به بهانه سالروز آغاز به کار بزرگترین دانشنامه اینترنتی جهان
من ویکیپدیا پانزده سال دارم
پانزدهم ژانویه، برای طرفداران یکی از شناختهشدهترین دانشنامههای جهان، یعنی «ویکیپدیا»، مفهوم دیگری دارد؛ برای آنها این روز، روز «ویکیپدیا» ست.
پانزدهم ژانویه، برای طرفداران یکی از شناختهشدهترین دانشنامههای جهان، یعنی «ویکیپدیا»، مفهوم دیگری دارد؛ برای آنها این روز، روز «ویکیپدیا»ست. تا پیش از سال 2001 میلادی، انتشار یک دانشنامه، هزاران دلار هزینه لازم داشت و برای نگارش و انتشار آن نیاز به قطع هزاران درخت و استفاده از جوهر و خیلی هزینههای دیگر بود. همه اینها به کنار، حمل یک دانشنامه به دلیل داشتن ابعاد و وزن بالا، کار راحتی نبود. اما با ظهور ویکیپدیا، همه چیز تغییر کرد و انقلاب عظیمی در عرصه تحقیق، پژوهش و استفاده از دانشنامهها رخ داد. اکنون، در هر کجای این کره خاکی باشید، اگر به اینترنت دسترسی داشته باشید، با یک کلیک ساده میتوان به میلیونها مقاله مرجع، تصویر، نگاره، منابع و مراجع و معانی واژگانی دست یافت. داوطلبانی که در این دانشنامه آنلاین کار میکنند، بدون اینکه ریالی از شما بگیرند، با عشق و علاقه، طی 15 سال اخیر، این امکان بزرگ را برای همه فراهم آوردهاند. هدف اصلی آنها، نشر علم و دانش برای همه مردم است و شاید ما امروز خیلی خوشبخت باشیم که این فرصت در اختیارمان قرار گرفته است.
تاریخچه
«ویکیپدیا»، یک دانشنامه رایگان مبتنی بر اینترنت است که از سوی بنیاد غیرانتفاعی «ویکیمدیا»، میزبانی میشود. افرادی که به این سایت دسترسی دارند، این امکان را دارند تا ضمن خواندن مقالات، اقدام به اصلاح تعداد زیادی از آنها کنند. پایگاه اینترنتی این دانشنامه آنلاین امروز جزو 10 سایت محبوب و پربازدید اینترنتی در جهان و بزرگترین سایت مرجع اینترنتی محسوب میشود. این دانشنامه چندزبانه، تا ژانویه 2016 میلادی، 291 زبان را پوشش میدهد که از این میان، 280 زبان آن فعال هستند. همچنین، کاربران فعال این دانشنامه را افرادی تشکیل میدهند که در طول 30 روز دستکم یک مورد اصلاح در این دانشنامه انجام دهند.
«جیمی ولز» و «لری سنگر»، در تاریخ ۱۵ ژانویه ۲۰۰۱ برابر با ۲۶ دی ۱۳۷۹، بنای این دانشنامه را گذاشتند. ویکیپدیا بهعنوان نسخه تکمیلی نوپدیا آغاز به کار کرد. نوپدیا پروژه دانشنامه رایگان و برخطی بود که مقالههایش از سوی کارشناسان و از طریق یک جریان رسمی نوشته میشدند. نوپدیا در تاریخ ۹ مارس ۲۰۰۰ برابر با ۱۹ اسفند ۱۳۷۸ تحت مالکیت شرکت بومیس که یک شرکت پرتال وب بود، بنیانگذاری شد. درواقع «جیمی ولز» و «لری سنگر»، اعضای برجسته نوپدیا بودند؛ جیمی ولز، رئیس شرکت و تصمیمگیرنده نهایی و لری سَنگِر رئیس بخش ویرایش و نوشتار نوپدیا بود و بعدها در ویکیپدیا به همین کار مشغول شد. شرکت بومیس که پایهگذار این دانشنامه بود نقشههایی برای تبلیغات داشت تا از طریق آن جبران سرمایه کند. این دانشنامه در ابتدا دارای مجوز مطلب آزاد نوپدیا بود ولی درست قبل از تشکیل ویکیپدیا و بر اثر اصرار «ریچارد استالمن»، مجوز خود را تبدیل به مجوز «حق تالیف آزاد گنو» کرد. نام «ویکیپدیا» را سنگر اختراع کرد که یک واژه مرکب یا Portmanteau متشکل از «ویکی /Wiki»، و
