قدرت عمومی فوتبال

جامعه‌شناسان از فوتبال و سینما به عنوان دو پدیده بزرگ قرن بیستم یاد می‌کنند. امروزه تب فوتبال فراگیر شده و در ایام برگزاری و پخش مسابقات فوتبال جام جهانی 2018 روسیه، صدها میلیون نفر را به طور مستقیم و غیرمستقیم به خود مشغول کرد. عطف به این موضوع در اینجا قصد دارم چند نکته برجسته اجتماعی و البته غیرفوتبالی این جام را خاطرنشان کنم:

1- کارناوالی شدن فوتبال: این مسابقات، نحوه برگزاری، شیوه پخش آن، نحوه استقبال مردم و تماشاگران، نوع واکنش ناظران (اعم از حاضران در ورزشگاه، مردم حاضر در مجامع عمومی و مشاهده از طریق بیلبوردها و تلویزیون‌های شهری و اسکوربوردهای ورزشگاه‌ها و... تماشاگران خانگی) نشان داد که فوتبال بسیار بیشتر از گذشته به یک کارناوال و جشنواره تبدیل شده است. حضور مردم با ملیت‌ها و رنگ‌های مختلف، با چهره‌آرایی‌های متفاوت، نحوه ابراز احساسات (قبل، حین و بعد از مسابقه)، پوشیدن پیراهن‌های تیم ملی کشورشان، حضور بعضاً خانوادگی در ورزشگاه برای تماشای مسابقات و... همه دلالت بر کارناوالی و جشنواره‌ای شدن فوتبال می‌کند.

2- قدرت‌نمایی فوتبال در برابر قدرت سیاست: از نظر جامعه‌شناسی در حوزه‌های مختلف نظام اجتماعی، حوزه قدرت سیاسی از تفوق و هژمونی نسبت به سایر نظام‌ها برخوردار است. همچنین مردان سیاست و سیاستمداران و دولتمردان از قدرتمندترین افراد یک جامعه و نیز جهان محسوب می‌شوند. اما مسابقات فوتبال جام جهانی 2018 حاوی اتفاق کم‌سابقه‌ای از زورآزمایی قدرتِ فوتبال در برابر قدرتِ سیاست بود. حضور مقامات ارشد کشورها (روسای جمهوری، نخست‌وزیران و...) در کنار مقامات ارشد فوتبال (رئیس فیفا و...) برای تماشای فوتبال صحنه نمادین این قدرت‌نمایی بود. عموماً سیاستمداران طراز اول جهان کمتر بدون تشکیلات و تشریفات خاص در مجامع و محافل عمومی اینچنینی حاضر می‌شوند. اما قدرت فوتبال، سیاستمداران را متقاعد و مجاب ساخت که شانه به شانه فوتبالی‌ها و ورزشی‌ها حدود دو ساعت بنشینند و مسابقه فوتبال تماشا کنند. از طرف دیگر در مراسم اختتامیه و اهدای جام و جوایز قهرمانان، حضور روسای جمهور روسیه (میزبان)، فرانسه (قهرمان) و کرواسی (نایب قهرمان) در کنار مقامات ارشد فیفا آن هم زیر باران و قطع نکردن مراسم، نشان از قدرت فوتبال بود. شاید اگر این سیاستمداران در جایی دیگر (مثلاً افتتاح پروژه‌ای) حاضر و با تغییر ناگهانی هوا مواجه می‌شدند، برنامه و موضوع را لغو و به زمان مساعدتری موکول می‌کردند. اما قدرت بی‌بدیل فوتبال سیاستمداران را مجاب کرد که زیر بارش شدید باران، مراسم اهدای جام و جوایز را بدون وفقه و اختلال، تا پایان انجام کار، ادامه دهند.

3- شکست تنگ‌نظری‌ها و سختگیری‌های بیهوده: در سال‌های اخیر سختگیری‌های زیادی در برابر حضور زنان در ورزشگاه‌ها صورت گرفته است و یکی از چالش‌های اساسی ورزش خاصه فوتبال، حضور زنان در ورزشگاه‌ها و تماشای مسابقات فوتبال به طور بی‌واسطه و از نزدیک بوده است. مسابقات جام جهانی این چالش و تناقض را بیشتر نمایان کرد. در این ایام در صفحات تلویزیون نه‌تنها شاهد حضور زنان تماشاگر از کشورهای مختلف بودیم بلکه شاهد حضور زنان ایرانی (اعم از مقیم ایران یا مقیم دیگر کشورها) در ورزشگاه‌های روسیه بودیم. این موضوع بر اصرار زنان فوتبال‌دوست کشورمان برای حضور در ورزشگاه‌ها افزود و در واقع مسابقات جام جهانی کاتالیزوری بود که زنان بر این حق خود بیشتر پافشاری کنند. پخش این مسابقات یک تناقض چندین ساله را بیشتر نمایان کرد و آن، اینکه زنان ایرانی می‌توانند در کشورهای دیگر به راحتی در ورزشگاه‌ها حاضر شوند و به تماشای فوتبال بنشینند ولی در کشور خود با انبوهی از موانع ذهنی، عرفی، اجتماعی و قانونی مواجه هستند. حال مساله این است که آیا به راستی جو حاکم بر ورزشگاه‌های روسیه با وجود امنیت برقرار شده در ورزشگاه‌های روسیه موجب حضور زنان در ورزشگاه‌ها شده است یا اینکه عامل اصلی آن به نبود کج‌سلیقگی‌ها و نبود موانع ذهنی، عرفی، اجتماعی و قانونی در این کشور و دیگر کشورها برمی‌گردد.

