مسیر توسعه

استان خراسان رضوی دومین استان پرجمعیت ایران و مشهد دومین کلانشهر کشور است. براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395 جمعیت استان خراسان رضوی، 6434501 نفر معادل 1 /8 درصد از جمعیت کل کشور است که 4700924 نفر ساکن در نقاط شهری و 1733121 نفر ساکن در نقاط روستایی استان و تعداد 456 نفر نیز جزو افراد غیر‌ساکن هستند. متوسط نرخ رشد سالانه جمعیت در کل کشور 24 /1 درصد و برای استان خراسان رضوی 43 /1 است که 11 /0 درصد از میانگین کشوری بالاتر است. به عللی چون شرایط جغرافیایی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و‌... توزیع جمعیت در سطح استان متعادل نیست به‌طوری که 51 درصد جمعیت استان در شهرستان مشهد ساکن بوده‌اند و پس از آن شهرهای نیشابور، سبزوار و تربت‌جام به ترتیب بیشترین جمعیت استان را به خود اختصاص داده‌اند.

چالش‌ها و تهدیدها

این استان دارای 833 کیلومتر مرز مشترک با افغانستان و ترکمنستان است و با استان‌های خراسان شمالی، خراسان جنوبی، سمنان و یزد هم‌مرز است. موقعیت ویژه‌ای که تقریباً هیچ شهری از شمال دریای عمان تا شمال دریای خزر واجد آن نیست. اگرچه این موقعیت جغرافیایی در دنیای مدرن می‌توانست برای استان یک فرصت تاریخی باشد، اما عدم توجه به آن به یک چالش تبدیل شده است. به دلیل قرارگیری بر سر چهارراه جهانی، تاجران در طول تاریخ در این منطقه جغرافیایی جمع شده‌اند که ثمره آن بروز روحیه بازرگانی و عقلانیت تجاری بوده است. بر این اساس، سوداگری مستغلات و سفته‌بازی پول در این استان منجر به بروز بحران‌هایی شد که تبعات ملی نیز به همراه داشته است. نمونه روحیه سوداگری را می‌توان در موسسات مالی مشاهده کرد. از جمله مساله پدیده شاندیز که اثرات تخریبی جدی را برای اقتصاد شهر مشهد و کشور پدید آورد. هزاران نفر از شرکت مورد بحث سهام خریده‌اند. افرادی که اکثراً از گروه‌های میانی درآمدی هستند و به دنبال کسب سودهایی زود‌بازده و رویایی بوده‌اند. افرادی که بخش زیادی از سرمایه‌های اندک خود را باخته‌اند. آسیب دیدن سرمایه‌های اقتصادی نکته‌ای است که التیام آن نیاز به زمان و برنامه‌ریزی مناسب دارد.

علاوه بر این، در راس فهرست چالش‌های استان، کم‌آبی همچون سایر نقاط کشور مهم‌ترین و کلیدی‌ترین بحران پیش‌رو است. به دلیل غلبه نگرش کوتاه‌مدت در جامعه ایرانی عموماً توجه چندانی به این بحران عمیق که حیات تمدن ایرانی را با چالش روبه‌رو کرده، نشده است. اگرچه این چالش در غالب کلان و کلیدی در ذیل بحران محیط زیست و تغییرات آب‌و‌هوایی تببین می‌شود، به دلیل عدم توجه لازم به این موضوع و پیامدهای آن در چند دهه گذشته، با از بین رفتن کشاورزی و مهاجرت روستاییان به حاشیه شهرها، امروزه بحران خشکسالی در حال تبدیل شدن به یک مساله اجتماعی و اقتصادی است. از طرفی موضوع تکثر فرهنگی و اعمال محدودیت‌ها می‌تواند در صورت عدم توجه از منظر اجتماعی و امنیتی بحران‌های کلیدی را به وجود آورد. با توجه به مسائل و مشکلاتی که استان اخیراً با آنها دست به گریبان بوده می‌توان گفت؛ اعتراضات خیابانی دی‌ماه و تشدید آن در این خطه جغرافیایی، ریشه در بحران اقتصادی ناشی از کاهش سرمایه‌های مادی در چند سال اخیر، بحران زیست‌محیطی به دلیل خشکسالی و نارضایتی اجتماعی ناشی از عدم توجه به برخی از خرده‌فرهنگ‌های استان دارد. در چنین شرایطی به دلیل غلبه نگاه‌های جناحی و حزبی و عدم هماهنگی بین دستگاه‌های حاکمیتی در استان، اعتماد مردم به حاکمیت تخریب می‌شود که گوشه‌ای از جرقه‌های آن در دی‌ماه ۹۶ نمایان شد.