«انسایکلوپیدیا /Encyclopedia»، است. کلمه ویکی به تنهایی به معنای «سریع» در زبان هاوایی است و به برخی سایتهای اینترنتی مشارکتی اطلاق میشود. همچنین، واژه «انسایکلوپیدیا» نیز به معنای دایرهالمعارف یا دانشنامه است. این دانشنامه اینترنتی که در ابتدا، تنها به زبان انگلیسی فعالیت میکرد، به سرعت به یک دانشنامه چندزبانه تبدیل شد و نسخههای مشابهی را از اطلاعات موجود، به زبانهای دیگر جهان نیز ارائه کرد که ازنظر محتوا و نحوه اصلاح تفاوت داشت. بخش انگلیسی ویکیپدیا، امروز تنها یکی از 291 نسخه ویکیپدیاست که با داشتن پنج میلیون و 57 هزار و 816 مقاله به این زبان (تا لحظه نگارش این گزارش)، بزرگترین بخش ویکیپدیا نیز محسوب میشود. در حال حاضر، ویکیپدیا شامل بیش از 38 میلیون مقاله به 250 زبان مختلف است. تا فوریه 2014، وبسایت ویکیپدیا ماهانه 18 میلیارد بازدیدکننده داشته که از این میان، 500 میلیون از بازدیدکنندگان آن منحصربهفرد بودهاند.
در میان تمامی زبانهای ویکیپدیا تا دسامبر ۲۰۱۵ برابر با آذر ۱۳۹۴، بیش از ۱۴۱ میلیون صفحه وجود دارد که بیش از 37 میلیون از آنها مقاله است. از زبانهای مشهور به ترتیب زبان انگلیسی بیش از پنج میلیون، سوئدی 1 /2 میلیون، آلمانی 8 /1 میلیون، هلندی 8 /1 میلیون، فرانسوی 7 /1 میلیون، روسی 2 /1 میلیون، ایتالیایی 2 /1 میلیون، اسپانیایی 2 /1 میلیون، لهستانی 1 /1 میلیون، ویتنامی 1 /1 میلیون و ژاپنی و پرتغالی و چینی هر کدام بیش از ۸۵۰ هزار مقاله دارند. تعداد کاربران ثبتنامی در ویکیپدیا، حدود ۵۹ میلیون نفر است که از میان آنها، چهار هزار و 22 نفر مدیر هستند. سرورهای اصلی ویکیپدیا در شهر «تامپا»ی فلوریداست اما به تازگی شهرهای دیگری نظیر آمستردام و سئول نیز از سرورهای آن میزبانی میکنند.
ویکیپدیا توسط بنیاد «ویکیمیدیا»، که یک بنیاد غیرانتفاعی است میزبانی و تامین مالی میشود. این بنیاد همچنین سایر پروژههای مرتبط با ویکیپدیا، نظیر بخش دیکشنری (Wiktionary) و بخش کتابها (Wikibooks) را نیز سازماندهی میکند. این بنیاد هزینههای خود را از طریق کمکها و مشارکتهای مردمی تامین میکند. هماکنون بنیاد ویکیمیدیا بر کمکهای خصوصی تکیه دارد و از رایزنهای مالی استفاده میکند. بخشهای مختلف ویکیمیدیا، موسسات محلی مربوط به کاربران و حامیان پروژههای ویکیمیدیا نیز در ترویج، توسعه و تامین هزینههای مالی این پروژهها همکاری میکنند. گزارش درآمدهای سال 2013 نشان میدهد این بنیاد در این سال 39 میلیون و 700 هزار دلار درآمد و حدود 29 میلیون دلار هزینه داشته است. دارایی این بنیاد نیز 37 میلیون و 200 هزار دلار برآورد شده است.
