برخوردار صنعت

برخوردارها را به نام پدر صنعت ایران می‌شناسند، مردانی که برای نخستین‌بار کارخانه‌های لوازم‌خانگی در ایران را تاسیس کردند. مردانی برآمده از دیار کویر یزد. حاج‌محمدتقی برخوردار یکی از فعالان اقتصادی و کارآفرینان ایرانی است که مانند بیشتر کارخانه‌داران و بازرگانان ایرانی، از سال 1321 فعالیت خود را شروع کرد. سال‌هایی که ایران درگیر جنگ جهانی دوم و ورود قوای متفقین (انگلیس و روسیه) به خاک کشور بود. او فعالیت اقتصادی خود را در دهه 40 به عنوان یکی از اعضای گروه صنعتگران برجسته پی گرفت. وی به خانواده‌ای تعلق دارد که نگرششان به زندگی و کار اقتصادی چنین بود: «زندگی اولش کار، وسطش کار و آخرش کار است.» این خاندان در دهه 1340 وارد عرصه صنعت شدند و در طی دو دهه به تولید کالاهای صنعتی دست زدند. حاج‌محمدتقی برخوردار، نسل سوم خاندان، پس از 20 سال تجارت و واردات کالاهای مدرن صنعتی، اقدام به سیاست جایگزینی واردات و تاسیس کارخانه‌های لوازم‌خانگی محصولاتی از جمله رادیو، تلویزیون، پنکه، آبمیوه‌گیری، چرخ‌گوشت، یخچال، فرش، کاشی، باتری، کارتن و ... کرد.

حاج‌محمدحسین برخوردار

 خانواده حاج‌محمدتقی از خانواده‌ای از مهرشاه یزد بود که بعد از تاسیس ثبت‌احوال در ایران نام‌های مختلفی مانند مرشد، امین، برخوردار و آگاه برای خود برگزیدند و عده‌ای اعتقاد دارند که چون صاحب ثروت و مکنت بودند ملقب به برخوردار شدند. سه نسل از خاندان برخوردار بین سال‌های 1280 تا 1357 به عنوان یک موسسه اقتصادی فعالیت داشتند. پدر حاج‌محمدتقی یعنی حاج‌محمدحسین برخوردار از بازرگانان معروف بود. او مبادلات تجاری گسترده‌ای با شهرهای بمبئی، کراچی و کلکته هند داشت و در داخل کشور با شهرهای مشهد، تهران، کرمان، بندرعباس، بوشهر، همدان، اهواز، تبریز، اصفهان و سبزوار داد و ستد داشت. این مراودات در حالی انجام می‌شد که ایران به دست متفقین اشغال شده بود و امنیت راه‌ها به مخاطره افتاد بود، از همین روی از معدود روزهایی که جاده‌ها باز بود برای تسریع مبادلات، کالا را برای همکارانش به شهرهای مجاور می‌فرستاد تا کالا از آنجا به شهر مورد نظر فرستاده شود. برخوردار در فروردین 1323 با تجارت‌خانه کرامتی در تهران، چای، زردچوبه و فلفل معامله می‌کند. شیوه حاج‌محمدحسین در زمینه خرید ملک و زمین به این صورت بود که آنها را از طریق حفر چاه، قنات ‌آباد می‌کرد. وی پس از تامین آب، قطعاتی از زمین‌های زراعی را به کسانی که علاقه‌مند به سکونت بودند واگذار می‌کرد و نظام سهم‌بری را در تولید و منافع حاصله اعمال می‌کرد. حاج‌محمدحسین برخوردار 28 برگ سهام کارخانه اقبال و خورشید و بخشی از شرکت سهامی نخ‌ریسی و نساجی و برق خسروی خراسان را در سال 1334 می‌خرد. او همچنین بخشی از سهام شرکت سیمان خراسان را نیز می‌خرد. در زمینه شرکت‌های بازرگانی حاج‌محمدحسین به اتفاق دوستانش شرکت سهامی کتیرا را با سرمایه 720 هزار ریال در سال 1315 در کرمان تاسیس می‌کند همچنین در سال 1316 در زمینه تجارت پنبه و خشکبار، کتیرا و چای با سرمایه یک میلیون و صد هزار ریال شرکت تاسیس می‌کند. در زمینه خانوادگی شرکت تضامنی حاج‌محمدحسین برخوردار و پسران را در سال 1336 با شماره 25 ثبت کرد که مرکز آن در رفسنجان بود و شعبه‌ای در تهران داشت. حاج‌محمدتقی برخوردار و برادران همچنین شرکت سهامی رفسنجان را اوایل سال‌های 1330 به ثبت رسانید. این شرکت عمدتاً به صادرات پسته می‌پرداخت. در سال 1340 حاج‌محمدحسین در 66‌سالگی بر اثر بیماری قند در تهران درگذشت.

