزله از سوی مردم است وگرنه در نبود الزام قانونی بیمه زلزله چندان مورد توجه قرار نخواهد گرفت. جامعه برای جبران پیامدهای زلزله به هر حال مجبور است هزینه کند و چون خود آسیب‌دیدگان توان پرداخت این هزینه را ندارند به ناچار جامعه و دولت نیز باید به کمک آنان بشتابد. بنابراین چه بهتر است که حداقل بخشی از این هزینه از طریق سازوکار بیمه انجام شود که این روش کارآمدی خود را در عمل نشان داده است. در سال 2016 بیمه‌ها، در مجموع نزدیک 31 درصد از کل خسارت 175 میلیارد‌دلاری حوادث فاجعه‌آمیز را پرداخت کردند. معادل 46 میلیارد دلار از 54 میلیارد دلار خسارت پرداختی بیمه‌ها مربوط به حوادث طبیعی بود. بزرگ‌ترین حادثه تحت پوشش بیمه، زلزله آوریل 2016 ژاپن بود که نزدیک پنج میلیارد دلار از بیمه خسارت گرفت. استفاده از سازوکار بیمه برای پوشش خطرات طبیعی، هم در مدیریت بحران، هم در سرعت بازگشت به وضعیت طبیعی، هم در مقاوم‌سازی ساخت‌وسازها و رعایت ایمنی و هم در توسعه اقتصادی کشورها نقش مهمی بازی می‌کند.

به نظر می‌رسد نگرش حاکم از سوی سیاستگذار یا دولت به زلزله، قبول خسارت‌زا‌بودن آن است و بیمه فقط ابزاری برای جبران خسارت است، بدون توجه به اینکه بیمه زلزله چه نقشی در اصلاح شرایط ساخت‌وساز و تشویق به بهسازی دارد. علت چیست؟

بدیهی است وظیفه اصلی مکانیسم بیمه، جبران خسارت است، به گونه‌ای که در شرایط مطلوب خسارت‌های مالی بیمه‌گذار جبران شده و به حالت قبل از وقوع حادثه برگردد و در صورت بروز حوادث جانی زیان‌های مالی این موارد ناگوار جبران شود. اما در این میان مدیریت ریسک هم عامل بسیار مهمی است. با توجه به فرآیند نرخ‌گذاری شرکت‌های بیمه ساختمان‌هایی که از لحاظ کیفی دارای ساخت مناسب‌تر باشند حق بیمه کمتری را پرداخت خواهند کرد ضمن آنکه وقتی مقیاس تعهد بیمه‌ای به ارقام بالایی چون زلزله می‌رسد شرکت‌های بیمه بسیار مراقبت خواهند کرد که ساخت‌وسازها و نگهداری آن به‌درستی صورت بگیرد تا در زمان وقوع حادثه کمترین خسارت ممکن وارد شود.

