حکمرانی سکوت

یکی از انواع فسادی که زیاد مورد توجه قرار گرفته است فساد اداری است. جرائمی نظیر رشوه، اختلاس، فرار مالیاتی، تقلب در سهام، اجحاف در حق مشتریان، صدمه زدن به کارفرما یا دزدیدن اموال کارفرما، جعل پرونده‌های اداری، تقلبات بزرگ در فرآیند وام و رهن و سرقت هویت در تخلفات بیمه و بانکی است. این تخلفات محدود به ایران نیستند و در سراسر دنیا با شدت کم و زیاد به وقوع می‌پیوندند. به‌عنوان مثال طبق تحقیقی فرار مالیاتی پرزیان‌ترین جرم در آمریکاست. از جنجالی‌ترین فسادهای اداری ایران در سال‌های اخیر می‌توان به پرونده فساد چند هزارمیلیاردی گروه آریا و پرونده آزمون دستیاری پزشکی اشاره کرد. در پرونده فساد گروه آریا مجرمان و سوءاستفاده‌کنندگان با همکاری و تبانی تعدادی از کارکنان و مسوولان بانکی، این وجوه را از بعضی شعب بانکی دریافت کردند. در پرونده آزمون دستیاری پزشکی در سال 88 نیز سوالات این آزمون به فروش رفته بود و باعث ابطال آزمون سال 1388 از سوی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی شد. وزیر کشاورزی در هفتمین گردهمایی کشت محصولات زراعی (آغاز سال زراعی 99-98) اعلام کرد: «برخی از پرسنل، مردم را آنقدر می‌برند و می‌آورند تا در جایی و گوشه‌ای آنها را تیغ بزنند. متاسفانه این موارد روزبه‌روز هم زیادتر می‌شود.» با این گفته مساله فساد دوباره بر سر زبان‌ها افتاده است. در تمام دنیا بسیاری از جرم‌های اداری که صورت می‌گیرند شناسایی نمی‌شوند، تعدادی هم که شناسایی می‌شوند گزارش نمی‌شوند، حتی تعدادی هم که گزارش می‌شوند در ابتدای راه رسماً ثبت و پیگیری نمی‌شوند و حتی جدی گرفته نمی‌شوند. فساد اداری را می‌توان از جنبه‌های مختلف بررسی کرد، ما در این نوشتار به بررسی تاثیر حکمرانی سکوت و اخلاق کسب‌وکار بر روی فساد سازمان‌ها می‌پردازیم. چرا کارمندان در مورد فسادهای سازمانشان سکوت می‌کنند و گاهی اوقات خود نیز آلوده می‌شوند؟

سکوت با فضیلت‌های متعددی در ارتباط است: فروتنی، احترام به دیگران و ادب. به لطف قوانین کاملاً نهادینه‌شده آداب معاشرت، افراد سعی می‌کنند خودشان را ساکت نگه دارند تا از رویارویی با دیگران و دیگر موقعیت‌های نامناسب احتمالی جلوگیری کنند. مثلی قدیمی وجود دارد که مخلص کلام را در مورد فضایل سکوت می‌گوید: «بهتر است ساکت باشیم و احمق فرض شویم تا اینکه دهانمان را باز کنیم و یک احمق شناخته شویم.» غریزه بقای ما انسان‌ها به تقویت فضیلت‌های اجتماعی سکوت ختم می‌شود. خیلی از سازمان‌ها به صراحت یا به‌صورت ضمنی، این پیام را می‌فرستند که همرنگ جماعت بودن بهترین راه برای ماندن و ارتقا در شغلتان است. این لزوم رعایت سکوت به دلیل وضع بد فعلی اقتصاد ایران که در آن خیلی‌ها کار خود را از دست داده‌اند و خیلی‌ها نیز نگرانند که نکند کارشان را از دست بدهند بسیار شدیدتر شده است. اکثر کارمندان اگر در چنین شرایطی پی به وجود فسادی در سازمان ببرند سکوت اختیار می‌کنند و حرف زدن را بی‌معنی و خطرناک می‌دانند. طبق تحقیقی در آمریکا سکوت در سازمان‌ها نه‌تنها فراگیر و شایع است، بلکه بسیار برای افراد و سازمان‌ها هزینه‌آور است. اما این مساله در ایران که اکثر سازمان‌های آن دولتی است بسیار مهم‌تر است، زیرا دیگر تنها برای سازمان و افراد هزینه‌آور نیست بلکه برای دولت و تمام مردم هزینه‌آور است. متاسفانه این باور وجود دارد که بیشتر افرادی که برخلاف نظر سازمان‌هایشان کار می‌کنند یا نگرانی‌های خود را به صورت عمومی بیان می‌کنند به سختی تنبیه می‌شوند. اگر به سرعت اخراج نشوند، معمولاً به گوشه‌ای رانده می‌شوند و احساس وصله ناجور بودن به آنها تلقین می‌شود.

