اصلاح الگو به جای جیره‌بندی

تغییرات اقلیمی، تنش آبی، خشکسالی، واژه‌هایی آشنا در رسانه‌های جهان هستند. کشور عزیزمان ایران نیز از این قاعده مستثنی نبوده و همانند دیگر کشورهای واقع در کمربند خشکی تحت تاثیرات منفی موارد ذکرشده قرار گرفته است. این مشکلات بالقوه، این کشورها را در جهت دستیابی به اهداف توسعه‌ای خویش با چالش‌های بسیاری روبه‌رو می‌کند. 

در دهه‌های اخیر، کشورهای متعددی با بحران کمبود آب مواجه شده‌اند. تغییرات آب و هوایی، افزایش جمعیت، افزایش نیاز کارخانه‌ها و صنعت کشاورزی به آب از دلایل گسترش این بحران هستند. طبق پیش‌بینی‌های به‌عمل‌آمده، میزان تقاضا برای آب در 40 سال آینده، 50 درصد افزایش پیدا خواهد کرد و تا سال 2025؛ چهار میلیارد نفر در 52 کشور در جهان با مشکل کمبود آب مواجه خواهند شد. بنابراین لزوم یافتن روشی برای مقابله با بحران آب، امری واضح به نظر می‌رسد.

اگرچه یکی از شیوه‌های مدیریت منابع آب تاکید بر اخلاقیات و فرهنگ عمومی و ترغیب مردم به مصرف صحیح و حساب‌شده است اما معاون وزیر نیرو اخیراً از تلاش‌ها برای بی‌نیازی از جیره‌بندی آب در برخی از مناطق کشور که تنش‌ بیشتری را تجربه می‌کنند، خبر داده است. 

جیره‌بندی آب از جمله راهکارهایی است که در مواقع شدت بحران مورد استفاده قرار می‌گیرد. روشی که البته تبعات متعدد اجتماعی و اقتصادی دارد و پیش‌بینی چنین تبعاتی از ضروریات چنین برنامه‌ریزی‌هایی است. بنابراین آنچه در به‌کارگیری چنین روش‌هایی مهم و مورد تاکید است، میزان کارایی و پاسخگویی به نیازهای ضروری مصرف‌کنندگان شهرها و روستاهاست که باید در دستور کار قرار بگیرد. 

با این همه نیاز کشور به مدیریت بهینه آب با توجه به مخاطرات کم‌آبی و تلاش برای نرسیدن به مرحله جیره‌بندی اولویت اصلی است.

دسترسی به آب سالم و بهداشت آبی از موارد مهمی است که مردم کشورها در جهت نیل به اهداف بنیادی و توسعه همه‌جانبه به آن نیاز مبرم دارند. ایران نیز از این مهم مستثنی نبوده و با توجه به رشد جمعیت در ۴۰ سال اخیر از 35 میلیون نفر به ۸۰ میلیون نفر، دولت‌ها در ایران رسیدگی به نیازهای اساسی مردم در تمامی مناطق شهری و روستایی را مورد عنایت ویژه‌ای قرار داده‌اند. به طوری که توانسته‌اند اکثر مناطق کشور را از نعمت آب سالم و لوله‌کشی برخوردار کنند. طبق آخرین آمار تمامی شهرهای ایران از آب شرب سالم برخوردار هستند. 

این مهم در مناطق روستایی نیز به رقم بسیار شاخص بیش از ۹۲ درصد رسیده است. اما شرایط حال حاضر در کنار استناد به آمار و ارقام مرتبط با متوسط بارندگی در سال‌های آبی گذشته و میزان برداشت از سفره‌های آبی زیرزمینی در کنار مصارف بالای آب و سرانه مصرف در بخش‌های مختلف، عزم جدی در راستای فائق آمدن بر چالش‌های موجود به‌خصوص در سال آبی جاری، به‌رغم بارش‌های مناسب سه ماه اخیر، در تمامی جنبه‌ها می‌طلبد. هنگام پدیدار شدن مشکلات گزینه‌های متعددی در جهت رفع آنها در جهان به کار بسته می‌شود. لازم به ذکر است این گزینه‌ها ابتدا باید در کوتاه‌مدت اثربخشی خود را بالاخص در بخش آب شرب به نمایش گذارد و بعد به راهکاری پایدار و بلندمدت منتج شود. شاید اولین گزینه و علاج آنی که به ذهن تمامی متولیان آبی در تمامی سطوح بین‌المللی خطور می‌کند، بحث جیره‌بندی آب باشد. نمونه‌های بین‌المللی فراوانی در حافظه تاریخ ذکر شده است. اما آخرین نمونه شاخص جیره‌بندی را می‌توان در شهر کیپ‌تاون کشور آفریقای جنوبی یافت. دومین شهر پرجمعیت آفریقای جنوبی که با دارا بودن موقعیت جغرافیایی یگانه و قرارگیری در خط ساحلی اقیانوسی به دلیل عدم کارایی و بهره‌وری در مصرف سرانه آب و همچنین فرونشست زیاد سطح تراز سفره‌های آب زیرزمینی طعم جیره‌بندی آب را از اوایل سال ۲۰۱۷ میلادی چشیده است. اما سوال اساسی در اینجاست که آیا جیره‌بندی آب راهکاری موثر و دائمی در جهت گذر از چالش‌ها و تنش‌های آبی است؟ مطمئناً اگر به دنبال راهکاری پایدار با اثربخشی بلندمدت در جهت مسیر توسعه همه‌جانبه کشور می‌گردیم، جواب این سوال منفی است.

