نباید بهانه دست آمریکا داد

 پس از اینکه سنای آمریکا با اکثریت مطلق آرا طرح تحریم‌های جدید علیه ایران را به تصویب رساند، مقامات کشور اعلام کردند این تحریم‌ها موضوع تازه‌ای نیست و تاثیر چندانی بر شرایط ایران ندارد. در این میان علی لاریجانی از صداوسیما خواست «اضطراب بلاوجه» ایجاد نکنند. به بهانه صحبت‌های رئیس مجلس شورای اسلامی گفت‌وگویی را با علی واعظ، تحلیلگر ارشد گروه بحران انجام دادیم. واعظ معتقد است نسخه کنونی تحریم‌ها از سوی مخالفان برجام در آمریکا و اعضای دیگر 1+5 نقض فاحش برجام به حساب نمی‌آید. او بر این باور است که آمریکا به دنبال از بین بردن منافع اقتصادی برجام است تا از این طریق ایران را در شرایطی قرار دهد که این کشور انگیزه‌ای برای پایبندی به برجام نداشته باشد و در نهایت آن را نقض کند. بنابراین ایران باید نسبت به این اقدام آمریکا واکنشی هوشمندانه نشان دهد.

♦♦♦

همان‌طور که مستحضرید با رای موافق 419 نماینده مجلس نمایندگان آمریکا در مقابل تنها سه رای مخالف، طرح تحریم‌های جدید علیه ایران، روسیه و کره شمالی به تصویب رسید و پس از آن مجلس سنای آمریکا نیز با 98 رای موافق در مقابل دو رای مخالف، طرح مجلس نمایندگان را تصویب کرد. این مصوبه در مقایسه با تحریم‌های قبلی و همچنین طرح 25 خرداد سنا چه تفاوت‌هایی دارد؟ آیا این مصوبه نقض فاحش برجام به حساب می‌آید؟

بخشی از مصوبه جدید سنا که مربوط به ایران است، تغییرات عمده‌ای نسبت به آنچه در 25 خرداد از سوی سنا تصویب شد، ندارد. در واقع علت اصلی طولانی شدن روند تصویب این لایحه بحث در مورد تحریم‌های روسیه و همچنین اضافه شدن کره شمالی به این طرح بود. همان‌طور که مستحضرید، پیش از تصویب این لایحه در سنا در دور نخست، طرفداران توافق هسته‌ای و دموکرات‌های کنگره موفق شده بودند قسمت‌هایی از طرح را که در واقع نقض فاحش برجام به حساب می‌آمد، از متن خارج کنند. بنابراین نسخه نهایی‌شده کنونی که - البته در کمال بی‌میلی به دلیل منتفی کردن امکان عادی‌سازی روابط با روسیه - به امضای رئیس‌جمهور آمریکا رسید،‌ نسخه‌ای نیست که از سوی موافقان توافق در آمریکا و همچنین دیگر اعضای 1+5 نقض فاحش برجام به حساب آید. مسلماً این بحث مطرح خواهد شد که تصویب چنین تحریم‌هایی با روح برجام در تناقض است اما دست‌کم با نص صریح برجام در تناقض نبوده و به نظر من نمی‌توان روی این مساله حساب خاصی باز کرد.

پس از این اقدام آمریکا، بسیاری از مقامات کشور به تحریم‌های جدید آمریکا واکنش نشان دادند، حسن روحانی در این خصوص اعلام کرد جمهوری اسلامی مطمئناً در برابر تحریم‌ها «عمل متقابل» انجام خواهد داد. به نظر شما چه عمل متقابلی از سوی جمهوری اسلامی محتمل خواهد بود؟

