تصورات اغراق‌آمیز

اردشیر اروجی/مدیرکل سابق دفتر آمار و برنامه‌ریزی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری

سفرهای زائران ایرانی به عربستان سعودی به طور کلی شامل دو نوع سفر است: «عمره مفرده» که در ماه‌های مختلف سال انجام می‌شود و «حج تمتع» که منحصر به ماه‌ قمری ذی‌الحجه است و یک ‌بار در سال صورت می‌گیرد. عربستان سعودی برای هر دو این سفرها به هر کشور اسلامی سهمیه‌ای خاص اختصاص می‌دهد، اما گردش مالی و هزینه‌های هر یک از این سفرها به دلیل تفاوت‌های عمده‌ای که دارند باید به طور جداگانه مورد بررسی قرار گیرد.

عمره مفرده
در سال‌های اخیر سهمیه ایران در عمره مفرده بین 800 تا 900 هزار زائر در سال متغیر بوده است. کاهش سهمیه در برخی سال‌ها به دلیل انجام فعالیت‌های عمرانی در حرمین شریفین اتفاق می‌افتد و رشد سهمیه در اغلب موارد تحت تاثیر دوره‌هایی از روابط حسنه میان دو کشور صورت می‌گیرد و در بعضی سال‌ها سهمیه ایران را به نزدیک یک ‌میلیون نفر رسانده است. اما به طور متوسط می‌توان از سهمیه 850 هزار‌نفری زائران ایرانی برای عمره مفرده سخن گفت؛ رقمی که طی سال گذشته نیز اتفاق افتاد و عملی شد.
از سوی دیگر، هزینه رسمی سفر عمره در ماه‌های مختلف سال و با توجه به نوع پرواز و نوع هتل‌های محل اقامت زائران بین 9 /1 میلیون تومان تا 9 /3 میلیون تومان متغیر است (البته در بازار آزاد قیمت فیش‌های حج عمره تقریباً دو برابر این ارقام است). اگر میانگین هزینه هر سفر عمره را 9 /2 میلیون تومان در نظر بگیریم، با فرض تشرف 850 هزار زائر در طول یک سال، مجموع هزینه‌ای که حجاج ایرانی سالانه برای سفرهای عمره مفرده پرداخت می‌کنند، به دو هزار و 465 میلیارد تومان می‌رسد. در عین حال، اگر بودجه متوسط هر زائر برای خرید سوغات را معادل یک میلیون تومان در نظر بگیریم، 850 هزار زائر ایرانی مجموعاً 850 میلیارد تومان صرف خرید سوغات می‌کنند. با تجمیع این دو رقم می‌توان نتیجه گرفت که عمره‌گزاران ایرانی در سال سه هزار و 315 میلیارد تومان برای سفرهای خود هزینه می‌کنند. اگر قیمت دلار را سه هزار تومان (میانگین قیمت بازار آزاد و قیمت رسمی بانک مرکزی) در نظر بگیریم، سه هزار و 315 میلیارد تومان مورد اشاره معادل 1 /1 میلیارد دلار خواهد بود.

حج تمتع
عربستان سعودی در تعیین سهمیه کشورهای مختلف برای حج تمتع به ازای هر هزار نفر جمعیت، یک حاجی در نظر می‌گیرد. بنابراین چنانچه جمعیت ایران را 75 میلیون در نظر بگیریم، سالانه 75 هزار ایرانی می‌توانند به حج تمتع مشرف شوند. این سهمیه نیز البته در برخی سال‌ها بین 60 تا 100 هزار نفر در نوسان بوده است، اما می‌توان متوسط آن را همان رقم 75 هزار نفر در نظر گرفت. هزینه رسمی سفر حج تمتع برای هر زائر ایرانی بین 2 /8 تا 2 /10 میلیون تومان است (که در بازار آزاد تا دو برابر این ارقام نیز قیمت‌گذاری می‌شود) و می‌توان میانگین آن را 2 /9 میلیون تومان در نظر گرفت. با این محاسبات، مجموع هزینه سفر حج تمتع ایرانیان در هر سال به 690 میلیارد تومان می‌رسد. از آنجا که حجاج در سفر تمتع معمولاً سوغات بیشتری خریداری می‌کنند، می‌توان متوسط خرید سوغات را دو میلیون تومان در نظر گرفت که برای 75 هزار نفر مورد اشاره، در مجموع معادل 150 میلیارد تومان خواهد بود. حاصل جمع این دو رقم به‌طور کلی به 840 میلیارد تومان می‌رسد که مجموع هزینه‌ای است که حجاج ایرانی هر سال برای سفرهای تمتع پرداخت می‌کنند. این رقم را نیز با محاسبه دلار سه هزار تومانی می‌توان معادل 280 میلیون دلار دانست.