شفافیت مالی، یکی از مهمترین مواردی است که در بنیاد ویکیمیدیا رعایت میشود و این بنیاد را به شفافترین سازمان غیرانتفاعی جهان بدل کرده است. از سال گذشته، ویکیمیدیا تلاشهای خود را در سه بخش مهم یعنی: چگونگی حمایت مالی از وبگاه ویکیمیدیا، جامعه ویکیمیدیا و اکوسیستم رایگان علمی متمرکز کرده است. این فعالیتها، با تلاشهای مدیریتی، سازمانی و درآمدزایی حمایت میشوند.
جایگاه ویکیپدیا در میان سایر دانشنامههای اینترنتی
علاوه بر ویکیپدیا، دانشنامههای گوناگون دیگری هم روی اینترنت قرار دارند یا قبل از ظهور آن وجود داشتهاند. در برخی از آنها مانند دانشنامه فلسفه استنفورد و نوپدیا (که دیگر وجود ندارد)، سیاستهای مقالهنویسی سنتی و مالکیت مقاله وجود دارد. به طور اتفاقی وبگاههایی مانند h2g2 یا اوریتینگ ۲ وجود دارند که مانند راهنماهایی کلی عمل میکنند و مقالههایشان توسط عموم نوشته و بازنگری میشوند. پروژههایی همچون ویکیپدیا، Susning.nu و Enciclopedia Libre همگی ویکی هستند و در همه آنها مقالهها به دست نویسندههای بیشماری نوشته میشوند و هیچ گونه بازنگری رسمی بر آنها اعمال نمیشود. در این بین، تنها ویکیپدیا تبدیل به بزرگترین نوع دانشنامه ویکی چه از نظر تعداد مقالهها و چه از نظر تعداد واژهها شده است. از بین تمامی دانشنامههای موجود، ویکیپدیا به خاطر داشتن حق تالیف آزاد گنو متمایز شده است.
ویکیپدیا مصرانه تلاش میکند تا تنها یک دانشنامه باقی بماند و هدف آن تبدیل شدن به مجموعه کاملی از دانش بشری نیست.
انتقادات همیشگی از ویکیپدیا
منتقدان ویکیپدیا بر این باورند که مجوز ویرایش همگانی، این دانشنامه را به دانشنامهای غیرقابل اعتماد تبدیل کرده است. «فیلیپ بردلی» در مصاحبهای که در سال 2004 با روزنامه گاردین انجام داده، گفته او هرگز از ویکیپدیا استفاده نمیکند و هیچ کتابدار دیگری را نمیشناسد که این کار را انجام دهد. مشکل اصلی فقدان قدرت کنترلکننده در ویکیپدیاست. در کتب منتشرشده، ناشر باید تضمین کند که اطلاعات کتابش درست است زیرا امرار معاش او بستگی به آن دارد. اما با وجود چیزی مثل ویکیپدیا همه آن بر باد میرود. «تد پاپاس» رئیس ویرایشگران دانشنامه بریتانیکا در مصاحبهای با گاردین اینطور میگوید: فرضیه ویکیپدیا بر این استوار است که پیشرفت مداوم به کمال میانجامد. اما این فرضیه هرگز ثابت نشده است. «دانا بوید» درسال ۲۰۰۵ در بحثی پیرامون ویکیپدیا بهعنوان یک منبع دانشگاهی این طور میگوید که ویکیپدیا هیچگاه یک دانشنامه نخواهد شد ولی حتماً در آینده تبدیل به منبع گستردهای از دانش میشود که برای اهداف مختلف ارزش زیادی خواهند داشت. با این حال هنوز هم دانشنامههای سنتی حق
خود میدانند که هیچ مسوولیتی در قبال خطاهای احتمالی به گردن نگیرند.