حاج‌محمدتقی برخوردار

حاج‌محمدتقی برخوردار در سال 1303 در یزد متولد شد. در دوره نوجوانی حوالی 1314 در حالی که 11ساله بود همراه پدرش نزد بنیانگذار حوزه علمیه قم آیت‌الله‌شیخ‌عبدالکریم حائری‌یزدی رفت و آیت‌الله برایش دعایی کرد. سال‌های 1314 تا 1321 که محمدتقی دوره دبیرستان را می‌گذراند مصادف شد با زمانی که ایران به اشغال متفقین درآمد. شروع کسب‌وکارش در تهران، تفاوت بنیادی با منطقه یزد داشت. تهران مرکز ثقل سیاست، اقتصاد، آموزش، مراکز فرهنگی مدرن، ارتباطات و اطلاعات جدید و محل واردات آخرین تولیدات اروپا و آمریکا در کشور بود. چشم‌انداز تهران، برای مردی که همیشه آینده را می‌دید، جاذبه خاصی داشت. حمایت پدر، در عین دور بودن به لحاظ فاصله جغرافیایی، استقلال عمل او را تا حد زیادی حفظ کرد. این موضوع در اولین تجربه‌های تجاری مستقلش، خود را نشان داد. سال 1324 هنگامی که ارتش آمریکا و متفقین، ایران را ترک می‌کردند و اقدام به فروش ماشین و بسیاری از وسایل خود کردند، او مقداری از این کالاها را خریداری کرد. این کالاها عموماً ارزان‌تر از محصولات سایر کشورها عرضه شده بود. وی در همین حال به پدرش پیشنهاد کرد که مقدار بیشتری از آن را خریداری کند. زیرا فرصتی بود تا به مبادله اجناسی بپردازد که تا آن زمان در تجارت‌خانه پدرش، آنها را ندیده بود. این تجربه موفق شهامت ورود او را به حوزه‌های جدید بیشتر کرد. حاج‌محمدتقی چون کارت بازرگانی نداشت، از کارت پدر برای واردات چای، رنگ، نخ و مس و صادرات پسته، حنا، بادام و زیره استفاده کرده و کارهای گمرکی، بانکی، اتاق تجارت، وزارت دارایی، تخلیه و ارسال کالا و مکاتبات مربوط را انجام می‌داد. پس از جنگ جهانی دوم به کشورهایی مانند آلمان و ژاپن، که کالاهایشان را به بهای کمتر و مرغوب‌تر عرضه می‌کردند، تمایل بیشتری داشت و در نظر داشت دفتری در آمریکا (در 24‌سالگی) اجاره کند. در تجارت به ویژه با آمریکایی‌ها دقت خاصی می‌کرد. در کار تجاری مشترک داخلی، روی موقعیت طبقاتی تعصب نداشت. خرید نقدی کمتر انجام می‌داد. گاهی سفته‌های مدت‌دار را برای تامین نقدینگی با بهای کمتر می‌فروخت، گاهی صدی هجده از بازار می‌گرفت. در 21‌سالگی تجارت آنچنان برایش مهم بود که پیشنهاد فروش زمین نامرغوب کشاورزی و سرمایه‌گذاری در تجارت را به پدرش داد. او در سال 1328 در 25‌سالگی کارت بازرگانی‌اش را گرفت. حاج‌محمدتقی نمایندگی‌های مختلف واردات کالاهای بادوامی مثل رادیو، پنکه، یخچال، ماشین حساب و باتری را به دست آورد. فروش بعضی از این کالاها مثل پنکه، رادیو و تلویزیون نیازمند تکنسین‌هایی بود که قادر به نحوه کاربرد این کالاها و آموزش آن به مصرف‌کننده باشند. از اینجا اولین ارتباطات او با مسائل فنی پیش آمد. آغاز فعالیت تجاری او در سنین جوانی فعالیت در دو حوزه اقتصاد کشاورزی و کالاهای مصرفی مدرن بود. اما هرچه بیشتر از عمر فعالیتش می‌گذشت، حوزه کالاهای جدید بیشتر می‌شد و از دهه 40 بعد از درگذشت پدرش در اقتصاد کشاورزی تنها در صادرات پسته فعال بود و انرژی خود را روی واردات و ساخت کالاهای صنعتی مدرن گذاشت. وی به پیروی از شرکت‌های مدرن، خدمات پس از فروش برای محصولاتی مثل تلویزیون ارائه می‌داد به نحوی که در همان سال‌ها در صورت معیوب بودن کالا، آن را تعمیر یا تعویض می‌کرد. ارائه شیوه‌های جدید فروش و احترام به مصرف‌کننده، با ورود کالاهای صنعتی به تدریج در بازار ایران نیز توسعه یافت. شیوه تجاری حاج‌محمدتقی برخوردار تا حدی با سایر تجار متفاوت بود. برخوردار عموماً یک نوع کالا را از چند شرکت سازنده و از کشورهای مختلف وارد می‌کرد. این کار به سود مصرف‌کننده نیز بود، زیرا قدرت انتخاب او را بیشتر می‌کرد. در عین حال توانایی برخوردار را در ارزیابی تقاضا و نرخ سودآوری تسهیل می‌کرد.