تا آنجا که من اطلاع دارم، هیات نظارت بر برجام برای بررسی این تحریم‌ها جلسه‌ای تشکیل داده و تصمیم گرفته 16 اقدام متناسب و هوشمندانه را در پاسخ به این تحریم‌ها انجام دهد. اقداماتی که قرار است از سوی رئیس‌جمهور به دستگاه‌های مربوطه ابلاغ شود. ایران احتمالاً به کمیسیون مشترک برجام هم شکایت خواهد برد. اگر به صحبت‌های مقامات آمریکایی (از رئیس‌جمهور گرفته تا رئیس کمیته روابط خارجی سنا) گوش دهید، به نظر می‌رسد آنها مصمم هستند ایران را به سمتی سوق دهند که برجام را نقض کند. به گمان من، مقامات ایران متوجه این بازی آمریکا هستند و به همین دلیل بعید می‌دانم هیات نظارت بر برجام اقدامی را انجام دهد که نقض فاحش توافق به حساب آید. اما از سوی دیگر اقدامی که تنها جنبه نمایشی داشته باشد، قدرت بازدارندگی نخواهد داشت و راه را برای تحریم‌های شدیدتر در آینده هموارتر خواهد کرد. بنابراین واکنش ایران باید به‌صورتی باشد که در عین اینکه بهانه به دست مخالفان توافق در آمریکا ندهد، جنبه بازدارندگی نیز داشته باشد. اگر خاطرتان باشد، در چند ماه گذشته آقای روحانی در واکنش به برخی تحریم‌های آمریکا به آقای صالحی دستور دادند تحقیقاتی را در زمینه برنامه‌ریزی برای طراحی و ساخت پیشران هسته‌ای و سوخت آن به منظور بهره‌گیری در حوزه حمل‌ونقل دریایی انجام دهد. این نمونه یک اقدام نمایشی است که با توجه به اینکه در آینده نزدیک عملی نیست، جنبه بازدارندگی نخواهد داشت. در نظر بگیرید رئیس‌جمهور آمریکا بر اساس گزارش‌هایی که از روند ارائه گزارش جدید در خصوص پایبندی ایران به برجام و امضای رئیس‌جمهور در خصوص تمدید لغو تحریم‌ها درز کرده، به دنبال این است که بهانه‌ای پیدا کند که ایران را ناقض تعهداتش جلوه دهد. همان‌طور که سناتور باب کروکر، رئیس کمیته روابط خارجی سنای آمریکا در گفت‌وگو با واشنگتن‌پست مطرح کرد، پیشنهاد اعضای کابینه و همین‌طور اعضای کنگره به دونالد ترامپ این است که به‌جای اقدام پیش‌دستانه برای خروج از برجام، منتظر بهانه‌ای باشد تا گناه نقض برجام را به گردن ایران بیندازد و از این طریق بتواند متحدانش را برای اعمال فشار مجدد بر ایران در کنار خود داشته باشد. بنابراین اگر برنامه مخالفان توافق این است، به نظر من ایران نباید تن به بازی آنها دهد و باید اقداماتی را در نظر بگیرد که بدون نقض برجام، پیامی روشن را به واشنگتن ارسال کند که چنین اقداماتی برای آمریکا بدون هزینه نخواهد بود.

با وجود واکنش‌های منفی علیه تحریم‌های جدید،‌ علی لاریجانی، رئیس مجلس شورای اسلامی در این خصوص اعلام کرد تحریم‌های تازه حادثه خیلی سهمگینی نیست و از صداوسیما خواست در این زمینه دست از مبالغه بردارد و «اضطراب بلاوجه ایجاد نکند». این سخنان لاریجانی از نظر سیاسی چه معنایی می‌تواند داشته باشد؟

آقای لاریجانی مطمئناً متوجه بخش دیگری از ترفندهای مخالفان برجام در آمریکا هستند و آن ایجاد رعب و نگرانی و جو ناامنی در فضای سرمایه‌گذاری و تجارت با ایران است. مخالفان برجام معتقدند از این طریق حتی بدون تحریم‌های کمرشکن قادر خواهند بود به ایران ضربه بزنند. بنابراین صحبت رئیس مجلس در عادی نشان دادن وضعیت در واقع قسمتی از واکنش مناسب در جهت خنثی کردن مصوبه مجلسین آمریکا و اقدامات دولت ترامپ می‌تواند باشد.