فرآیند مدیریت ریسک از شروع طراحی و ساخت ساز‌ها تا دوره بهره‌برداری و بعد از استهلاک آنها موضوعیت دارد. یکی از ابزارهای مهم و موثری که برای مدیریت ریسک و مدیریت تبعات بلایای طبیعی برای انسان و سرمایه‌های مادی وی کاربرد وسیعی دارد، بیمه است. بیمه در تمامی مراحل مدیریت ریسک کاربرد وسیع و موثری دارد. بیمه هم در مرحله قبل از وقوع حادثه و هم در حین و هم پس از وقوع حادثه کاربرد دارد. امروزه با رشد جمعیت و توسعه اقتصادی حتی تغییرات اقلیمی و سیکل‌های آب و هوایی، مردم بیشتری در مقایسه با دهه‌های گذشته در معرض این حوادث قرار دارند. امروزه ساخت‌وساز در نواحی سیل‌گیر، زلزله‌خیز و سایر ریسک‌ها احتمال خسارت‌های با شدت بالا و فاجعه‌آمیز را به مراتب افزایش داده است. به‌رغم این با به‌کارگیری دانش مدیریت ریسک، سیستم‌های پیش‌هشدار و الگوهای پیش‌بینی آب و هوایی، تعداد کسانی که بر اثر حوادث طبیعی در دنیا آسیب دیده‌اند از 4 /4 درصد به 6 /2 درصد کاهش یافته است. کارکرد بیمه در مواجهه با ریسک‌ها در چهار محور قابل طبقه‌بندی است. اول کنترل ریسک است. هدف از کنترل ریسک کاهش احتمال وقوع خطر و کاستن از میزان خسارت‌های احتمالی است. با کنترل ریسک از یک‌سو فرآیند تولید محصولات و سازه‌ها و سخت‌افزارهای خسارت‌ساز تحت نظارت و کنترل بیمه‌گر انجام می‌شود و از این طریق کیفیت و مقاومت آن ارتقا می‌یابد و از سوی دیگر بهره‌برداری از آن نیز تحت نظارت بیمه‌گران صورت می‌پذیرد تا نگهداری پدیده‌های در معرض ریسک بر اساس اصول صحیح صورت گیرد. بدین ترتیب بیمه‌ها می‌توانند مستقیماً بر شدت و وسعت خسارات ناشی از سوانح موثر باشند. یکی از مشکلات مهمی که در بازار کالاها و خدمات وجود دارد اطلاعات نامتقارن است. این مساله باعث می‌شود که مصرف‌کننده یا هزینه زیادی بپردازد یا اینکه کالا و خدمت بی‌کیفیتی خریداری کند. حضور بیمه‌گران در فرآیند تولید و عرضه کالاها و خدمات گوناگون، تا حد زیادی این مشکل را کنترل و کاهش می‌دهد و از این طریق نیز بر کیفیت زندگی و کارایی بازارها تاثیر مفید خواهد داشت. دوم اینکه با وجود بیمه‌نامه و ارزیابی ریسک از سوی بیمه‌گر، تولیدکنندگانی که محصولات و سازه‌ها و سخت‌افزارهای بی‌کیفیت و غیرمقاوم در برابر حوادث طبیعی تولید می‌کنند از بازار خارج خواهند شد، چراکه چنین تولیدکنندگانی باید یا کار خود را به‌درستی انجام دهند یا اینکه حق بیمه بسیار بالایی برای خرید بیمه‌نامه مسوولیت بپردازند که چون از عهده آن برنخواهند آمد از بازار خارج خواهند شد. از این طریق هم کیفیت و مقاومت محصولات در بازار ارتقا می‌یابد و هم کیفیت زندگی بهبود پیدا می‌کند. سوم اینکه جبران خسارت‌ها و بازسازی موارد آسیب‌دیده و بازگرداندن وضعیت اموال و اشخاص آسیب‌دیده به حالت قبل از وقوع حادثه از دیگر کارکردهای مهم بیمه است. این امر در ایجاد ثبات اقتصادی و اجتماعی نیز بسیار موثر است و باعث می‌شود که فعالیت اقتصادی و زندگی مردم در اسرع وقت به حالت طبیعی خود بازگردد. البته روشن است که با توجه به دامنه و شدت خسارت‌هایی که در پی حوادث طبیعی ایجاد می‌شود جبران این مهم به تنهایی از عهده بیمه بر‌نخواهد آمد و برای مواجهه با این مشکل همکاری سه‌جانبه دولت، بیمه و مردم اجتناب‌ناپذیر است.

 چهارمین کارکرد این است که با جمع‌آوری حق‌بیمه‌ها و ذخیره و سرمایه‌گذاری آن، انباشت سرمایه در اقتصاد توسعه می‌یابد و منجر به رشد اقتصادی و توسعه اشتغال و درآمدزایی برای مردم خواهد شد.

کارشناسان معتقدند رویه‌ای که برای بیمه زلزله در نظر گرفته شده است اثر چندانی در نرخ بیمه ندارد. چرا نگاه تخصصی و کارشناسی بر بیمه زلزله حاکم نیست؟

همان‌طور که پیشتر گفته شد نرخ حق بیمه پوشش خطر زلزله بر اساس موقعیت جغرافیایی مورد بیمه و نوع سازه آن تعیین می‌شود. در ضمن اگر منظور گسترش فروش پوشش بیمه زلزله است باید یادآور شد که در حال حاضر بیمه زلزله به عنوان خطر مستقل به صورت آزمایشی ارائه می‌شود و در صورت موفقیت قابل تعمیم به سایر شرکت‌ها و سایر نقاط خواهد بود. از سوی دیگر لایحه تاسیس صندوق بیمه همگانی حوادث طبیعی مراحل قانونی تصویب را طی می‌کند که تعیین حق بیمه در این صندوق هم تابع ضوابط فنی و احتمال وقوع حوادث تحت پوشش خواهد بود.

گفته می‌شود پس از زلزله بم، موضوع بیمه مسوولیت ساختمان از سوی دولت مطرح شد اما بیمه مرکزی هیچ‌گاه آن را اجرایی نکرد. علت چیست؟ آیا با این نوع بیمه‌ها که سازندگان و مهندسان ناظر مسوولیت ساختمان‌های ساخته‌شده را بر عهده بگیرند به سمت افزایش کیفیت ساخت‌وساز و کاهش خسارت حرکت نخواهیم کرد؟

این مساله به این صورت که عنوان می‌شود صحیح نیست. آنچه در این زمینه وظیفه بیمه مرکزی بوده انجام گرفته و شرکت‌های بیمه آمادگی داشته و دارند تا انواع بیمه‌های مسوولیت مرتبط با حوزه ساختمان از قبیل بیمه‌های سازندگان و مهندسان ناظر محاسبان و ناظران فنی را صادر کنند. آنچه در این زمینه مهم است تعریف مسوولیت‌ها و ضمانت‌های اجرایی بیمه مسوولیت کیفیت ساختمان از سوی شهرداری‌ها و مالکان ساختمان‌ها و‌... است.