سکوت فسادزا

کارشناسان نقش سکوت را حتی در رسوایی‌های بزرگ آمریکا نیز مهم می‌دانند و معتقدند که فاجعه رسوایی‌هایی نظیر انرون، تایکو و ورلدکام به علت سکوت بحرانی شده. اما نکته مهمی که در این بحث وجود دارد، این است که در ایران به علت وضع بد اقتصادی و فرهنگ شرقی قطعاً موضوع سکوت در مقایسه با آمریکا و غرب اروپا ابعاد گسترده‌تری دارد و بسیار باید به آن توجه کرد. در واقع سکوت در مقابله با فساد، حکمرانی می‌کند. برای مقابله با حکمرانی سکوت نیاز است به کارمندان این اطمینان داده شود که در صورت شکستن سکوت خود، تنبیه نمی‌شوند، حتی به صورت ضمنی. همچنین نکته مهم‌تر این است که، حرف کارمندانی که سکوت خود را شکسته‌اند شنیده شود. در تاریخ، بسیاری از فاجعه‌ها به خاطر اهمیت ندادن به صدای افرادی رخ داده است که سکوت خود را شکسته‌اند. به عنوان مثال شرکت انرون که در سال 1985 تاسیس شده بود در صنعت برق، کاغذ و ارتباطات آمریکا تامین‌کننده بسیار بزرگی شد. مجله فورچون انرون را نوآورترین شرکت آمریکا معرفی کرد. اما در سال 2001 مشخص شد شرکت انرون در بدهی دست و پا می‌زند و امیدی به تسویه‌حساب‌هایش نیست. تمام این بدهی به خاطر تقلب حسابداری این شرکت بود. رفتاری ناشایست که منجر به فروپاشی ناگهانی انرون شد و بازنشستگان زیادی که سهام این شرکت را خریده بودند، ناگهان بدون دارایی شدند. شرون واتکینز چند ماه قبل به مدیر خود در انرون فساد گسترده را هشدار داده بود ولی جدی گرفته نشد. کالین رولی در پلیس فدرال سه هفته قبل از حادثه 11 سپتامبر به رئیس خود هشدار احتمال ربوده شدن هواپیماها را داده بود ولی جدی گرفته نشد. سرینا کوپر حسابدار خوشنام ورلدکام چند ماه قبل از ورشکستگی هشداری جدی را به مدیران خود داد ولی جدی گرفته نشد و شرکت ورلدکام با ورشکستگی خود ضربه بزرگی را به سیستم ارتباط از راه دور آمریکا، اروپا و حتی جهان زد. هر چند که این سه نفر بعدها به علت شکستن سکوت خود عکس سال مجله تایم شدند ولی در آن زمان کسی صدای آنها را جدی نگرفت. در سازمان‌های آنها نیز سکوت حکمرانی می‌کرد. اما نکته دیگر در بحث مقابله با فساد اداری، آموزش اخلاق حرفه‌ای یا اخلاق کسب‌وکار است. اخلاق کسب‌وکار جزو دوره‌هایی است که در مدرسه‌های کسب وکار معتبر دنیا نیز تدریس می‌شود. درک اینکه بر مبنای انتظارات سازمانی و اجتماعی چه چیز درست یا غلط، پذیرفتنی یا نپذیرفتنی است اخلاق کسب‌وکار را تشکیل می‌دهد.

بین اخلاق کسب‌وکار و اخلاق فردی تفاوت است. ارزش‌های فردی مانند صداقت و انصاف برای تصمیم‌گیری اخلاقی در محل کار مهم‌ترند، اما تنها یکی از اجزای هدایتگر اقدام‌های سازمان هستند. اخلاق حوزه فراگیری است و مدیریت فعال ریسک‌های اخلاقی، سازمان‌ها را از میان بحران‌ها هدایت می‌کند و جلوی فسادهای بزرگ و ویرانگر را می‌گیرد. اخلاق کسب‌وکار تماماً درباره مدیریت ریسک است. برای مثال، مدیر منابع انسانی باید به نبود تبعیض در روال استخدام، فرآیند خاتمه خدمت و نگهداری سوابق کاری بپردازد. مدیر بازاریابی باید در تبلیغات صداقت داشته باشد و مدیر مالی باید اطلاعات شفاف و دقیق را ارائه کند. بدون شناسایی دقیق ریسک در امور گفته شده، سازمان از مسیر خود خارج می‌شود و تخلفات زیاد می‌شوند. البته وقتی غرق موعدهای انجام کار، اجرای تعهدات و سودآوری هستیم، چشم‌پوشی از اخلاق بسیار آسان می‌شود. با این همه اجرای برنامه اخلاقی مزایای ملموسی را به همراه دارد و از ریسک‌های سازمان کم می‌کند. در انتها باید یادآور شد که مقابله با حکمرانی سکوت سه بخش مهم دارد:

1- آموزش اخلاق کسب‌وکار در تمامی سطوح سازمان‌ها.

2- تشویق کارمندان به شکستن سکوت از طریق اطمینان دادن به آنها در مورد آزادی بعد از بیان و تقویت مثبت.

3- جدی گرفتن صدای افرادی که سکوت خود را شکسته‌اند.