اعتراض به بانک جهانی

علی نیکزاد وزیر راه و شهرسازی می‌گوید که ایران به دلیل آنچه که «قطع وام بانک جهانی برای بازسازی بافت‌های فرسوده هشت شهر این کشور» خوانده شده به «سازمان اسکان بشر ملل متحد» اعتراض کرده است. گویا این گلایه اعتراض‌آمیز ایران از بانک جهانی در سفری که جوان کلواس مدیر اجرایی سازمان اسکان بشر ملل متحد به ایران داشته انجام شده است. نیکزاد دلایل این توقف پرداخت وام به شهرهای ایران را «سیاسی» عنوان کرده و معتقد است که روند فعالیت این بانک تحت فشار غربی‌ها تغییر کرده است چرا که «چند سال است» که بانک جهانی از اعطای وام و کمک مالی برای نوسازی بافت فرسوده هشت شهر ایران خودداری کرده است. بانک جهانی در سال‌های گذشته به هشت شهر ایران از جمله بندرعباس، زاهدان و کرمانشاه که دارای «سکونتگاه‌های غیررسمی» و مناطق حاشیه‌نشین هستند وام‌هایی اختصاص داده بود، اما با وجود اقدامات مناسب ایران در زمینه ساخت مسکن مهر و نوسازی بافت فرسوده و سکونتگاه‌های غیررسمی این کمک‌ها متوقف شده است. اما وزیر راه و شهرسازی می‌گوید که «با توجه به اقدامات مناسب ایران برای بخش مسکن و سکونتگاه‌های غیررسمی اعطای وام به ایران باید استمرار یابد».  روابط بانک جهانی با ایران در سال‌های اولیه پس از جنگ دوران طلایی خود را سپری کرد. در این دوره، به دلیل نیاز مبرم ایران به نقدینگی، وام‌های بانک جهانی به ایران سرازیر شد. البته برخی گمانه‌زنی‌ها در آن زمان بر این بود که یکی از شروط بانک جهانی برای اعطای وام به ایران، اجرای برنامه «شوک‌درمانی» بود که با افزایش نرخ ارز، آزادسازی اقتصادی و خصوصی‌سازی همراه بود. پس از شکست طرح تعدیل ساختاری و عقب‌نشینی دولت از این برنامه، روابط ایران و بانک جهانی نیز یک دوره رکود 10‌ساله را سپری کرد. در این دوره بیشتر تلاش دولت، بازپرداخت وام‌هایی بود که از این بانک دریافت شده بود. اما بعد از سپری شدن بازپرداخت وام‌ها، در آغاز دهه 80 باز هم بحث دریافت وام از بانک جهانی برای هزینه‌کرد در زیرساخت‌های عمرانی ایران مطرح شد. 

در 10 سال اخیر، کمک به صندوق بازنشستگی ایران از مهم‌ترین مواردی بوده است که در سال‌های گذشته وام بانک جهانی را به خود اختصاص داده است. بازسازی بم، بازسازی مناطق زلزله‌زده در شمال غرب ایران، پروژه‌های بهداشتی و پنج پروژه آب و فاضلاب شهرهای شیراز، اهواز، ساری، رشت و تهران نیز از مهم‌ترین طرح‌هایی است که با مشارکت بانک جهانی در سال‌های اخیر در ایران انجام شده است.

بانک جهانی یکی از ارگان‌های وابسته به سازمان ملل متحد است که در کنفرانس برتون وودز در سال ۱۹۴۴ که ساختار اقتصادی جهان بعد از جنگ جهانی دوم را شکل داد به وجود آمد؛ بانک بین‌المللی بازسازی و توسعه انجمن توسعه بین‌المللی، شرکت بین‌المللی تامین مالی، آژانس چندجانبه تضمین سرمایه‌گذاری و مرکز بین‌المللی حل اختلافات سرمایه‌گذاری از ارکان بانک جهانی هستند که هر یک وظیفه خاص خود را دارند.  ایران در سال 1323 به عضویت بانک جهانی درآمده است. از آن زمان تاکنون، در مجموع سه میلیارد و ۴۱۵ میلیون و ۱۰۰ هزار دلار وام در قالب ۴۹ قرارداد از بانک جهانی دریافت کرده است، حدود دو میلیارد و ۲۰۴ میلیون و ۴۰۰ هزار دلار آن پس از انقلاب و یک میلیارد و ۲۱۰ میلیون و ۷۰۰ هزار دلار آن به پیش از انقلاب مربوط می‌شود. از کل ۴۹ وام دریافت شده، تنها پرونده ۹ وام باز بوده و مراحل اجرایی و کاربری خود را می‌گذراند. در واقع، پرونده ۴۰ وام ایران از بانک جهانی پس از طی کلیه مراحل و پرداخت اقساط آنها، بسته شده است. در حال حاضر اعطای پنج وام دیگر به ایران به مبلغ ۲۱۵ میلیون دلار در دست بررسی بانک جهانی است که شامل پروژه‌های توسعه آموزش‌های فنی وحرفه‌ای، پروژه توسعه ملی، پروژه افزایش تولید و صادرات، پروژه ایمن‌سازی جاده‌ها و معابر شهری و بین‌شهری و پروژه مدیریت خاک و نخاله تهران است. بیشترین میزان وامی که ایران پیش از انقلاب دریافت کرده است، به پروژه ۸۲ میلیون دلاری مخابراتی کشور مربوط می‌شود.