فرصت‌ها و ظرفیت‌ها

برخی ویژگی‌هایی که در سطح استان به بروز چالش منجر شده‌اند در کنار فرصت‌ها و مزیت‌هایی که در سطح استان وجود دارند می‌توانند مسیری را برای توسعه این استان فراهم آورند. استان خراسان رضوی در زمینه کشاورزی، صنعت و معدن، تجارت و گردشگری از ظرفیت‌های خوبی برخوردار است. گردشگری را می‌توان به عنوان یکی از مهم‌ترین قابلیت‌ها و ظرفیت‌های توسعه استان خراسان رضوی برشمرد. هم‌اکنون تعداد موزه‌های استان نیز به تعداد 28 مکان و تعداد آثار تاریخی ثبت‌شده در فهرست آثار ملی 1500 اثر بر اساس اطلاعات حاصله ذکر شده است. این استان از جاذبه‌های تاریخی طبیعی و مکان‌های دیدنی مذهبی متنوع و بسیار ارزشمند برخوردار است و پس از استان‌های فارس و تهران در جایگاه سومین استان دارای بیشترین منابع گردشگری قرار دارد. با این حال با وجود منابع گسترده موجود در این استان، رشد اقتصادی ناشی از ظرفیت‌های گردشگری در جایگاه نهم قرار گرفته است که خود بیانگر ناتوانی در بهره‌برداری مناسب از ظرفیت‌های گردشگری موجود و فقدان برنامه‌ای مدون و جامع چه در راستای حفاظت و نگهداری و چه در راستای بهره‌برداری است. به برکت وجود مرقد مطهر امام هشتم شیعیان در شهر مشهد سالانه حدود 25 میلیون نفر به شهر وارد می‌شوند. همچنین سالانه حدود یک میلیون نفر گردشگر خارجی به مشهد می‌آیند. ورود خیل زائران داخلی و خارجی به شهر مشهد، باعث شده که نیمی از هتل‌ها و مراکز اقامتی کل کشور در مشهد متمرکز شوند. از این‌رو بخش خدمات هتل و رستوران در استان خراسان رضوی بیشترین سهم را در میان سایر بخش‌های خدماتی در ایجاد ارزش افزوده دارد. در مورد حمل‌ونقل نیز باید گفت در نتیجه همجواری استان خراسان با کشورهای افغانستان و ترکمنستان و وجود مشترکات فرهنگی و ارتباطات قومی مردم شهرهای مرزی خراسان رضوی با استان‌های مرزی این دو کشور موجب افزایش تردد مسافران و تجار شده است. در حال حاضر عمده‌ترین جریان حمل‌ونقل جاده‌ای کشورهای آسیای میانه به سوی آب‌های آزاد از قلمرو جمهوری اسلامی ایران و به ویژه از طریق مرزهای استان خراسان رضوی است و از طرفی به دلیل انحصاری بودن مسیر تردد ناوگان ایرانی برای دسترسی به کشورهای آسیای میانه از طریق کشور ترکمنستان، موقعیت ویژه‌ای در حمل‌ونقل بین‌المللی استان ایجاد شده است. این استان در سه نقطه سرخس، لطف‌آباد و باجگیران با کشور ترکمنستان و در نقطه دوغارون با کشور افغانستان دارای گذرگاه مهم مرزی است. همچنین صنایع دستی در استان با توجه به جایگاه گردشگری و نیز وجود اقتصاد روستایی از فعالیت‌هایی است که می‌تواند نقش قابل توجهی در حل معضلات اقتصاد استان بالاخص در امر اشتغال‌زایی داشته باشد. فعالیت‌هایی در راستای توسعه صنایع دستی شکل می‌گیرد که از جمله می‌توان به برگزاری نمایشگاه و مراکز آموزشی اشاره کرد. استان خراسان رضوی بر اساس اعلام معاونت صنایع دستی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان 245 رشته صنایع دستی دارد که دارای 15 زیر‌شاخه است. بخش کشاورزی نیز یکی از نظام‌های مهم تولید درآمد استان را تشکیل داده است. سهم آن از اشتغال استان 4 /23 درصد و تعداد بهره‌برداران کشاورزی در استان 338 هزار نفر است. از سوی دیگر به دلیل قابلیت‌های بارز صنعتی و معدنی خراسان رضوی، واحدهای تولیدی در بیش از 20 رشته صنعتی در این استان طی سال‌های گذشته راه‌اندازی شده و این استان را در زمره استان‌های فعال و دارای سهم بسیار زیاد از تولیدات صنعتی کشور قرار داده است. این استان با دارا بودن معادن غنی از جمله سنگ‌آهن، کرومیت، سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی و مجموعه‌های بزرگ فولاد و سیمان از قطب‌های مهم معدنی و صنایع معدنی کشور است. از مجموع حداقل 65 ماده معدنی موجود در کشور، 46 ماده معدنی در استان شناسایی شده است. بر این اساس با وجود آنکه در خراسان رضوی کشاورزی و صنعت دارای ارزش افزوده قابل تاملی است اما در بخش خدمات به طور مشخص در حوزه گردشگری ظرفیت‌ها و مزیت‌های فراوانی دارد که در این میان شهرستان مشهد به طور ویژه بهترین بستر در حوزه توسعه گردشگری و ایجاد ارزش افزوده در این بخش است.

جمع‌بندی

توسعه استان از مسیر استفاده از نقاط قوت و تبدیل چالش‌ها به فرصت به دست می‌آید. ویژگی‌های استان خراسان رضوی این امکان را به وجود آورده است که این منطقه به قطب مالی و تجاری آسیای میانه تبدیل شود. در این راستا لازم است با حمایت بانک مرکزی، کانال‌های رسمی برای جهت‌دهی انگیزه‌های تجاری و توسعه بازارهای مالی در این منطقه جغرافیایی ایجاد شود. همچنین می‌توان از ظرفیت‌های استان در گردشگری و حمل‌ونقل در جهت تقویت این قطب تجاری و مالی استفاده بهینه کرد. اصلی‌ترین قدم برای رسیدن به این هدف، حاکمیت یکپارچه در خراسان رضوی است. تفاهم بر سر این هدف کلیدی و همکاری در میان مدیران استان با حمایت دولت مرکزی می‌تواند مسیر روشنی را برای توسعه استان فراهم کند.