جدال قدیم و جدید!

آمارها نشان می‌دهد طی دو دهه گذشته، تغییرات قابل توجهی در «لوازم زندگی» خانوارهای ایرانی به وقوع پیوسته است. بر اساس اطلاعاتی که بانک مرکزی در سال‌های گذشته در گزارش‌های «بررسی بودجه خانوارهای شهری» منتشر کرده است، از سال 1371 تا 1392، لوازمی مثل «دوچرخه»، «چرخ‌خیاطی» و «رادیو» به تدریج از خانه‌های شهروندان ایرانی خارج شده و لوازمی مثل «اتومبیل شخصی»، «رایانه»، «ماشین لباسشویی»، «جاروبرقی» و «تلفن همراه» نقش پررنگ‌تری را در تامین نیازهای افراد بر عهده گرفته‌اند.

با استفاده از این آمارها می‌توان دریافت که در هر سال، چند درصد از خانوارهای شهری از هر یک از انواع اثاثیه زندگی استفاده کرده‌اند. با گذشت زمان لوازم جدیدتر وارد پرسشنامه لوازم زندگی شده است. به طوری که در سال 1371، تنها مواردی شامل «اتومبیل شخصی»، «موتورسیکلت»، «دوچرخه»، «چرخ‌خیاطی»، «تلویزیون»، «ویدئو»، «یخچال»، «فریزر و یخچال‌فریزر»، «اجاق‌گاز»، «جاروبرقی» و «ماشین لباسشویی» در این فهرست قرار داشتند. اما از سال 1376 دو کالای جدید یعنی «رایانه» و «انواع پنکه»، از سال 1377 «رادیو» و «رادیو ضبط و ضبط»، از سال 1380 «تلفن همراه» و از سال 1384 «رایانه» وارد فهرست آمارگیری‌ها شدند.

همزمان در این سال‌ها، خانوارهای شهری ایرانی به تدریج برخی از لوازم را کنار گذاشتند و به سمت استفاده از لوازم جدیدتر حرکت کردند. برخی از کالاها هم سهم و نقش غالبی در زندگی و خانه اکثر شهروندان بر عهده گرفتند.

چگونه دوچرخه و رادیو جای خود را به اتومبیل و رایانه دادند؟

در حال حاضر در آمارگیری‌های لوازم زندگی، 17 کالا وجود دارد. از بین این کالاها، سه مورد آن یعنی «اتومبیل شخصی»، «موتورسیکلت» و «دوچرخه» را می‌توان وسایل حمل‌ونقل شخصی (غیرعمومی) دانست. بر اساس آمارها، در سال 1371 کمتر از یک‌پنجم خانوارهای شهری ایران از این وسایل استفاده می‌کردند (1/17 درصد اتومبیل شخصی، 14 درصد موتورسیکلت و 17 درصد دوچرخه). اما به مرور زمان، خانوارهای بیشتری به سمت داشتن و استفاده از اتومبیل شخصی حرکت کردند. البته تا سال 1377، سهم خانوارهای استفاده‌کننده از اتومبیل شخصی تغییری نکرد و همان 1/17 درصد بود. اما از این سال، این نسبت دستخوش تغییر شد. به طوری که تا پایان سال 1384 رقم آن به 8/28 درصد رسید. در سال‌های بعد نیز روند صعودی آن شدت بیشتری گرفت، به طوری که در سال گذشته، 4/44 درصد از خانوارهای شهری کشور از اتومبیل شخصی استفاده می‌کردند. طی این 22 سال، اندکی بر سهم خانوارهای استفاده‌کننده از موتورسیکلت اضافه شد. اما به نظر می‌رسد روند آن پس از مدتی متوقف و معکوس شده است. روند صعودی نسبت خانواده‌های استفاده‌کننده از موتورسیکلت از سال 1371 تا 1387 (با رسیدن سهم آنها از 14 درصد به 6/19 درصد) ادامه داشت، اما در پنج سال گذشته این روند کاهشی شده تا سهم خانوارهای دارای موتورسیکلت در نهایت به 8/17 درصد برسد.

این موضوع در خصوص خانوارهای استفاده‌کننده از دوچرخه با شدت بیشتری در جریان بوده است. به طوری که آمارها نشان می‌دهد نسبت آنها از 17 درصد کل خانوارها در سال‌های نخست به تدریج افزایش یافت تا پس از یک دهه در سال 1381 به 1/24 درصد برسد. اما در 11 سال گذشته این نسبت نیز نزولی شد تا اینکه در سال گذشته، تنها 7/13 درصد از خانوارها (تقریباً از هر هفت خانوار، یکی از آنها) از دوچرخه استفاده می‌کردند.

