آرای اقتصادی روحانی انقلابی

آیت‌الله محمود طالقانی که در سپتامبر 1979 دار فانی را وداع گفت، یکی از محبوب‌ترین روحانیان انقلابی در ایران بود. طالقانی در زمانی که آیت‌الله خمینی انقلابیون را از نجف هدایت می‌کرد، به طور فعالانه با سیاست‌های شاه مخالفت می‌کرد و همواره برای زندگی بخشیدن دوباره به درک ایرانیان از اسلام تلاش می‌کرد. به این ترتیب او به یک نیروی سیاسی اجتماعی بادوام برای پاسخ به الزامات و پیچیدگی‌های زندگی مدرن تبدیل شد. به همین دلیل بود که او به طور دوره‌ای دستگیر می‌شد. زمانی که در تهران در زندان به سر می‌برد، با شماری از رهبران انقلابی ملاقات کرد و ایده‌های خود مبتنی بر اسلام متعهد به عدالت اجتماعی را با آنها در میان گذاشت.

پیامدهای شگرف این «دیالوگ» که با زندانیان سیاسی انجام شد، در فاز اولیه انقلاب اثبات شده است. این دیالوگ به ایجاد ائتلاف مهم مبارزین با طالقانی منجر شد؛ طالقانی خود عضو نهضت آزادی بود که مهدی بازرگان رهبری آن را بر عهده داشت. این روند نیروهای ائتلافی را که آیت‌الله خمینی برای سرنگونی پهلوی‌ها به آن نیاز داشت، در اختیار او قرار داد.

متن‌های انتخاب شده از پاره‌ای از دست‌نوشته‌های طالقانی، هماهنگی او با دیدگاه‌های آیت‌الله خمینی را به تصویر می‌کشد. چکیده «اسلام و مالکیت» و نوشتاری درباره جهاد و شهادت و پیامی برای آیت‌الله خمینی که تاریخ آن به نوامبر 1978 بازمی‌گردد، حاکی از دیدگاه او نسبت به نقش رهبری انقلاب است. این دست‌نوشته‌ها نمونه‌های خوبی برای آشنایی با ایده‌ها و تفکر طالقانی است و در عین حال یک موضوع مطالعاتی مناسب از مدرنیسم شیعه به شمار می‌رود.

این در حالی است که نوشته‌های حامد الگار نگاهی متفاوت به ایدئولوژی رسمی جمهوری اسلامی دارد. او ادعای درگیری طالقانی با حکومت اسلامی را در بهار 1979، به دنبال دستگیری دو پسرش توسط نیروهای انقلابی را بی‌اساس می‌داند. این اپیزود مهم که از اختلاف بین انقلابیون حکایت داشت زمینه را برای فروپاشی ائتلاف با مجاهدین فراهم کرد و نمونه روشنی از اختلاف‌نظرهای ایدئولوژیک در اوایل انقلاب به شمار می‌رفت.

آیت‌الله طالقانی به دنبال چند روز گوشه‌نشینی دوباره در جامعه ظاهر شد و سخنرانی‌های بعدی‌اش در ستایش رهبری آیت‌الله خمینی نیز همنوایی و هماهنگی او را به نمایش می‌گذاشت. گفت‌وگوهای محرمانه دو عالم در قم به تفاهم‌های کاملی منجر شد. گزارش شده است که آیت‌الله خمینی با تشکیل شوراها موافقت کرد و طالقانی نیز متعهد شد برای حفظ اتحاد شاخه‌های انقلابی همکاری کند.

این حاشیه‌ها که به منظور ارائه توضیح‌های کافی و پیشینه بخش‌های کلیدی متن نوشته شده‌اند بیش از اینکه به تامین اطلاعات کمک کنند، گمراه‌کننده‌اند و تنها اهداف عقاید مذهبی نویسنده یا تطابق او با دیدگاه غالب را محقق می‌کنند.

بحث بر سر جهاد نمونه خوبی در این زمینه است.

طالقانی تاکید می‌کند که اسلام در تمامی زمان‌ها جهاد را برای چهار هدف خاص سفارش می‌کند: برای اشاعه اسلام بین کفار، برای دفاع از اسلام و کشور اسلامی و مقابله با تجاوز خارجی‌ها -به خصوص اسرائیلی‌ها. در پاسخ به مخالفت‌های احتمالی با این دیدگاه که با سنت‌ها همخوانی نداشت، طالقانی تاکید کرد که تعبیر صحیح از سنت‌ها جای تردیدی باقی نمی‌گذارد که مجتهد، مسلمان واقعی یا تنها امام اختیار اعلام جهاد مقدس را دارند.

الگار نیز این تعبیر را تایید می‌کند با ذکر این نکته که مقصود از امام تنها امامان معصوم نیست و در دوره غیبت امام دوازدهم، رهبر جامعه می‌تواند در این زمینه تصمیم‌گیری کند. بنابراین رهبر تعبیر طالقانی را تصدیق می‌کند و نسبت به آن هشدار نمی‌دهد. افزون بر این، الگار از این گفته طالقانی که بهاییت نوع دیگری از صهیونیسم است، حمایت می‌کند. در این دیدگاه بهایی‌ها از طریق سرویس‌های جاسوسی و اقتصادی که به صهیونیست‌ها ارائه می‌کنند با اسرائیل در ارتباط هستند.

مقاله «اسلام و مالکیت» دیدگاهی مقتدر از اسلام در خصوص این موضوع به شمار می‌رود. این مقاله در سال 1965 و پس از انجام اصلاحات ارضی شاه در سال‌های 1961 تا 1963 منتشر شد. با وجود اینکه او به اشخاص حق بهره‌برداری آزادانه از میوه و محصول را داده بود، طالقانی تاکید داشت دولت اسلامی در کسر اموال اولویت دارد. علاوه بر این به منظور ایجاد برابری که برای آسایش و رفاه عمومی در مقابل بخش خصوصی اهمیت دارد (جایی که منافع اشخاص با جامعه در تضاد است) از این قدرت برخوردار است که مالکیت فرد را بیش از آنچه قانون اجازه می‌دهد، محدود کند. این قدرت دولت و ماموران آن است که باید مانع حمایت از زمین‌داران شود. چرا که یک الگوی فئودالی گزاف از مالکیت در کشورهای اسلامی در احکام اسلامی فاقد پشتوانه

است.

منبع:
مجله انجمن مطالعات خاورمیانه