جیره‌بندی آب قطعی است

سالی که نکوست از بهارش پیداست؟ بارش‌های نسبتاً خوب بهاری در بسیاری از مناطق کشور، آیا خطر بحران آب و خشکسالی پایدار کشور را مرتفع خواهد کرد؟ پاسخ به این توهم منفی است. چراکه اگرچه بارش‌های بهاره تا حدودی وضعیت شدید خشکسالی امسال را جبران کرده و از 50 درصد کاهش بارش نسبت به درازمدت در زمستان به حدود 35 درصد در بهار رسانده ولی همچنان نسبت به متوسط درازمدت، کشور در شرایط خشکسالی است. برای بررسی وضعیت آب شرب به‌خصوص احتمالات پیرامون جیره‌بندی به سراغ هدایت فهمی دکترای منابع آب و معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو رفته‌ایم تا با زبان آمار نقشه آب شرب کشور را برایمان ترسیم کند. شمایلی که او در این گفت‌وگو از آب شرب کشور تصویر کرده نیازمند تامل بیشتری است. او می‌گوید کشور برای گذر از وضعیت فعلی نیازمند جیره‌بندی آب در سال جاری است. با این حال مرور خبرهای استان‌هایی مثل خراسان، هرمزگان، کرمان، یزد، اصفهان، فارس و‌... نشان می‌دهد وضعیت مطلوب نیست و پشت بسیاری از سدهای کشور خالی است و آب ناچیزی برای گذران سال پیش‌رو باقی مانده است.

♦♦♦

 میزان مصرف آب شرب در ایران چه مقدار است؟ آیا این میران مصرف در دوره‌های متعدد متفاوت است؟

میزان مصرف آب شرب در کشور در حال حاضر حدود هفت میلیارد مترمکعب در سال است که از این میزان بیش از 65 درصد از آب‌های زیرزمینی تامین می‌شود. این میزان مصارف در دوره‌های تاریخی مختلف متفاوت بوده است که شرح آن در جدول 1 آمده است.

 هدرروی آب در بخش تاسیسات یا لوله‌های انتقال و همین‌طور لوله‌های منازل چه میزان است؟

آب بدون درآمد که شامل هدررفت ظاهری و هدررفت واقعی است، به‌طور متوسط در کشور حدود 31 درصد در سال‌های گذشته بوده که در حال حاضر به 2 /25 درصد کاهش یافته است. در کشورهای پیشرفته این میزان حدود 15 درصد است که وزارت نیرو باید در زمینه کاهش این میزان آب بدون درآمد تا سطح 15 برنامه‌ریزی کند.

جیره‌بندی آب چاره کمبود آب و مدیریت آب شرب است یا این روش اجباری است؟

چنان‌که مردم مطابق الگوهای مصرف بهینه و در حد استانداردهای جهانی برای شرب که 140 لیتر در شبانه‌روز برای هر فرد است، مصرف کنند، من تصور می‌کنم که نیازی به جیره‌بندی نخواهد بود. در حالی که در ایران سرانه مصرف حدود 240 لیتر در شبانه‌روز برای هر فرد است و چنان‌که با همان الگوهای سابق مصرف آب صورت پذیرد، ناگزیر جیره‌بندی ضروری به نظر می‌رسد. جیره‌بندی در شرایطی انجام می‌پذیرد که امکان تامین آب شرب برای همه ساکنان شهر و در تمام ساعات شبانه‌روز وجود نداشته باشد. با اعمال مدیریت عرضه و تقاضا می‌توان این مشکل را در سال‌هایی که با کمبود آب مواجه هستیم مرتفع کرد. اصل اساسی در مدیریت پایدار سازگاری با کم‌آبی است.

