تحریم یا خود‌تحریمی؟

تحریم‌های تحمیل‌شده بر اقتصاد ایران در سه لایه تقسیم‌بندی شده است. اولین لایه به تحریم‌های سازمان ملل برمی‌گردد. دامنه دربر‌گیری این نوع تحریم شامل کالاهایی است که مصرف دوگانه دارند یا به طور مستقیم در انرژی هسته‌ای به کار برده می‌شوند. لایه دیگر تحریم‌های یکجانبه آمریکاست که عمدتاً مربوط به تحریم نفت، حمل‌ونقل و بانک‌ها بوده و گستردگی بیشتری دارد. در این بین نیز لایه تحریم‌های اتحادیه اروپا قرار دارد که به طور مستقل در مورد برخی کالاها و خدمات اعمال شده است. در ماه‌های اخیر اعلام شده است که چند بانک بزرگ ایرانی از لیست تحریم‌های اروپا خارج شده‌اند و به تازگی نیز مدیرعامل شرکت کشتیرانی ایران از لغو تحریم‌های چند شرکت دیگر در بخش تحریم‌های لایه میانی خبر داده است. به‌رغم اینکه لغو این تحریم‌ها به خواست اتحادیه اروپا نبوده است بلکه از طریق حقوقی با اقامه دعوی شرکت‌های ایرانی در دادگاه‌های اروپایی حکم به ابطال برخی از این تحریم‌ها داده شده است اما نمی‌توان اثرات مثبت این اقدامات را انکار کرد. هرچند تا زمان قطعی شدن این حکم حداقل حدود دو تا سه ماه طول می‌کشید چرا که امکان درخواست تجدید نظر در این حکم از سوی اتحادیه اروپا وجود دارد. اما به نظر می‌رسد مشکلی از این نظر وجود ندارد. با لازم‌الاجرا شدن می‌توانیم شاهد اتفاقات مثبت البته محدود در این عرصه باشیم.

تاثیر غیرمستقیم بر قیمت تمام‌شده کالاها
لغو تحریم‌های کشتیرانی در اروپا باعث خواهد شد روند صادرات و واردات تا حدودی تسهیل شود. چرا که دیگر کالاها از طریق کشتیرانی جمهوری اسلامی حمل خواهند شد و می‌توان امیدوار بود تجارت ایران با اروپا به نسبت گذشته روان شود. با توجه به اینکه ایران با آلمان، انگلیس، اسپانیا و ایتالیا تجارت گسترده دارد اگر این تحریم‌ها برداشته شود حداقل از مشکلات حمل‌ونقل کالاها کاسته می‌شود. هر چند به طور کامل تنگناها برطرف نمی‌شود و نمی‌توان انتظار داشت تعدیل این تحریم‌ها باعث کاهش مشکلات در اقتصاد ایران شود اما می‌تواند روند تجارت ایران با اروپا را ولو به میزان اندک بهبود بخشد. با توجه به اینکه کالاهایی که از اروپا خریداری می‌شوند عمدتاً قیمت بالایی نسبت به وزن خود دارند در نتیجه تغییرات کرایه حمل‌و‌نقل در قیمت تمام‌شده کالا چندان نمی‌تواند موثر باشد. یعنی به نسبت کالاهایی که از آرژانتین، چین و برزیل خریداری می‌شوند و وزن از قیمت آنها بیشتر است این تغییرات محسوس نیست. اما در افزایش سرعت نقل و انتقال تاثیر دارد و این امر بر قیمت تمام‌شده کالاها اثر می‌گذارد. در حقیقت سرمایه تجار که به کالا تبدیل شده در مدت زمان کمتری نسبت به زمانی که در تحریم هستیم نقد خواهد شد که این امر باعث سرعت گردش پول می‌شود و به سهم خود بر بازار کالا و قیمت‌ها تاثیر دارد.

عواقب خود‌تحریمی
درست است که لغو تحریم‌های اروپا علیه کشتیرانی تا حدودی روند تجارت ایران با اروپا را تسهیل می‌کند اما در کنار آن برای تاثیر مستقیم بر بازار و کاهش قیمت‌ها باید شرایط برای ورود کشتی‌های خارجی به بنادر کشور فراهم شود. متاسفانه قوانین تحریمی که آمریکا در بخش حمل‌ونقل دریایی اعمال کرده است باعث شده شرکت‌های کشتیرانی خارجی نتوانند در بنادر ایران پهلو بگیرند. مادامی که عملیات بندری توسط شرکت تایدواتر در بنادر کشور انجام می‌شود نمی‌توان انتظار داشت تا شرکت‌های کشتیرانی خارجی در بنادر ایرانی تردد داشته باشند. چرا که آمریکا شرکت تایدواتر را نیز در لیست تحریم‌های خود قرار داده است. بر این اساس آمریکا به تمام خطوط کشتیرانی خارجی اعلام کرده که اگر در بنادر ایران تخلیه و بارگیری داشته باشند و این عملیات توسط شرکت تایدواتر انجام گیرد با تحریم و خسارت سنگین مواجه خواهند شد. با توجه به اینکه تایدواتر قرارداد انحصاری با سازمان بنادر و دریانوردی امضا کرده است و طی این قرارداد کلیه امور تخلیه و بارگیری در بنادر بزرگ کشور از جمله بندرعباس و بندر امام خمینی توسط تایدواتر انجام می‌شود چگونه می‌توان انتظار داشت شرکت‌های خارجی به ویژه در اروپا در بنادر ایران پهلو بگیرند. سازمان بنادر و دریانوردی در این زمینه باید چاره‌اندیشی کند و اجازه ندهد با این قراردادهای انحصاری از فضای کشتیرانی بین‌المللی برای ورود و خروج کالاها محروم شویم. خود‌تحریمی یکی از مشکلاتی است که در بخش حمل‌ونقل دریایی به آن دچار شده‌ایم. یکی دیگر از مشکلات به انحصاری بودن عملیات بندری برمی‌گردد. حتی اگر تحریم‌های شرکت کشتیرانی ایران برداشته شود باز هم نمی‌تواند پاسخگوی تمام نیاز در زمینه ورود و خروج کالاها باشد.