در فاصله سال‌های 1330 تا 1332 با قطع صدور نفت، درآمد صادراتی ایران محدود شد؛ لذا کاهش درآمدهای ارزی محدودیت‌هایی برای واردکننده‌ها پدید آورد. در این شرایط درآمدهای ارزی ناشی از صادرات به نظام بانکی سپرده شد یا واردات کالاهای مورد نظر دولت در برابر ارز صادراتی انجام می‌شد. در این زمان ارزش دلار دولتی 32 ریال و در بازار آزاد حدود 240 ریال بود. بعضی از تجار از این موقعیت سوءاستفاده کرده و درآمدهای فراوانی به دست می‌آوردند اما حاج‌محمدتقی برخوردار این کار را نکرد. او در سال‌های محدودیت ارزی با صادرات کالاهایی مانند پسته، حنا و بادام، ارز لازم برای واردات را به دست می‌آورد و توانست تجارت خود را پیش ببرد.

در اواخر سال 1338، حاج‌محمدتقی شرکت بازرگانی پارس الکتریک را تاسیس کرد، که محصولات لوازم‌خانگی و برقی را وارد می‌کرد. سپس در سال 1344 نمایندگی ساعت سیکو را گرفت. شرکت بازرگانی تهران الکتریک، شرکتی بود که حاج‌محمدتقی به صورت شخصی در سال 1347 آن را تاسیس کرد. سرمایه اولیه آن 150 میلیون ریال بود و در اواسط دهه 50 سرمایه آن به 900 میلیون ریال افزایش یافت. از طریق همین شرکت تا سال 1358 بخش عمده‌ای از فعالیت‌های وارداتی تجاری خود را در زمینه کالاهای برقی و اداری انجام می‌داد. این شرکت در سال 1357 حدود 400 کارگر و کارمند داشت و نیز نمایندگی 16 شرکت بزرگ و معتبر بین‌المللی شامل توشیبای ژاپن، آکائی و سان سوئی ژاپن، سیکوی ژاپن، جنرال الکتریک آمریکا، کندی ایتالیا، الیوتی ایتالیا و دووال آلمان برای واردات گرامافون را در اختیار داشت. حاج‌محمدتقی برخوردار در سال‌های آخر فعالیتش(1357-1354) شرکت پارس ترونیک را به منظور فروش محصولات پارس توشیبا تاسیس کرد. در فاصله سال‌های 1341 تا 1357 یعنی از 38 تا 54 سالگی، علاوه بر فعالیت تجاری، به تاسیس چند کارخانه اقدام کرد. این‌گونه فعالیت‌های مدرن صنعتی او به طور عموم در زمینه کالاهای مصرفی بادوام خصوصاً لوازم‌خانگی مثل رادیو، تلویزیون، لامپ، پلوپز، پنکه، آبمیوه‌گیری، باتری، کاشی، فرش و یخچال بود. حاج‌محمدتقی برخوردار تا سال 1352 که قیمت نفت هر بشکه کمتر از دو دلار بود شش شرکت بزرگ صنعتی با حدود چهار هزار پرسنل تاسیس کرده بود. او اولین شرکت تولیدی ری. اُ. واک (قوه پارس) را در مهر سال 1341 به منظور تولید و فروش باتری‌های خشک در سه اندازه بزرگ، متوسط و کوچک در جاده مخصوص کرج تاسیس کرد. در آغاز 85 درصد سرمایه شرکت متعلق به سرمایه‌گذار آمریکایی از شرکت ری.اُ.واک و 15 درصد متعلق به حاج برخوردار بود. در سال 1355 این نسبت معکوس شد و سهم حاج‌محمدتقی برخوردار به 70 درصد رسید. این شرکت به تدریج تبدیل به سه کارخانه شد و نیروی انسانی آن به حدود 900 نفر افزایش یافت.