رئیس مجلس همچنین تصویب این تحریم‌ها را بیشتر یک حرکت تبلیغاتی از سوی دولت ترامپ خواند،‌ هدف آمریکا از تصویب تحریم‌های جدید چه بوده است؟

تحریم‌های جدید در واقع تجمیع برخی از تحریم‌های گذشته هستند و چندان تازه محسوب نمی‌شوند. اما از ابتدا مشخص بود دولت آقای ترامپ کاملاً مخالف برجام است و همان‌طور که از دیگر توافق‌های سیاست خارجی دولت اوباما از جمله توافق اقلیمی پاریس و عادی‌سازی روابط با کوبا عقب‌نشینی کرده، قصد دارد از برجام نیز خارج شود. اما بازی اتهام در این میان، نقش اصلی را در محاسبات مقامات هر دو کشور دارد و آمریکایی‌ها متوجه این موضوع هستند که اگر به‌صورت یکجانبه و بدون دلیل موجه از برجام خارج شوند، گناه آن به گردن خودشان خواهد افتاد و همان‌طور که در خروج از توافق اقلیمی پاریس منزوی شدند، در این مورد هم منزوی خواهند شد بنابراین دستشان برای فشار آوردن به ایران خالی خواهد شد. از همین رو آمریکا به دنبال این است که منافع اقتصادی برجام را برای ایران از بین ببرد و از این طریق ایران را در شرایطی قرار دهد که این کشور انگیزه‌ای برای پایبندی به برجام نداشته باشد و در نهایت آن را نقض کند. گمان می‌کنم مقامات ایرانی از همان ابتدای کار از این موضوع آگاه بودند. به همین علت بوده که رهبری ایران در سال گذشته اعلام کردند ایران اولین کشوری نخواهد بود که توافق را نقض خواهد کرد. از نظر من این همچنان مهم‌ترین استراتژی نظام است که اگر قرار است برجام نقض شود، گناه آن باید به گردن آمریکا بیفتد.

به هر حال اتفاقات چند ماه اخیر را باید در این چارچوب در نظر گرفت. همان‌طور که مطلع هستید، ایالات متحده از سوی وزارت دارایی به‌تدریج تحریم‌هایی را به ایران اضافه کرده که این تحریم‌ها چندان تاثیر خاصی نداشته است. تحریم‌های اخیر در واقع برای نخستین بار از سوی کنگره به تصویب رسیده و مخالفان برجام درصدد این هستند که به‌تدریج کارد را به استخوان نزدیک‌تر کرده و به‌عنوان مثال با اتهام زدن به شرکت ایران‌ایر برای حمل سلاح به سوریه، این شرکت را در لیست سیاه قرار داده و از این طریق قراردادهای خرید هواپیما از بوئینگ و ایرباس را ملغی کنند. با چنین سیاست‌هایی آمریکا به از بین بردن مواهب برجام برای ایران نزدیک‌تر خواهد شد. در عین حال آنها به دنبال بهانه‌سازی برای نشان دادن عدم پایبندی ایران به توافق هستند بنابراین بر هر اشتباه کوچک، مثل افزایش بیش از حد ذخیره آب سنگین انگشت خواهند گذاشت و آن را بزرگنمایی خواهند کرد.

از آنجا که در این مصوبه نام روسیه هم به چشم می‌خورد، در صورت اجرایی شدن آن روابط میان آمریکا و روسیه به چه سمتی پیش خواهد رفت و این موضوع چه تاثیری بر روند اجرایی شدن این طرح داشته است؟