با در نظر گرفتن مجموع هزینه سفرهای عمره مفرده و حج تمتع ایرانیان در طول سال، به رقم چهار هزار و 155 میلیارد تومان یا حدود 4 /1 میلیارد دلار می‌رسیم. نباید فراموش کرد که بخشی از منافع مالی سفر حجاج ایرانی به جیب دست‌اندرکاران داخلی این سفرها (همچون مدیران کاروان‌ها یا شرکت‌های حمل‌ونقل زمینی و هوایی داخلی و...) می‌رود و همه این رقم نصیب سعودی‌ها نمی‌شود. اما در بهترین حالت می‌توان سقف کمکی را که ایرانیان در طول سال به اقتصاد عربستان می‌کنند، معادل 4 /1 میلیارد دلار دانست. این در حالی است که اقتصاد عربستان، یک اقتصاد نفتی است و در سال‌های اخیر -بسته به قیمت جهانی نفت- سالانه بین 170 تا 280 میلیارد دلار درآمد نفتی داشته است. بدیهی است رقم 4 /1 میلیارد دلار در مقایسه با این درآمد عظیم نفتی عدد قابل توجهی نیست (بین 5 /0 تا 8 /0 درصد از کل درآمد نفتی عربستان).
با توجه به اینکه این ارقام در مقیاس درآمدهای ملی عربستان سعودی عدد قابل توجهی نیست، می‌توان انتظار داشت که آثار اقتصادی تحریم حج نگرانی خاصی برای سعودی‌ها ایجاد نکند. در شرایط کنونی که در بسیاری از کشورهای اسلامی، تقاضا برای هر دو نوع سفر عمره مفرده و تمتع بسیار بالاست و در صورت انصراف ایران از سهمیه خود، شهروندان آن کشورها بلافاصله جایگزین حجاج ایرانی می‌شوند، تحریم حج عمره یا تمتع از سوی ایران هیچ اثر اقتصادی معناداری روی صنعت گردشگری عربستان نخواهد داشت و ما را به مقصود مورد نظر رهنمون نمی‌سازد.
از سوی دیگر، باید توجه داشت که سالانه حدود هفت میلیون ایرانی به گردشگری خارجی می‌روند که سهمی حدود یک‌میلیون نفر از آن به حج اختصاص دارد و حدود دو میلیون نفر برای زیارت عتبات عالیات به عراق سفر می‌کنند. در سال‌های قبل از جنگ سوریه حدود یک‌میلیون نفر نیز برای زیارت به سوریه می‌رفتند و در نتیجه می‌توان گفت نیمی از گردشگری خارجی ایران به گردشگری زیارتی اختصاص دارد. اگر برای هر گردشگر ایرانی، هزینه‌ای هزار‌دلاری در نظر بگیریم، کل هزینه گردشگری ایرانیان در سال به هفت میلیارد دلار می‌رسد که سهم 4 /1 میلیارد‌دلاری هزینه‌های سفرهای حج نزدیک به 20 درصد آن را تشکیل می‌دهد. بنابر‌این به نظر می‌رسد مجموع هزینه‌های ایرانیان در سفرهای حج، سهم آن‌چنان بزرگی در اقتصاد 370 میلیارد‌دلاری ایران هم ندارد و ادعاهایی که از سوی برخی نمایندگان مجلس مطرح شده است، مبنی بر اینکه هزینه سفر حجاج ایرانی معادل بودجه عمرانی یک سال کشور است، از سر کم‌اطلاعی مطرح می‌شود. چرا که به عنوان مثال در سال گذشته میزان تخصیص بودجه عمرانی دست‌کم 26 هزار میلیارد تومان بوده است که فاصله بسیار زیادی با ارقام هزینه حج دارد.
با در نظر گرفتن مجموعه این نکات می‌توان نتیجه گرفت که مهم‌ترین نتیجه تحریم عمره از سوی ایران، نه ضربه به اقتصاد عربستان، بلکه از دست‌ رفتن فرصت استفاده مردم ایران از این ظرفیت فرهنگی و مذهبی است. بهتر است به ‌جای تمرکز بر چنین ایده‌هایی، از طریق سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و وزارت امور خارجه، دست به پیگیرد قانونی رفتارهای نامناسب دولت سعودی در مجامع بین‌المللی زد تا آبروی این کشور در جامعه جهانی در معرض تهدید قرار بگیرد و این دولت را به تجدید نظر در رویکردها وادار کند.
بر اساس ضوابط سازمان گردشگری جهانی (UNWTO= United Nations World Tourism Organization) همه کشورهای عضو این سازمان متعهد به رعایت «کد اخلاق جهانگردی» هستند و موظف‌اند به اعتقادات گردشگران احترام بگذارند و همه اصول اخلاقی را در قبال گردشگران به موقع اجرا بگذارند. بنابر این سازمان میراث فرهنگی و گردشگری باید با همکاری دستگاه دیپلماسی، در مجامع بین‌المللی با قدرت نسبت به رفتارهای ناشایست عربستان اعتراض کند تا دولت سعودی با واکنش این سازمان‌ها مواجه شود. از این طریق می‌توان دولت سعودی را به سمت رفتار مناسب‌تر با حجاج ایرانی مجبور کرد؛ چرا که با واکنش سازمان‌های بین‌المللی، عربستان نگران از دست دادن بخش به مراتب بزرگ‌تری از متقاضیان حج و درآمدهای مالی حاصل از آن خواهد بود. نه اینکه از طریق عقب‌نشینی از سهمیه حج عمره یا حج تمتع، حق مردم ایران را برای تشرف به حرمین شریفین مورد اغماض قرار دهیم.