تدبیر برای کاهش هزینه‌ها
در سال حدود سه میلیون کانتینر کالا به کشور وارد می‌شود. با لغو تحریم‌های اروپا اگر شرکت کشتیرانی ایران تمام توان و امکانات خود را روی هم بگذارد شاید بتواند در حدود 30 درصد این حجم بار کانتینر جابه‌جا کند. بالغ بر 70 درصد از کانتینرها توسط شرکت‌های خارجی قابل حمل هستند. از طرفی جابه‌جایی کانتینرها از کشتی‌های خارجی به کشتی‌های ایرانی در بنادر همسایه در جنوب کشور هزینه بیشتری تحمیل می‌کند. به طور مثال برای هر تن کالایی که در بنادر همسایه در ترکیه و خلیج فارس از جمله بندر جبل علی تخلیه و بارگیری می‌شود 100 دلار هزینه اضافی پرداخت می‌شود. وقتی راهکاری وجود دارد تا این هزینه سنگین را نپردازیم چرا باید تاکید داشته باشیم حتماً در این مقطع عملیات تخلیه و بارگیری در بنادر جنوبی کشور توسط تایدواتر انجام شود. اکنون که دادگاه‌های اروپایی حکم به لغو تحریم شرکت کشتیرانی داده‌اند بهتر است مسوولان دریانوردی نیز گامی رو به جلو بردارند و با مدیران شرکت تایدواتر به توافق برسند و با وجود تمام توانمندی و امکانات ویژه‌ای که در زمینه عملیات بندری دارند برای مدت کوتاهی این قرارداد را معلق کنند، تا هرچه سریع‌تر به دنیا اعلام شود که دیگر شرکت تایدواتر در عملیات بندری نقش ندارد تا خطوط کشتیرانی خارجی همانند گذشته وارد بنادر ایران شوند. تا آنجا که بنده اطلاع دارم حدود هشت شرکت کشتیرانی به ویژه برخی خطوط کشتیرانی بزرگ اروپایی اعلام آمادگی کرده‌اند اگر عملیات بندری در بنادر ایرانی توسط شرکت‌های دیگری جز تایدواتر انجام شود مجدداً فعالیت خود را از سر خواهند گرفت. همان طور که تاکید کردم اگر این اتفاق رخ دهد نه‌تنها هزینه اضافی کرایه حمل‌ونقل پرداخت نمی‌شود بلکه با روان شدن تجارت ایران و اروپا می‌توانیم پس از مدتی به جایگاه گذشته در تجارت جهانی بازگردیم.

بهبود وضعیت بازار کالاها
بدون شک این امر در بازار کالاها در داخل کشور نیز تاثیر‌گذار است چرا که افزایش سرعت حمل‌و‌نقل و کاهش هزینه‌های حمل بار باعث خواهد شد تاثیر قابل توجهی بر قیمت تمام‌شده کالاها بگذارد. به هر شکل این روزها از انتشار خبر لغو تحریم‌های کشتیرانی اگرچه تاثیر‌گذاری محدود دارد بسیار خرسند هستیم و استقبال می‌کنیم و در گام بعدی نیز از سازمان بنادر و دریانوردی و تایدواتر انتظار داریم با مصلحت‌اندیشی که انجام می‌دهند باعث بازگشت رونق و شکوفایی به بنادر بزرگ کشور شوند. البته ممکن است این نگرانی به وجود آید که شرکت‌های کوچک بخش خصوصی این توان را نداشته باشند تا مانند تایدواتر خدمات ارائه دهند اما در کوتاه‌مدت مشکلی در این زمینه پیش نخواهد آمد تا مسائل تحریم‌های ایران از سوی آمریکا پیرامون مذاکرات و خبرهای مثبتی که در این زمینه شنیده می‌شود حل و فصل شود. با توجه به اینکه رسیدن به توافق در مذاکرات هسته‌ای زمان‌بر است و نمی‌توان منتظر ماند و نیازها را در زمینه تجارت کالا پاسخ نداد، بنابراین تاکید دارم یکی از راه‌حل‌های منطقی این است که می‌توان پنج تا شش شرکت بخش خصوصی را به شکل موقت جایگزین تایدواتر کرد تا با هماهنگی و همکاری یکدیگر عملیات بندری را انجام دهند، در نتیجه از فشار تحریم‌ها کاسته شود و با تسهیل در تجارت ایران و اروپا وضعیت بازار کالاها در داخل کشور بهبود یابد و تسریع در روند صادرات نیز ایجاد شود.