در واقع تحریم‌های روسیه ترفندی بود که دموکرات‌ها برای فشار بر کاخ سفید استفاده کردند. علت آن هم این بود که تا پایان امسال هیچ لایحه بزرگی در دستور کار سنا قرار ندارد که بتوان بندی از تحریم‌های روسیه را به آن اضافه کرد و جمهوریخواهان را در شرایطی قرار دهد که مجبور به پذیرش آن شوند. بنابراین دموکرات‌ها از لایحه تحریم‌های جدید ایران که هر دو حزب در خصوص آن اتفاق‌نظر داشتند، به‌عنوان ابزاری برای هزینه وارد کردن به روسیه برای دخالت در انتخابات آمریکا استفاده کردند. از طرف مقابل کاخ سفید هم به علت اینکه به دنبال عادی‌سازی روابط با مسکو است و هم به دلیل اینکه این لایحه اختیارات رئیس‌جمهور را برای لغو تحریم‌ها از بین برده و آن را بر عهده کنگره می‌گذارد، از آن استقبال نکرد. در واقع این موضوع دخالت آشکار کنگره در سیاست خارجی (که به‌صورت سنتی در حوزه ریاست‌جمهوری محسوب می‌شود) است و سنتی است که هیچ رئیس‌جمهوری نمی‌خواهد برقرار کند. به همین دلیل بود که کاخ سفید مخالفت زیادی با این لایحه انجام داد و سعی در به تاخیر انداختن آن داشت و به دنبال جلوگیری از اجرای آن بود اما رای بسیار بالایی که این لایحه در دو مجلس آورده است، کاخ سفید را در شرایطی قرار داده که حتی امکان وتوی آن را ندارد به‌خصوص در شرایطی که دولت ترامپ متهم به این است که پیروزی خود در انتخابات را مدیون دخالت‌های روسیه در انتخابات آمریکاست. بنابراین به‌طور کلی می‌توان گفت وارد شدن نام روسیه در این طرح تنها منجر به تاخیر در تصویب آن شد ولی نهایتاً مانعی بر سر راه اجرایی شدن آن نخواهد بود.

با توجه به تنش‌های اخیر، به نظر شما آیا برجام حفظ خواهد شد؟ در صورت نقض برجام، احتمال خروج ایران از برجام بیشتر است یا ایالات متحده؟

همان‌طور که عرض کردم، در این بازی اتهام هر دو کشور به دنبال برنده شدن هستند و دوست دارند به‌عنوان متهم نقض این توافق بین‌المللی شناخته نشوند. به همین علت است که مشاهده می‌کنید دولت آمریکا به‌صراحت در مورد این موضوع صحبت می‌کند که به دنبال بهانه‌ای است تا ایران را مقصر جلوه دهد و یکی از این بهانه‌ها، بازرسی از سایت‌های نظامی در ایران است که به هر حال مساله حساسی در کشور است. از سوی دیگر سابقه این مساله نشان می‌دهد که بهانه مشابهی منجر به جنگ آمریکا و عراق شد. در واقع جوانب مختلف این مساله، از ادعا در مورد وجود سلاح‌های کشتار‌جمعی، قضاوت‌های پیش‌دستانه در مورد نیات دولت وقت عراق و هم استفاده از مکانیسم‌های بین‌المللی و بازرسان آژانس برای پیشبرد اهداف سیاسی، همه یادآور روندی هستند که نهایتاً منجر به جنگ با عراق شد. متاسفانه هرقدر مشکلات دولت ترامپ در داخل آمریکا بیشتر شود، چه از لحاظ سردرگمی موجود در کاخ سفید و عزل و نصب‌های متعدد و چه از لحاظ ناکامی دولت ترامپ در رسیدن به اهداف داخلی نظیر لغو بیمه درمانی اوباما، همچنین سایه تحقیق و بازرسی در مورد نقش روسیه در انتخابات آمریکا همگی می‌تواند انگیزه دولت ترامپ را برای دست زدن به یک اقدام ماجراجویانه که حواس مسوولان و مردم آمریکا را از مسائل داخلی پرت کند، بیشتر خواهد کرد. در هر صورت اگر بخواهیم از احتمالات سخن بگوییم، احتمال اینکه آمریکا با یک بهانه واهی توافق را نقض کند، به مراتب بیشتر از این است که ایران به چنین اقدامی دست بزند.