 جیره‌بندی تنها مرهمی است سطحی بر عمق تنشی آبی که کشور ما تنها تک‌قطعه‌ای از پازل جهانی با تم تغییرات اقلیمی است. البته برداشت‌های بی‌رویه از منابع آبی در کنار کامل اجرایی نشدن برنامه‌های مدون و دقیق موجود نیز رنگ و جلای ویژه‌ای به آن داده است. اما تجربه اجرایی شدن جیره‌بندی و عدم حصول نتیجه مورد نظر در سطوح بین‌المللی و همچنین به صورت موردی در داخل، گواه ناکارآمدی این راهکار در درازمدت است.

نیاکان ما با تکیه بر پشتوانه غنی فرهنگی و اجتماعی ایرانی-اسلامی خود، با اقلیم غالباً کم‌بارش طی قرون متمادی همزیستی بسیار پایدار و رو به رشدی داشته‌اند. 

آنها توانسته بودند با مدیریت کارآمد منابع آبی در کنار ایجاد همخوانی الگوی مصرف، با تمامی این کمبودها به بهترین و موثرترین شیوه کنار آیند. ولی تنش‌های آبی موجود در کنار میزان بالای سرانه مصرف بیانگر این موضوع است که نه جیره‌بندی و نه هیچ راهکار لحظه‌ای دیگری کارایی کافی را در درازمدت ندارد.

با توجه به موارد ذکرشده تغییر و اصلاح الگوی مصرف آب جامع‌ترین و کاراترین راهکار است. الگوی مصرف و اصلاح و تغییر آن با توجه به مقتضیات زمان در تمامی عرصه‌ها از مواردی است که در بیانات مقام معظم رهبری نیز به کرات به آن اشاره شده است. اما تغییر و اصلاح الگوی مصرف آب نیازمند عزم همه‌جانبه ملی در تمامی سطوح متولیان و مردم است. برنامه‌ریزی دقیق و منطقی با در نظرگیری شرایط حال و آینده تنش آبی در کنار نیازسنجی آبی در تمامی بخش‌ها و اولویت‌بندی توسعه‌ای اولین گام در این راستاست. 

لازمه کاربردی کردن این برنامه تنها در یک حوزه می‌گنجد و آن ظرفیت‌سازی و فرهنگ‌سازی عمومی در حوزه آب است. ظرفیت‌سازی با تکیه بر آموزه‌های اسلامی، علمی و به‌روز در کنار شاخص‌های بارز فرهنگی ایرانی اثربخشی پایدار این حوزه را تضمین می‌کند. این موارد همگی مبتنی بر آموزش چه در سطح متولیان آبی و چه در سطح جامعه است.

همان‌طور که ذکر شد، آموزش به عنوان اصلی‌ترین رکن ارتقای فرهنگ در تمامی سطوح اقشار جامعه نقش بسزایی در نهادینه‌سازی اصلاح الگوی مصرف آب در جهت دستیابی به اهداف متعالی کشور ایفا می‌کند. این نقش در سال‌های گذشته با پیشرفت تکنولوژی و توسعه جوامع به طور گسترده در تمامی سطوح بالاخص از سوی کشورهای پیشرفته مورد استفاده قرار گرفته است. آموزش در تمامی سطوح مرتبط با آب به عنوان سرمایه اصلی بشر، در تمامی کشورها از جانب جوامع بین‌المللی و ملی برای کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه با توجه به شرایط مذهبی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سبک زندگی در تمام سطوح به کار گرفته شده و این راهکار نتیجه خود را در سطح بین‌المللی به نحو احسن نمایان کرده است.

با توجه به الگوی مصرف فعلی آب و همچنین با توجه به محدودیت‌های ذکرشده جیره‌بندی مفید به فایده در این برهه زمانی و مکانی نبوده و بهره‌وری مورد نظر را محقق نخواهد کرد و تنها به عنوان راهکاری گذراست. با توجه به موارد ذکرشده و همچنین مصادیق بارز بین‌المللی در کنار تاریخچه کهن ایرانیان در مدیریت الگوی مصرف، این بدان معناست که شاخص‌ترین راهکار مواجهه با تنش آبی موجود ظرفیت‌سازی و فرهنگ‌سازی در راستای اصلاح و تغییر الگوی مصرف و آموزش همه‌جانبه فراگیر مبتنی بر جایگاه والای آب چه از منظر دینی و فرهنگی و چه از منظر توسعه‌ای در ایران است.