حاج‌محمدتقی برخوردار در سال 1342 پارس الکتریک را با هدف تولید رادیو و تلویزیون تاسیس کرد. در آغاز تلویزیون سیاه و سفید تولید می‌کرد، اما از سال 1356 به تولید تلویزیون رنگی روی آورد. این شرکت با سرمایه‌گذاری کاملاً ایرانی تاسیس شد. شرکت پارس الکتریک در زمان انقلاب دو هزار شاغل داشت. شرکت صنعتی پارس توشیبا در بهمن سال 1347 با سرمایه‌گذاری مشترک توشیبای ژاپن با 40 درصد و حاج‌محمدتقی برخوردار با سهم 40 درصد و بانک توسعه صنعتی و معدنی با سهم 20 درصد به منظور تولید انواع کالاهای لوازم‌خانگی، مثل پنکه، آب‌میوه‌گیری، چرخ گوشت و انواع پلوپز در شهر رشت تاسیس شد. تولید این شرکت مقارن سال 1357 قریب به 700 هزار دستگاه بود. شرکت لامپ پارس توشیبا نیز، با همان سرمایه‌گذاران در آذر 1348 در جوار کارخانه صنعتی پارس توشیبا، به منظور تولید لامپ شیشه‌ای (معمولی و شمعی) و فلورسنت تاسیس شد. دو شرکت نزدیک دو هزار نیروی انسانی داشتند. ظرفیت اسمی شرکت (در سال 1357) بیش از 38 میلیون لامپ بوده است. شرکت فرش پارس در بهمن 1350 به منظور تولید و فروش انواع موکت، فرش ماشینی، موکت نمدی، چتائی و ریسندگی نخ قالی و موکت در شهر صنعتی البرز با سرمایه‌گذاری مشترک ایرانی تاسیس شد. ظرفیت تولید آن بیش از 10 میلیون متر موکت و یک میلیون و 200 هزار متر فرش و 11 میلیون چتائی بود. این شرکت 480 کارگر و کارمند داشت. شرکت کالای الکتریک در سال 1351 خریداری شد و به مدت دو سال انواع کلید و پریز تولید می‌کرد. شرکت از سال 1354 به تولید انواع ساعت دیواری سیکو اختصاص یافت.

شرکت کارتن البرز، سرامیک البرز و کاشی پارس را در سال 1352 تاسیس کرد و بهره‌برداری آزمایشی از آن در سال 1354 و 1356 شروع شد. در زمان بحران و خروج سرمایه در سال 1357، کاشی پارس 90 میلیون ریال افزایش سرمایه داد؛ این سه شرکت نزدیک هزار شاغل داشتند.

شرکت لوازم‌خانگی پارس در سال 1354 با سرمایه‌گذاری مشترک 15 درصد جنرال الکتریک آمریکا به منظور تولید یخچال، فریزر و لباسشویی تاسیس شد و با وقوع انقلاب بهره‌برداری از آن به سال 1359 موکول شد و یکی از شرکت‌های بزرگ تولیدکننده داخلی محصولات یخچال با حدود 500 کارگر و کارمند شد.

حاج‌محمدتقی برخوردار در تاسیس پنج شرکت بزرگ صنعتی به کمک سرمایه‌گذاران خارجی و بانک‌ها از سال 1341 تا 1350 و پنج شرکت صنعتی نیز از سال 1352 تا 1355 مشارکت داشت. علاوه بر این او در چندین شرکت و بانک سهامدار بود.

در بعد از انقلاب زندگی حاج‌محمدتقی برخوردار به گونه‌ای دیگر رقم خورد. با پیروزی انقلاب او که در انگلستان اقامت داشت با آمدن امام خمینی (ره) و باز شدن فرودگاه‌ها به ایران بازگشت. او برای مدتی کوتاه به عضویت هیات مدیره کشتیرانی انتخاب شد. تا اینکه در تیر 1358 شرکت‌ها و دارایی‌های او ملی اعلام شد. در سال 1373 دادگاه حکم به بازگرداندن بخشی از زمین موروثی‌اش داد و یک سال بعد حکم استرداد منزل شخصی‌اش صادر شد. حاج‌محمدتقی در سال 1374 سکته خفیفی کرد و دچار فراموشی شد سرانجام در سال 1378 با سکته دوم به بیماری آلزایمر مبتلا شد و در پی آن تمام حیات اقتصادی و اجتماعی و خانوادگی را به محاق فراموشی سپرد.