 با توجه به کاهش بارش و ذخیره پشت سدها آیا راه دیگری غیر از جیره‌بندی برای کنترل مصرف وجود دارد؟

اگرچه بخش عمده آب شرب شهرها (حدود 65 درصد) از منابع زیرزمینی تامین می‌شود ولی در شهرها و کلانشهرهایی مانند اصفهان و بندرعباس که تامین آب از سدهای مخزنی صورت می‌گیرد و در سال جاری متاسفانه ذخیره این سدها تنها 11 تا 13 درصد حجم مخزن است، بدون تردید تامین آب شرب با مشکل مواجه خواهد شد. بنابراین رویکرد کاهش مصارف غیرضروری و در صورت نیاز جیره‌بندی آب ضروری خواهد بود.

 چرا شرکت‌هایی مثل آبفا از کنتورهای مجزا برای شناسایی مشترکان پرمصرف و افزایش تصاعدی قیمت استفاده نمی‌کنند؟

شرکت‌های آب و فاضلاب کشور اقداماتی در جهت تفکیک کنتورهای مجتمع‌ها انجام داده‌اند ولی کفایت لازم را ندارد. در خصوص محاسبه قیمت آب مصرفی برای مشترکان پرمصرف، مطابق تعرفه‌های موجود به‌صورت پلکانی عمل خواهد شد.

 آیا روش نصب یک کنتور برای تمامی مصرف‌کنندگان، راه شناسایی پرمصرف‌ها و برخورد با آنها را مختل نمی‌کند؟

بله، همین‌طور است. نصب یک کنتور برای مجتمع‌ها قطعاً کار شناسایی مشترکان پرمصرف را دشوار خواهد کرد و به همین لحاظ تفکیک کنتورها برای هر واحد مسکونی ضروری به نظر می‌رسد. اگرچه در این زمینه نباید اهمیت کارهای ترویجی و تبلیغی را نادیده گرفت.

 برای اصلاح الگوی مصرف شرب و مدیریت تقاضا و بهبود این وضعیت چه راهی وجود دارد و چه پیشنهادهایی مطرح می‌کنید؟

برای اصلاح الگوی مصرف شرب و مدیریت تقاضا و مصرف چهار سازوکار اصلی وجود دارد:

1 -روش‌های مهندسی مانند استفاده از سرشیرهای کم‌مصرف، فلاش تانک‌های استاندارد و...

2 -استفاده از سازوکارهای اقتصادی مانند تعرفه‌های پلکانی و تصاعدی، سازوکارهای تشویقی برای استفاده از تجهیزات کم‌مصرف و...

3 -سازوکارهای نهادی و قانونی که شامل تصویب قوانین تشویقی و تنبیهی، الزام به بازچرخانی و استفاده چندباره از آب و... می‌شود.

4 -ارتقای آگاهی عمومی و روش‌های تبلیغی و ترویجی در خصوص آموزش الگوی مصرف بهینه به شهروندان.

 راه مهار هدر‌رفت آب در لوله‌های انتقال آب چیست؟

راه مهار هدر‌رفت آب در لوله‌های انتقال به راهکارهای فنی مهندسی شامل نوسازی شبکه‌های آبرسانی و توزیع آب وابسته است که بسیار پرهزینه است. اگرچه این هدررفت در واقع هدر‌رفت واقعی نیست زیرا بخش قبل توجهی از آن به آب زیرزمینی برمی‌گردد. راه‌حل دیگر استفاده از سامانه‌های چندگانه است. به این معنی که شبکه آب شرب از بهداشت مجزا شود. به این منظور در کشورهای پیشرفته آب موجود در شبکه توزیع شهری فاقد کیفیت شرب بوده و فقط در سطح مناسب برای مصارف بهداشت تصفیه می‌شوند. در عین حال آب شرب نیز از طریق بسته‌بندی یا جایگاه‌های مخصوصی شبیه ایستگاه‌های پمپ‌بنزین توزیع می‌شود که با کارت‌های هوشمند قابل استفاده هستند. در ایران نمونه مشابه این سیستم در شهر قم وجود دارد.

 آب شرب کشور در چه وضعیتی است؟ چه شهرها یا چه مناطقی در ماه‌های پیش‌رو با مشکل مواجه می‌شوند؟

تعدادی از شهرهای کشور در حال حاضر از نظر تامین و مصرف آب سر به سر هستند و در تعدادی از شهرها هم شرایط به گونه‌ای است که در صورتی‌که در ماه‌های آتی بارش به میزان کافی اتفاق نیفتد، با کمبود جدی آب مواجه خواهند شد. از این شهرها می‌توان به اصفهان، بندرعباس، برخی شهرهای کرمان و سیستان و بلوچستان اشاره کرد (توضیح در جدول‌های 2 و 3).