 تا قبل از پیروزی انقلاب، ایران ۳۳ وام از بانک جهانی دریافت کرده بود. پس از انقلاب نیز در بین ۱۹ وام دریافتی تـاکـنـون، بـیـشـترین میزان وام دریافتی به پروژه تاسیسات آب و فاضلاب و ترویج بهداشت با مبلغ ۲۷۹ مـیـلـیون دلار مربوط می‌شود. البته از ۳۳ پروژه‌ای که ایران قبل از انقلاب از بانک جهانی وام دریافت کرده است، هفت وام مبلغی بیش از ۵۰ مـیـلـیـون دلار داشته که شامل پروژه توسعه بندرگاه‌ها با ۶۵ میلیون دلار، پروژه انتقال نیرو و ساخت توربین گاز با ۵۸ میلیون دلار، پروژه توسعه راه‌ها و افزایش دید در مه با ۷۲ میلیون دلار، پروژه هفت‌ساله توسعه با ۷۵ میلیون دلار، پروژه توسعه بانک صنعت و معدن با ۷۵ میلیون دلار، پروژه مخابراتی و ارتباطات راه دور با ۸۲ میلیون دلار و پروژه انتقال نیرو با ۵۱ میلیون دلار است. اولین وامی که ایران از بانک جهانی دریافت کرده است، در سال 1334 با عنوان پروژه برنامه هفت‌ساله توسعه با مبلغ ۷۵ میلیون دلار اعتبار بوده است. آخرین وام ایران از بانک جهانی نیز در سال 1384 به پروژه ساخت تاسیسات آب و ترویج اصول بهداشتی در شهرهای شمالی کشور بازمی‌گردد که ۲۲۴ میلیون دلار اعتبار داشته است. کمترین میزان وامی نیز که تاکنون ایران از بانک جهانی دریافت کرده است، به مبلغ دو میلیون دلار و مربوط به کاهش معضلات ترافیکی تهران است که در سال 1372 دریافت شده است. در مقابل، بیشترین میزان وام بعد از انقلاب ایران از بانک جهانی، به مبلغ ۲۷۹ میلیـون دلار بـه پـروژه بهبـود و تـرویـج اصول بهداشتی در شش شهر اهواز، شیراز، رشت، انزلی، بابل و ساری مربوط می‌شود که در تاریخ 1383 به تصویب رسیده است. پـروژه‌های مراقبت‌های اولیه بهداشتی، کنترل جمعیت، زهکشی جوی‌های تهران، توسعه و ارتقای ظرفیت بخش نیرو، توسعه حمل و نقل بخش شهری تهران و بهسازی رودخانه دز از دیگر پروژه‌های مهم سامان‌یافته با استفاده از وام‌های بانک جهانی بعد از انقلاب هستند. از سوی دیگر، در میان ۴۹ وام بانک جهانی به ایران، تنها دو وام به صورت بلاعوض بوده‌اند. یکی وام بلاعوض بانک جهانی به مبلغ ۱۸۰ میلیون دلار که در سال 1382 برای مقابله با بحران زلزله و مقاوم‌سازی ابنیه‌ شهری و روستایی مناطق زلزله‌خیز کشور اختصاص یافته است و دیگری، به وام ۲۲۰ میلیون دلاری بانک جهانی برای بازسازی بم در سال 83 باز‌می‌گردد.

با این وجود به نظر می‌رسد فشار آمریکا که همواره از مخالفان پرداخت وام به ایران بوده است، تاثیر منفی در روند اعطای وام از سوی بانک جهانی به ایران داشته است. شاید در وهله اول، توقف جذب وام‌های بانک جهانی به دلیل فعال نبودن دیپلماسی اقتصادی در مقابل نهادهای اعتباری اینچنینی به بن‌بست خورده باشد. اما به نظر می‌رسد رایزنی و چانه‌زنی بر سر پرداخت این وام‌ها در شرایط فعلی کار چندان آسانی نیست. گفته می‌شود که اواخر مهرماه سال گذشته این نوع چانه‌زنی‌ها جواب داده و ایران توانسته قسط 50 میلیون دلاری خود را از وام‌های بانک جهانی مصوب کند. اما باید منتظر شد و دید که حالا که محدودیت‌های بین‌المللی علیه ایران با شدت بیشتری اعمال می‌شود آیا باز هم می‌توان مقامات بانک جهانی را به پرداخت وام‌های تصویب‌شده مجاب کرد؟