ایرانیان «کم‌غذا» شدند

در سال 1371 هر خانوار شهری ایرانی به طور متوسط سالانه 95 کیلوگرم «گوشت قرمز» مصرف می‌کرد، رقمی که در سال 1392 به 40 کیلوگرم رسید. این موضوع را گزارش جدید بودجه خانوار بانک مرکزی نشان می‌دهد.

بر اساس این آمارها، در این دوره زمانی 22ساله، تغییرات قابل توجهی در نوع مواد غذایی مصرفی خانوارهای کشور رخ داده است. اما موضوعی که معمولاً در این آمارها به آن توجه نمی‌شود این است که طی این سال‌ها، «بعد خانوار» که متوسط تعداد اعضای خانواده را نشان می‌دهد نیز کاهش یافته است. بعد خانوارهای شهری ایرانی در سال 1371 معادل 93/4 نفر بود و پس از طی یک دوره عمدتاً کاهشی، در سال گذشته به 47/3 نفر رسید. در نتیجه، قاعدتاً انتظار می‌رود با کاهش حدوداً 30‌درصدی تعداد اعضای خانواده‌های شهری طی این دوره، از میزان مصرف غذایی خانوارها کاسته شود. به همین دلیل، در این گزارش آمارها بر اساس «سرانه» ارائه می‌شود که از تقسیم مصرف غذایی خانوارها در سال‌های مختلف بر بعد آنها به دست آمده است. با این حال، حتی با لحاظ کردن بعد خانوار نیز، ملاحظه می‌شود که روندهای قابل توجهی در مصرف افراد خانوارها از مواد غذایی مختلف وجود داشته است. به عنوان مثال، با استفاده از این اطلاعات، هر شهروند ایرانی در سال 1371 به طور متوسط در سال بیش از 19 کیلوگرم گوشت قرمز مصرف می‌کرد. این رقم در سال گذشته کمتر از 12 کیلوگرم بوده است. همزمان، سرانه مصرف سالانه «گوشت پرندگان» توسط شهروندان کشور، از حدود 12 کیلوگرم به حدود 25 کیلوگرم افزایش یافته است. موضوعی که بیانگر نوعی جایگزینی در مصرف مواد پروتئینی است که احتمالاً، تحت تاثیر شرایط درآمدی افراد و قیمت‌های این اقلام، ایجاد شده است. در کل هم، در صورتی که به صورت ساده جمع مصرف سرانه مواد غذایی مندرج در فهرست محاسبه شود (بدون احتساب نان)، ملاحظه می‌شود که هر شهروند ایرانی در سال 1371 به میزان 177 کیلوگرم، در سال 1376 به میزان 172 کیلوگرم، در سال 1384 به میزان 200 کیلوگرم و در سال 1392 به میزان 177 کیلوگرم غذا (برنج، انواع گوشت، لبنیات، تخم‌مرغ، روغن نباتی و قندوشکر) مصرف کرده است. به عبارت دیگر طی هشت سال اخیر، حدود 12 درصد از مصرف غذا بین ایرانیان کاسته شده است!

علاوه بر این، یکی از نکات قابل توجه در بررسی آمارهای مصرف غذایی شهروندان کشور، این موضوع است که طی دو دهه گذشته، مصرف اقلامی مثل «برنج» و «نان» نیز با کاهش قابل ملاحظه‌ای روبه‌رو بوده است. به طوری که سرانه مصرف سالانه برنج توسط شهروندان کشور، از حدود 42 کیلوگرم به حدود 34 کیلوگرم رسیده و سرانه مصرف نان نیز از حدود 144 کیلوگرم به حدود 101 کیلوگرم کاسته شده است. این موضوع می‌تواند بیانگر این باشد که رژیم غذایی ایرانیان که به طور سنتی عناصری مثل «برنج» و «نان» در آن پررنگ بود، در حال تغییر بوده و نوعی چرخش در ذائقه غذایی شهروندان کشور ایجاد شده است.

گذشته از تغییرات صورت‌گرفته در این اقلام که احتمالاً تحت تاثیر عوامل «فرهنگی» صورت گرفته، به نظر می‌رسد در مصرف برخی از دیگر مواد غذایی، عوامل «اقتصادی» نیز دخیل بوده است. به عنوان مثال، پس از اجرای هدفمندی یارانه‌ها در سال 1389، مصرف شیر توسط خانوارها در کشور کاهش قابل توجهی یافته و از 234 کیلوگرم در سال 1389 (مصرف متوسط سالانه خانوارهای شهری) به 166 کیلوگرم در سال بعد از آن و 134 کیلوگرم در سال 1391 نزول یافته و تقریباً نصف شده است. موضوعی که به نظر می‌رسد کاهش درآمدهای خانوارها با رکود این سال‌ها و شوک قیمتی لبنیات با اجرای هدفمندی، عامل مهمی در وقوع آن بوده است.

این موضوع به طور ویژه طی دوره هشت‌ساله اخیر، بیشتر قابل ردیابی است. به عنوان مثال، مصرف سرانه گوشت در کشور (گوشت دام، پرندگان، حیوانات دریایی و فرآورده‌های آنها) از حدود 35 کیلوگرم در سال 1371 به حدود 41 کیلوگرم در سال 1384 و 46 کیلوگرم در سال 1386 افزایش یافت، اما در ادامه وارد مسیر نزولی شد تا در سال گذشته مجدداً به رقمی کمتر از 41 کیلوگرم بازگردد. همین موضوع در خصوص سرانه مصرف «لبنیات» (شیر، ماست و پنیر) نیز قابل مشاهده است. سرانه مصرف لبنیات توسط شهروندان کشور در سال 1371 حدود 64 کیلوگرم بود که در سال 1384 به 81 و در سال 1389 به حدود 87 کیلوگرم رسید. اما سپس با کاهش شدید و مداومی روبه‌رو شد تا در سال گذشته، رقم 70 کیلوگرمی برای آن ثبت شود.

سیگار و سیاست

در گزارش بودجه خانوار، آمار مصرف «سیگار» نیز توسط خانوارهای شهری کشور در سال‌های مختلف مشخص شده است. این آمارها به طور کلی از کاهش مصرف سیگار در 22 سال اخیر خبر می‌دهد. اما یکی از نکات قابل توجه در این آمارها این است که به نظر می‌رسد در سال‌های مصادف با تغییر دولت‌ها و سال‌هایی که به نظر می‌رسد سیاست در آنها پررنگ‌تر بوده، مصرف سیگار بین ایرانیان افزایش یافته است. به عبارت دیگر، با وجود اینکه از سال 1372 تاکنون در مجموع مصرف سیگار کاهشی بوده، ولی در برخی از سال‌ها این مصرف دچار افزایش‌های مقطعی شده است (این اطلاعات با استفاده از آمار مصرف «سیگارهای ایرانی» استخراج شده است).

به عنوان مثال، رشد مصرف سیگار از سال 1372 تا 1375 منفی بوده و موجب شده مصرف متوسط خانوارهای شهری، از 982 نخ در سال 1371 به 739 نخ در سال 1377 برسد. اما از سال 1377 تا 1379، مصرف افزایش یافته و رشد آن مثبت شده است. مجدداً، پس از سال 1380 نیز مصرف سیگار برای دو سال در سال‌های 1381 و 1382 با افزایش مواجه شده است. در ادامه، مصرف در سال‌های بعد با رشد منفی مواجه بوده و فقط در سال 1388 به صورت مقطعی 9 درصد افزایش یافته است.