 پیش‌بینی برای سال‌های آینده چطور است؟ آیا بارش‌های بهار توانسته کمبودهای شدید ماه‌های قبل سال آبی جاری را جبران کند؟

پیش‌بینی‌ها معمولاً در پایان سال آبی یعنی شهریورماه انجام می‌شود و از این‌رو هنوز زود است که وضعیت سال آینده را پیش‌بینی کنیم. بارش‌های بهاره تا حدودی وضعیت شدید خشکسالی امسال را جبران کرده‌اند. به‌طوری‌که از 50 درصد کاهش بارش نسبت به درازمدت در زمستان به حدود 35 درصد در بهار رسیده‌ایم. ولی همچنان نسبت به متوسط درازمدت در شرایط خشکسالی قرار داریم.

با وجود تمهیداتی که اندیشیده شده در برخی از کلانشهرها همچون شیراز، اصفهان، بوشهر، بندرعباس و کرمان در پیک تابستان دچار کمبود آب خواهیم شد.

پیشتر مدیرعامل شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور گفته تعداد شهرهای دارای تنش آبی ۲۹۸ شهر است. ولی احتمال جیره‌بندی در هیچ‌کدام از شهرهای کشور وجود ندارد و این مساله به هیچ عنوان در دستور کار وزارت نیرو قرار نگرفته و هدف این است که آب مورد نیاز تمام مردم حتی با کمترین فشار تامین شود.

برای رفع مشکلات شهرهای در معرض خطر کم‌آبی تصمیماتی گرفته شده است. در بخش‌هایی از استان خوزستان با کمبود آب مواجه هستیم که علت اصلی این مساله مربوط به افزایش مصرف آب ناشی از گرمای هوا می‌شود. بنا به این اظهارات در دولت یازدهم توجه جدی به موضوع تاسیس آب شرب پایدار در استان خوزستان صورت گرفت که بر همین اساس سه طرح جامع تبیین شد. مشکل عمده مربوط به شبکه توزیع می‌شود که برای این مساله نیز طرح‌های متعددی را در نظر گرفته‌ایم و بر اساس بخشنامه وزارت نیرو قرار شده مشکل آب، برق و فاضلاب استان خوزستان تا افق ۱۴۰۴ به طور کامل برطرف شود. در خصوص چالش‌های موجود در استان سیستان و بلوچستان باید گفت بر اساس مصوبات در نظر گرفته‌شده قرار است که بیش از هزار میلیارد تومان به بخش آب این استان اختصاص یابد که احتمالاً در جلسات آینده هیات دولت مصوب خواهد شد.

در مورد تهران نیز اطلاعاتی پیشتر منتشر شده است که نشان می‌دهد وضعیت پایتخت باید به صورت جدی مورد توجه باشد. بحران آب در بسیاری از شهرهای ایران به مرحله هشدار رسیده است. تهران با جمعیت 5 /8‌میلیونی، دو برابر مصرف سرانه آب را نسبت به استانداردهای جهانی دارد. با وجود اینکه ۷۰ درصد از ذخایر آبی شهر تهران از منابع سطحی تامین می‌شود اما در فصول گرم و سال‌های کم‌باران ۵۰ درصد آب این شهر از منابع زیرزمینی تامین می‌شود. این در حالی است که مصرف بیش ‌از اندازه منابع زیرزمینی و کم‌شده آب این ذخایر، خطر آلودگی این آب‌ها را افزایش می‌دهد. سهم سرانه آب در شهر تهران به ۳۵۰ مترمکعب در سال رسیده است و همین موضوع باعث شده تا کمبود آب آشامیدنی در این شهر از وضعیت بحران عبور کند (آخرین وضعیت سدها در جدول‌های 4 و 5).