«رابرت مکهنری» ویرایشگر سابق دانشنامه بریتانیکا در مقالهای با عنوان «دانشنامه مورد اعتماد» ویکیپدیا را مورد انتقاد خود قرار داده و مینویسد: «هر چند که ممکن است مقالهای در ویکیپدیا به درجه اعتبار بالایی دست یابد ولی تا ابد در معرض تغییر دخالتکنندگان بیاطلاع یا کمسواد قرار خواهد داشت.» «آرون کرون» مقاله تکذیبیهای در رد روشهای مکهنری نوشته و آنها را FUD که نوعی فن تجاری به حساب میآید و در زبان انگلیسی مخفف سه واژه به معنای «ترس، عدم اطمینان و شک» است اطلاق میکند. «لری سانگر» رئیس بخش تحریریه سابق ویکیپدیا، در اواخر سال ۲۰۰۴، از ویکیپدیا به دلیل داشتن ماهیت «ضد نخبه» که باعث رد بازنگری رسمی و در نتیجه موجب کاهش اعتبار مقالههای آن میشود انتقاد کرد.
ویکیپدیا را به خاطر فراگیر نبودن مورد اتهام قرار دادهاند زیرا ماهیت آن داوطلبانه است و میتواند بازتاب جانبداریهای جهتدار نویسندگانش باشد. دال هویبرگ رئیس بخش تحریریه دانشنامه بریتانیکا این طور بیان میدارد که «مردم درباره چیزهایی مینویسند که به آنها علاقه دارند در نتیجه بسیاری از موضوعات پوشش داده نمیشوند ولی وقایع خبری با تمام جزییاتشان ذکر میشوند. مدخل مربوط به تندباد فرنسس پنج برابر بزرگی مدخل مربوط به هنر چین است و مدخل خیابان کورونیشن دو برابر مدخل مربوط به تونی بلر است. لری سانگر رئیس بخش سابق ویرایش نوپدیا در سال ۲۰۰۴ گفت: «هنگامی که به یک مساله نسبتاً تخصصی میرسیم اعتبار مقالهها بسیار غیرقابل اعتماد میشود.» در ماه می سال ۲۰۰۵ برابر با خرداد ۱۳۸۴، مثال هویبرگ صحت خود را از دست داد: مقاله مربوط به هنر چین تقریباً سه برابر مقاله مربوط به تندباد فرنسس شد و مقاله مربوط به تونی بلر در حدود 50 درصد بزرگتر از مقاله خیابان کورونیشن شد. این نکته کاملاً روشن است که مقالههایی که در پرسش مطرح شده بودند تنها بهعنوان مثالهایی برای گرایش متمایل نویسندگان آورده شده بودند؛ اگر چه میتوان از این
مثالها برای نشان دادن روند رو به تعادل منطقی ویکیپدیا استفاده کرد. ویکیپدیا به دلیل اینکه اجازه میدهد مقالههایش ضمن وقایع جاری به روز شوند یا مقالهای بر اساس رویداد روز خلق شوند ستایش شده است. برای نمونه مقاله مربوط به زلزله اقیانوس هند که اندکی بعد از وقوع آن در ویکیپدیای انگلیسی نوشته شد به سرعت توسط بعضی از مطبوعات چاپ شد. به همین دلیل محدوده موضوعی این دانشنامه میتواند بسیار وسیعتر از بقیه دانشنامهها باشد. مجله آلمانی رایانهای c't در اکتبر ۲۰۰۴ مقایسهای بین دانشنامههای براکهاوس پرمیوم، مایکروسافت انکارتا و ویکیپدیا انجام داد. کارشناسان ۶۶ مقاله از رشتههای گوناگون را ارزیابی کردند. امتیازات نهایی از این قرار بودند: ویکیپدیا 6 /3 از ۵ (-B)، براکهاوس پرمیوم ۳ /۳ و مایکروسافت انکارتا 3 /1؛ اِمیگ و هِرینگ استادان دانشگاه ایندیانا در تحلیلی پیرامون دانشنامهها این طور مینویسند که ویکیپدیا در قلمروهایی که توانایی بیشتری دارد، همچون فناوری و وقایع جاری، اطلاعات سنتی را به روز میکند.