سیطره رایانه و موبایل

به جز سه گروه گفته‌شده، از کل 17 کالای مورد بررسی در سبد «لوازم زندگی خانوارها»، هفت مورد از آنها را نیز می‌توان به نوعی وسایل دیجیتالی (صوتی و تصویری، کامپیوتری و ارتباطی) به شمار آورد که شامل «رادیو»، «رادیو ضبط و ضبط»، «تلویزیون»، «ویدئو»، «رایانه»، «دوربین فیلمبرداری» و «تلفن همراه» می‌شود. آمارها نشان می‌دهد با وجود اینکه در ابتدای این دوره تقریباً 20ساله هم نزدیک به 95 درصد خانوارها از تلویزیون استفاده می‌کردند، اما به تدریج این وسیله بر زندگی و خانه شهروندان سیطره بیشتری یافت تا در حال حاضر، در بیش از 99 درصد خانه‌های شهری کشور حضور داشته باشد. این روند، همزمان با رخت بربستن ضبط و رادیو از زندگی شهروندان بوده است. به عنوان مثال، سهم خانوارهای استفاده‌کننده از «رادیو» از حدود 25 درصد به 13 درصد کاهش یافته و «رادیو ضبط و ضبط» نیز که در سال‌های میانی دهه 70 با اندکی اقبال بیشتر مواجه شد، از سال 1387 به بعد به ناگهان مقبولیت خود را شدیداً از دست داد تا سهم تقریباً 70‌درصدی خانوارهای استفاده‌کننده از آن در سال 1386، طی شش سال و در سال گذشته به حدود 30 درصد برسد. این سهم در سال 1390 حدود 45 درصد و در سال 1391 حدود 38 درصد بود. موضوعی که می‌توان آن را به عنوان نشانه‌ای از انقراض نسل هواداران رادیو و ضبط در سال‌های نزدیک پیش رو دانست. با وجود اینکه در سال‌های نخست این دوره 20ساله، به نظر می‌رسید قرار است «ویدئو» جایگزین این ابزارهای رسانه‌ای و سرگرمی قدیمی شود، اما اقبال به ویدئو نیز تا سال 1390 ادامه داشت. سهم خانوارهای استفاده‌کننده ویدئو از حدود پنج درصد در سال 1371 به حدود 61 درصد در سال 1390 رسید. اما به نظر می‌رسد دهه 90، دوره خداحافظی با این ابزار حالا دیگر از مد‌افتاده، باشد که قافیه را به رایانه‌ها و تلفن‌های همراه و همه‌کاره کنونی، باخته است. در سال 1371 تنها در 5/1 درصد از خانه‌های شهروندان ایرانی «رایانه» وجود داشت، در حالی که این نسبت در سال گذشته معادل 47 درصد بوده است. روند مشابه اما بسیار شبیه‌تر در بین خانواده‌های استفاده‌کننده از موبایل مشاهده می‌شود که میزان آنها از حدود پنج درصد در سال 1380، به 95 درصد در سال گذشته رسیده است و همچنان در مسیر افزایشی قرار دارد.

«اتوماسیون» لوازم‌خانگی

در نهایت هفت مورد از کالاهای مورد بررسی از سوی بانک مرکزی را می‌توان لوازم «واقعاً» خانگی نامید که شامل «چرخ‌خیاطی»، «یخچال»، «فریزر و یخچال‌فریزر»، «انواع پنکه»، «اجاق‌گاز»، «جاروبرقی» و «ماشین لباسشویی» می‌شود. در بین این اقلام، چرخ‌خیاطی، یخچال و پنکه با کاهش درصد مصرف‌کنندگان خود طی این سال‌ها مواجه شدند. به طوری که سهم خانوارهای شهری دارای چرخ‌خیاطی از حدود 77 درصد به حدود 58 درصد کاهش یافت، استفاده از یخچال از حدود 90 درصد به حدود 50 درصد رسید (با جایگزینی یخچال‌فریزرها) و سهم 60‌درصدی خانوارهای استفاده‌کننده از «پنکه» در سال 1376 نیز با گذشت 16 سال به 51 درصد کاهش یافت (به نظر می‌رسد دیگر وسایل سرمایشی وارد این دسته از خانه‌های شهری شدند که البته هنوز وارد آمارگیری‌ها نشده‌اند).

با این حال، «جاروبرقی» و «ماشین لباسشویی» جایگزین لوازم پیچیده خاصی نشدند و به عنوان پدیده‌هایی جدید در بین ابزارهای مورد استفاده خانوارهای شهری خود را مطرح کردند: در سال 1371، سهم خانوارهای استفاده‌کننده از این دو کالا به ترتیب حدود 40 درصد و 50 درصد بود، حال آنکه در سال گذشته، 92 درصد از خانوارهای شهری دارای جاروبرقی و بیش از 84 درصد از آنها هم دارای ماشین لباسشویی بوده‌اند. موضوعی که نشان می‌دهد کارهای معمول در خانه‌ها، بیش از پیش به سمت لوازم برقی و «اتوماتیک» حرکت کرد. همزمان با این روندها، «اجاق‌گاز» هم جاپای خود را در خانه‌ها محکم‌تر کرد تا نسبت 92‌درصدی استفاده‌کنندگان از آن در سال 1371 به بالای 99 درصد در سال گذشته برسد.