به‌عنوان پرسش پایانی به نظر شما در صورت خروج هر کدام از طرفین قرارداد، واکنش احتمالی دیگر اعضای 1+5 و به‌خصوص اتحادیه اروپا چه خواهد بود؟

اتحادیه اروپا تاکنون بسیار محکم پشت برجام بوده است به‌طوری که مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا صحبت‌های مثبتی را در این زمینه داشته و تا حدی پیش رفته که اتحادیه اروپا را ضامن اجرا و بقای برجام دانسته است. اما معلوم نیست این سخنان در عمل چه شکلی به خود بگیرد چراکه اگر آمریکا می‌تواند با یک بهانه واهی، برای مثال با استفاده از بحث بازرسی سایت‌های نظامی و تمایل نداشتن ایران برای دادن دسترسی دائمی به این سایت‌ها، از توافق خارج شده یا اقداماتی را انجام دهد که نقض فاحش برجام به حساب آید، در این صورت مشخص نیست آیا اتحادیه اروپا به تعهدات خود به برجام وفادار بوده و حاضر به یک رویارویی اقتصادی با آمریکا شود یا خیر. با توجه به احاطه ایالات متحده بر سیستم بانکی جهانی و سیستم تجارت جهانی، رویارویی مستقیم اروپا با آمریکا هزینه‌های زیادی برای این اتحادیه به همراه خواهد داشت. از این‌رو واکنش اتحادیه اروپا تا حد زیادی بستگی به واکنش ایران دارد. در نظر داشته باشید بر اساس مصوبه مجلس شورای اسلامی (طرح اقدام متناسب)، اگر ایران در واکنش به نقض توافق از سوی آمریکا مجدداً فعالیت هسته‌ای خود را آغاز کند، برای اتحادیه اروپا دشوار خواهد بود که در کنار ایران بایستد. به هر حال اهرم‌هایی در دست اتحادیه اروپا وجود دارد که در گذشته نیز از آنها علیه آمریکا استفاده کرده بود. همانند اهرم قانون‌های بلوکه‌کننده تحریم‌های یکجانبه آمریکا یا شکایت از ایالات متحده به سازمان تجارت جهانی که هر دو آنها در اواخر دهه 90 میلادی مورد استفاده قرار گرفتند و مانع از عملی شدن تحریم‌های یکجانبه آمریکا در دوران کلینتون و بوش پسر شد. اما چنین اقدامی به یک تصمیم هماهنگ و اجماعی از سوی اعضای اتحادیه اروپا بستگی دارد. در شرایط فعلی و با توجه به خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا و همچنین وابستگی برخی از کشورهای اروپای شرقی به ایالات متحده به دلیل حفظ امنیت خود در شرایطی که تنش‌ها با روسیه رو به افزایش است، تصور این موضوع دشوار خواهد بود که اتحادیه اروپا بتواند موضعی جدی علیه آمریکا از خود نشان دهد. در مجموع واکنش اتحادیه اروپا به این بستگی دارد که نقض برجام در چه شرایطی اتفاق افتاده، ایران چه واکنشی به نقض برجام نشان دهد و برداشت جامعه جهانی از نقش ایران در تحولات منطقه چه باشد.

نکته آخری که باید به آن اشاره کنم، این است که هیچ‌گاه نباید سناریوهای منفی غیرمنتظره را از نظر دور داشت. برای مثال در گذشته این موضوع اتفاق افتاده که یک عملیات تروریستی بزرگ را به ایران نسبت داده و فضای بسیار منفی‌ای را علیه ایران ایجاد کنند. در چنین فضایی آمریکا و رقبای منطقه‌ای ایران توانسته‌اند اهداف خود را پیش ببرند. بنابراین چنین رویدادی ممکن است معادلات را به کلی دگرگون کند. به همین دلیل ایران باید هوشمندانه چنین وقایعی را رصد کرده و در مواقعی پیش‌دستانه به اقداماتی روی آورد که از تغییر ناگهانی فضای جامعه جهانی علیه خود جلوگیری کند.