قیاس خوبی که میتوان در مورد نقاط قدرت و ضعف ویکیپدیا انجام داد در مقایسه استانداردهای دادگاه و مدارک کارآگاهی است. این حقیقت که هر کس میتواند ویکیپدیا را ویرایش کند این ادعا را که میشود تا حد مدارک دادگاه به آن اعتماد کرد مشکل میسازد. با اینحال باز بودن آن به سوی خیل وسیع ویرایشگران این اجازه را به ویکیپدیا میدهد تا به وسعت و عمق خلاقیت و ارتباطاتی که باعث ایدهآل شدن آموختن و جستوجوی آرا میشوند برسد. این روند بسیار شبیه به روشی است که در آن استفاده بلندنظرانهتر از مدارک کارآگاهی میتواند باعث رسیدن به سرنخهای مهم و مدارک بیشتر بشود. این روند میتوانست توسط استانداردهای سختگیرانه دادگاهی در نطفه خفه شود.
پروژههای مشابه
ویکیپدیا دارای چندین پروژه متن-آزاد است که وظایف غیردانشنامهای را انجام میدهند، از جمله:
ویکیواژه (Wiktionary): که بزرگترین پروژه دیگر ویکی و درباره فرهنگ واژگان و اصطلاحات آزاد است.
ویکیکتاب (Wikibooks): پروژه کتابهای متنی آزاد
ویکیگفتاورد (Wikiquote): دانشنامه آزاد نقل قولها
ویکینبشته (Wikisource): مخزن چندزبانه متون منبع آزاد
ویکیانبار (Wikimedia Commons): انبار پروندههای چندرسانهای عمومی
ویکیخبر (Wikinews): مرجع خبری با محتوای آزاد
فهرست زبانهای پرکاربر ویکیپدیا که بیشترین مقالات از آنها منتشر شده است
ویکیپدیای فارسی، هماکنون با ۴۸۰٬۸۴۷ نوشتار (شمارش زنده) در رده 18، و در میان زبانهایی که عموماً در خاورمیانه تکلم میشود، بالاتر از زبان عربی (رده ۲۲)، زبان ترکی استانبولی (رده ۳۰) و زبان عبری (رده ۳۸) در رده نخست قرار دارد. همچنین در میان زبانهای رایج در آسیا، ویکیپدیای فارسی پس از ویکیپدیای ویتنامی، ژاپنی و چینی در رده چهارم قرار دارد.
حقایق جالب درباره ویکیپدیا
شغلی که به واسطه ظهور ویکیپدیا و اصلاح محتوای آن شکل گرفته، کاری است که تاکنون جدی گرفته نشده و شاید هنوز ندانید که با همین کمکهای کوچک است که جامعه بزرگی به اندازه ویکیپدیا شکل گرفته است. شاید 15 سال پیش هیچکس تصور نمیکرد یک ایده کوچک تا این اندازه بتواند پیشرفت کند و بدون پشتوانه مالی قوی روزبهروز بزرگتر شود. ویکیپدیا، امروز یک دانشنامه همگانی به معنای واقعی کلمه است؛ یعنی همه میتوانند در آن بنویسند، از آن استفاده کنند یا مطالب آن را اصلاح کنند، بدون اینکه ریالی بپردازند. در 15سالگی ظهور این دانشنامه، شاید بد نباشد به چند نکته جالب از زمان شکلگیری ایده اولیه ویکیپدیا در تاریخ 15 ژانویه 2001 تا امروز اشاره کنیم.
«هتل ویکیپدیا»، آهنگ رسمی ویکیپدیا
گروه «ایگلز»، در سال 1976 میلادی، با انتشار آهنگ معروف «هتل کالیفرنیا»، شهرت بسیاری دست و پا کرد. از این آهنگ معروف، هماکنون به عنوان تم اصلی آهنگ رسمی و تبلیغاتی ویکیپدیا استفاده شده است. در بخشی از این آهنگ آمده: «در رقص کاغذها؛ ویراستاران عرقریزان؛ تغییر برای ماندن [ثبت اطلاعات دارای صحت]؛ تغییر برای رفتن [حذف اطلاعات اشتباه]»؛ این سایت ادعا میکند که آهنگ فوق را در بهار 2004 منتشر کرده اما با این حال، هیچگونه ارجاع و منبع معتبری در اثبات این ادعا وجود ندارد.