نقش سیاستگذار در زمینه توجه عمومی به بیمه زلزله چیست؟ آیا باید بیمه زلزله اجباری شود؟

کشور ما به لحاظ طبیعی در معرض انواع خطرات فاجعه‌آمیز طبیعی از قبیل زلزله، سیل و سایر بلایای طبیعی قرار دارد و هرساله وقوع این حوادث، خسارت‌های سنگینی به کشور تحمیل می‌کند. ایران یکی از کشورهایی است که همواره در معرض سوانح طبیعی مختلف قرار داشته است. بر اساس گزارش UNDP ایران در رتبه بالاترین مرگ‌ومیر ناشی از بلایای طبیعی به خصوص زمین‌لرزه قرار دارد. از مجموع 40 حادثه طبیعی شناخته‌شده در جهان امکان وقوع 31 حادثه در ایران وجود دارد. بنابراین می‌توان گفت ایران جزو 10 کشور بلاخیز جهان است. ایران از نظر آمار وقوع حوادث طبیعی در مقام ششم جهانی قرار دارد. این در حالی است که تاکنون سازوکار پایدار و موثری برای جبران این خسارت‌ها در کشور تعریف نشده است. از سوی دیگر، گستره خسارت‌ها و میزان آن به نحوی است که عملاً در بسیاری از موارد، پوشش‌های بیمه‌ای ارائه‌شده از سوی شرکت‌های بیمه بازرگانی به دلایل مختلف، خسارت‌های مربوط را به طور کامل جبران نمی‌کند. روش معمول در اغلب کشورها برای تامین مالی و جبران خسارت‌های ناشی از حوادث طبیعی، ایجاد صندوق‌های بیمه‌ای اجباری و همگانی با حمایت دولت‌هاست به نحوی که خطرات مربوط در سطح ملی تحت پوشش قرار گیرد و در صورت وقوع هر حادثه طبیعی، خسارت مالی وارده به اماکن مسکونی متعلق به مردم به سرعت از طریق این صندوق‌ها جبران و منابع دولت صرف بازسازی زیرساخت‌هایی که از وقوع حادثه طبیعی دچار خسارت شده‌اند، شود. بر این اساس علاوه بر امکان تحت پوشش قرار دادن ریسک زلزله در قالب بیمه‌نامه‌های آتش‌سوزی، راه‌حلی که بیمه مرکزی ایران از سال‌ها قبل بر اساس مطالعه تجارب موفق در سطح بین‌المللی و منطقه‌ای به ویژه تجربه کشورهای ترکیه و ژاپن به عنوان روش مناسب برای جبران این خسارت‌ها و سازوکار اجرایی آن پیشنهاد کرد، ایجاد صندوق خاصی برای پوشش حوادث طبیعی تحت عنوان «صندوق بیمه همگانی حوادث طبیعی» است که از طریق آن اجباری و همگانی شدن این پوشش بیمه‌ای محقق خواهد شد. این پیشنهاد حدود 10 سال قبل در قالب لایحه‌ای به دولت وقت تقدیم شد و پس از چندین مرحله بررسی در دولت و مجلس، نهایتاً این لایحه در مجلس شورای اسلامی نیز بررسی شد و در سال 1395 به تصویب رسید. معهذا این مصوبه مجلس با چند ایراد از سوی شورای محترم نگهبان مواجه شد که ایراد اصلی آن شورا به مصوبه مجلس، بار مالی ناشی از مواد (5) و (6) لایحه مصوب مجلس برای دولت است. اکنون این موضوع در دستور کار قرار دارد تا با رفع آن امکان فعالیت این صندوق فراهم شود.

چگونه می‌توان در این زمینه بین شرکت‌های بیمه‌ای رقابت ایجاد کرد؟

در حال حاضر امکان رقابت بین شرکت‌های بیمه در عرضه پوشش بیمه زلزله به عنوان یکی از خطرات تبعی بیمه‌نامه آتش‌سوزی وجود دارد. در عین حال امکان فعالیت شرکت‌های بیمه در رابطه با پوشش بیمه زلزله با اخذ مجوزهای لازم از بیمه مرکزی نیز هست. ضمناً در لایحه «صندوق بیمه همگانی حوادث طبیعی» امکان فعالیت تمام شرکت‌های بیمه در عرضه بیمه پایه و تکمیلی حوادث طبیعی پیش‌بینی شده است.