گرچه در همین ایام جام جهانی با وجود مقاومت‌های سرسختانه، شاهد حضور خانواده‌ها و بانوان ایرانی در ورزشگاه آزادی بودیم که توانستند ضمن تماشای مسابقات تیم ملی فوتبال ایران از صفحه نمایشگر (اسکوربورد) ورزشگاه آزادی، به ابراز هیجان و احساسات بپردازند. اما واقعیت تلخ اینجاست که بسیاری از بانوان و خانواده‌های ایرانی به‌رغم برخورداری از امکانات پخش و تماشای فوتبال در منزل، خواهان حضور در مجامع عمومی و ورزشگاه‌ها به عنوان یک حقِ حداقلی و خواسته اولیه بودند. اما برخی کج‌سلیقگی‌ها و تنگ‌نظری‌ها و سختگیری‌های مصرانه، مانع از تحقق این حقِ حداقلی و خواسته اولیه شد.

4- وجه شادی‌آفرین و همبستگی‌آفرین فوتبال: این مسابقات بر این واقعیت تاکید کرد که فوتبال یک ورزش اجتماعی است و ابعاد اجتماعی بسیار نیرومندی نظیر ابراز احساسات و هیجانات به شکل جمعی و گروهی، مشارکت در شادی و هیجان، تقویت هویت ملی و همبستگی اجتماعی، نشان دادن حس دلبستگی و تعلق خاطر به پرچم و پیراهن ملی کشور و... دارد. از طرف دیگر فوتبال روش و وسیله‌ای است و همچنین بهانه‌ای است برای تقویت هویت ملی و همبستگی اجتماعی، ایجاد شادی اجتماعی، تغییر نگاه جهان به خود و... .

به جرات می‌توان گفت که در شرایط نامساعد اقتصادی کنونی و نیز نوسانات و اختلالات ارزی اخیر و بروز انواع دل‌نگرانی‌ها و بیم‌ها نسبت به وضعیت آینده اقتصادی کشور، تنها و تنها فوتبال بود که می‌توانست شادی را به مردم هدیه دهد و افراد نیز دیگران را در شادی خود شریک کنند و اندکی از غم روزافزون زندگی را بزدایند.

5- کوتاه آمدن رسانه ملی در برابر موج قدرتمند فوتبال: برای سالیان سال است که بسیاری از مدیران و برنامه‌ریزان رسانه ملی، آنچه را که در ذهن خود دارند و تلقی‌ای که خود از برخی امور دارند، به عنوان مصلحت عمومی جامعه تشخیص می‌دهند و تعیین می‌کنند. در ایام آغازین مسابقات جام جهانی نیز این قضیه بسیار پررنگ شد؛ مواردی نظیر سانسور و عدم پخش تصاویر آن دسته از زنان ایرانی که با پوشش و آرایش متفاوتی در ورزشگاه حضور داشتند، خودداری از پخش صحنه‌های شادی زنان و مردانی که شانه به شانه و کنار هم به تماشای فوتبال نشسته بودند و... . خلاصه اینکه کلیشه‌های جنسیتی برساخته رسانه ملی یک امر انکارناپذیر است. اما با گذشت چندین روز و مسابقه و رسیدن به روزهای پایانی جام، این مقاومت (سانسورها) کم و کمتر شد که اوج آن روز فینال بود. تا جایی که رئیس‌جمهور کرواسی که یک خانم بود با پوشیدن پیراهن ورزشی تیم ملی کشورش در سکوی اهدای جوایز، ضمن دست دادن و خوش و بش کردن با تمام بازیکنان و قهرمانان، صمیمانه تبریکات و احساسات خود را به ایشان ابراز کرد؛ چیزی که رسانه ملی به‌رغم مقاومت و مخالفت اولیه ناچار شد به پخش آن اقدام کند. البته نقش عادل فردوسی‌پور در این تابوشکنی بی‌بدیل و انکارناپذیر بود گرچه در ادامه با واکنش‌های تندی نیز مواجه شد.

بهره سخن: قدرت عمومی و اجتماعی فوتبال فراتر از آن چیزی است که ما تصور می‌کنیم. این قدرت باعث شد که دولتمردان برجسته بسیاری از کشورها حداقل دو ساعت برای تماشای مستقیم فوتبال تیم کشورشان در ورزشگاه‌های روسیه وقت تخصیص بدهند، دو رئیس‌جمهور دو کشور قدرتمند مجبور شدند زیر بارش شدید باران مراسم اختتامیه و اهدای جوایز را تا آخر ادامه دهند و از همه مهم‌تر رسانه ملی در یک اقدام بی‌سابقه مجبور به پخش صحنه‌هایی شد که تا دقایقی پیش از آن، آن را سانسور می‌کرد.