فعالیت کمیته تولد در ویکیپدیا
ویکیپدیا کمیتهای را مسوول تولدهای اعضای فعال این دانشنامه کرده است. اعضای فعال ویکیپدیا که اصطلاحاً به آنها «ویکیپدیاییها» اطلاق میشود، در صورتی که تاریخ تولد خود را در این پایگاه به ثبت رسانده باشند، در روز تولد خود تبریکهایی را دریافت میکنند. اعضای این کمیته همچنین، بنرهایی را به همین منظور طراحی کردهاند که در آنها به اعضای فعال ویکیپدیا تبریک گفته شده است.
کمطرفدارترین زبانی که هنوز هم فعال است
زبان cheyenne یا «شایانی»، کمکاربردترین زبان مورد استفاده در ویکیپدیاست اما با این حال، این زبان همچنان جزو زبانهای فعال این دانشنامه محسوب میشود. در بانک اطلاعاتی دانشنامه ویکیپدیا، تنها 57 مقاله به این زبان وجود دارد؛ این زبان همچنین تنها 10 کاربر فعال دارد. همچنین، زبانهای با دایره استفاده کمتر هم در ویکیپدیا وجود دارند که این بخش اصلاح به این زبانها قفل شده و در فرآیند حذف از این دانشنامه قرار دارند.
در عین حال، سه زبان انگلیسی، آلمانی و فرانسوی، محبوبترین و پرکاربردترین زبانهای ویکیپدیا هستند. جالب اینجاست که محبوبیت ویکیپدیای کاتالان با 13 میلیون نفر جمعیت مکالمهکننده با این زبان، از ویکیپدیای اندونزی که 165 میلیون نفر متکلم به این زبان در سراسر جهان دارد، دو برابر بیشتر است.
مسابقه حدس زدن آخرین مقاله ویکیپدیا
اگر احساس میکنید قدرت پیشبینی خوبی دارید، میتوانید بخت خود را در حدس زدن آخرین مقاله نگاشته شده در ویکیپدیا بیازمایید. این قضیه به چه دلیل رخ خواهد داد و اصلاً چرا ممکن است ویکیپدیا برای همیشه آخرین مقاله خود را منتشر کند؟ شاید روزی ویکیپدیا در تامین بودجه خود به بنبست برسد، فاجعهای رخ دهد، منافع آن تحلیل رود، نام این سایت به کلی تغییر کند یا اصلاً شاید روزی دانش بشر به پایان برسد.
انتشار فهرست مقالات حذف شده با نامهای عجیب
اگر به دنبال کمی سرگرمی میگردید، ویکیپدیا، فهرستی از مقالههای احمقانه یا حذفشده را با اسامی عجیب و غریب منتشر کرده است که میتوانید سری به این صفحه بزنید. همانطور که از عنوان این بخش برمیآید، این صفحه فهرستی از مقالههایی را شامل میشود که توسط کاربران ایجاد شده اما متعاقباً حذف شدهاند. از برخی از آنها میتوان به نامگذاریهای عجیبی چون AAAAAAAAA!، جا دادن چهار مرد در یک صندوق و اسامی احمقانهای از این دست اشاره کرد.
بیش از یک میلیارد اصلاحات در بیش از 17 میلیارد مقاله
همه ما خوب میدانیم که ویکیپدیا یک دانشنامه بسیار بزرگ است اما بهترین راه برای فهمیدن این اندازه، این است که به صفحه https: / /en.wikipedia.org /wiki /Special:Statistics مراجعه کنید. این صفحه آمار جدیدی را از اتفاقات لحظهای در ویکیپدیا در اختیار قرار میدهد. از ابتدای تاسیس ویکیپدیا تاکنون، بیش از یک میلیارد اصلاح در 17 میلیارد مقاله موجود در این دانشنامه انجام شده است. همچنین تعداد افرادی که در ویکیپدیا ثبتنام کردهاند، تا این لحظه 27 میلیون و 280 هزار و 953 نفر است.
جستارها: https: / /fa.wikipedia.org /wiki
دیدگاه تان را بنویسید